Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру жолдары

       Қазақстанда бюджет жүйесін қалыптастыру және оның әртүрлі деңгейлері арасындағы қатынастарды жақсарту үшін жұмыстар жасалып жатқанына бірінші жыл емес. Негізінен бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру төменде көрсетілген негізгі мақсаттарды қаржыландыруға бағытталған мемлекеттің мүмкіншіліктерін анықтайтын күрделі процесс болып табылады:

• өндірістік-мәдени бағдарламаларды қаржыландыру
• өндірістік және әлеуметтік сфераны дамыту
• мемлекеттік басқару жәнебилік органдарын ұстауға жұмсалатын шығындар
• қорғанысқа жұмсалатын шығындар                     

  Қазақстан экономикасы нарықтық қарым-қатынастарға тайғақ кешілуі қиын жолдармен, бұралаң белестерден өтіп барып көшкені бәрімізге мәлім. Бүгінгі күні экономиканың өрлеп, әлеуметтік міндеттер дәйектілікпен шешеіліп жатқанына, халықтың нақты табыс деңгейінің өсіп, аймақтардың аяғына тұра бастағаны үшін облыстың басқару органдары, соның ішінде облыстық қаржы мекемелерінің жүргізген нәтижелі жұмыстары жеткілікті.

     Қай облыстың бюджеті болмасын  бюджет кірісін басқару процесі  ең алдымен ҚР-ның «Бюджет жүйесі туралы», «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» және тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңдармен реттеледі. Бюджетке түсетін кірістер жобасын жасаудағы негізгі база есеп беру мәліметтері, төлемгерлер туралы мәліметтер және салықтық түсімдер сомасы болып табылады. Әртүрлі салықтық және салықтық емес түсімдердіаудару тәртібі, төлемдерді бюджетке төлеу уақыты олардың қалыптасу ерекшеліктерін есепке алу арқылы және

бюджетке  аударылатын төлемдердің көлеміне қарай анықталады. Осыған сәйкес кез келген облыстың қаржы басқармасының негізгі міндеті жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге жұмсалатын қаржының уақытылы және толық түсуін қамтамасыз ету болып табылады.

    Ендігі кезекте Қызылорда облысы бойынша соңғы жылдардағы аймақ бюджеттің қалай атқарылғандығы жайына кеңінен тоқтала кетсек:

    2010 жылы республикалық бюджеттен алынған субвенцияларды қоса есептегенде облыс бойынша кірістер жоспары 99,7%-ға, несиелеуді есепке алғанда шығыстар бойынша жоспар 98,4%-ға орындалды. Республикалық бюджеттен қарастырылған 2402675 мың теңге сомасындағы субвенция толығымен алынды.( 1.3 кесте)

1.3 кесте

  Осы жылғы бюджеттің шығыс бөлігінің орындалуына келетін болсақ: 2010 жылы облыс бойынша мемлекеттік басқару органдарын ұстауға 569893 мың теңге жұмсау кезделген болатын, соның ішінде жұмыс берушілердің жарналарын қосқанда еңбекке ақы төлеу қоры 351173 құрады, барлығын қосқанда 555469 мың теңге алынды 97,5% , еңбек ақы қорын қоса алғанда 27983,6 мың теңге 97,3% алынды. Қарастырып отырған жыл ішінде қорғанысқа жоспар бойынша 151107 мың теңге бөлінген болатын, сол срманың 99,8% алынды, соныңішінде жалақыға 72262 мың теңге 99,9% .

       Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына  тоқтала кетсек:

      2010 жылы облыс бюджетіне түскен сомаларының ішінде салықтық түсімдер 7630793 мың теңгені құрады, салықтық емес түсімдер бойынша

жоспарланған 160086 мың теңгенің орнына 169411 мың  теңгк түсті немесе жоспар 105,8%-ға орындалды, капиталмен жүргізілген операциядан түсімдер 32849 мың теңгені құрайды, бюджеттен берілген 154655 мың теңге сомасындағы несие жабылды.   

    Қандай аймақ болмасын білім  беру саласына үлкен мән береді. Соның ішінде Қызылорда облысы  да жыл сайын облыс бюджетінің  қомақты сомасын осы салаға  бөледі.Есепті жылда білім беру  саласында бекітілген жоспарда 3200766 мың теңге сомасының орындалуы 3178733 мың теңгені құрады.

    2009 жылы денсаулық сақтау саласына бюджеттің 2792911 мың теңгесі жұмсалынды.

    Әлеуметтік қамсыздандыру және  әлеуметтік көмекке  бюджеттен  943405 мың теңге жоспарланған, нақты  орындалғаны 929103 мыңтеңге немесе 98,5%.Мемлекеттік атаулы көмекті төлеуге 539443 мың теңге жұмсалынды немесе жоспарланған соманың 98%-ы алынды. Жыл ішінде несиелеуді жүзеге асыру үшін шағын кәсіпкерлікті қолдау мақсатында бюджеттен 41754 мың теңге немесе көрсетілген соманың 84% алынды.

     2001 жылы Қызылорда облсыс бойынша республикалық бюджеттен алынған субвенцияларды қоса есептегенде кірістер жоспары 100%-ға және несиелеуді есепке алғанда шығыстар 98,9%-ға орындалды.

      Облыс бюджнтінің меншікті кірістері  101,7 роындалды.Кірістер түсімінің құрылымында салықтық түсімдер 10721311 мың теңгені, сәйкесінше салықтық емес түсімдер 173065 мың теңгені, капиталмен жүргізілетін операциядан түсімдер 69199 мың теңгені құрайды, бұрын бюджеттен берілген 234457 мың теңге сомасындағы несие жабылды.

     Облыс бюджетінің кіріс бөлігінің түсімдерін барынша толықтыруда салық инспекциясы мен салық полициясы органдарында үлкен үміт артылды. Осы жылда салық органдары көптегенкәсіпорындарды тексеріп, нәтижесінде бюджетке миллиондаған теңге түсіоілді.

    Ал бюджеттің шығыс бөлігінің орындалуын қысқаша мына кесте арқылы көрсетуге болады (1.4 кесте) :

1.4 кесте

2010жылға келетін болсақ, бұл жылы облыс бойынша республикалық бюджеттен алынған трансферттерді қоса есептегенде кірістер бойынша жоспар 99,8%-ға , ал несиелеуді есепке алғанда шығыстар бойынша эоспар 97,7%-ға орындалды.Республикалық бюджетте көрсетілген 664553 мың теңге көлеміндегі субвенция толық көлемде алынды.

    Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына  тоқталатын болсақ, кірістер бойынша  облыс бюджеті 104,8-ға орындалды.  Облыс бюджетінің орындалуы әрбір  кіріс көздерін бөлек алып  қарастырғанда мына кесте арқылы  бейнеленеді (1.5 кесте) :

1.5 кесте