Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетілдіру жолдары

Министрлiктiң  функциялары мен құқықтары

 

 Министрлiк заңнамада белгiленген тәртiппен: 
1) мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететiн стратегиялық функцияларды: 
      тиiсті қаржы жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын әзiрлеуге, сондай-ақ тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды iске асыру туралы Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулысының жобасын әзiрлеуге қатысуды; 
      мемлекеттік және өзге де бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының стратегиялық жоспарларын және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспарларын, негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердi әзiрлеуге қатысуды; 
      бюджетке түсiмдердi болжауға және мемлекеттiк бюджетке кiрiс түсiмдерi саласында мемлекеттік саясат мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға қатысуды; 
      заңнама қолдану практикасына талдауды, оны жетілдiру жөнiндегi ұсыныстарды дайындауды, өз құзыретi шегiнде нормативтік құқықтық кесiмдердің жобаларын әзiрлеудi және дайындауды (немесе қабылдауды); 
      өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк, салалық (секторалдық) бағдарламаларды әзiрлеу мен iске асыруды қамтамасыз етудi; 
      2) мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз ететін функцияларды: 
      республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етудi және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуына қызмет көрсетудi; 
      түсiмдердiң жиынтық жоспарын бекiту мен оған өзгерiстер енгізiлуiн және республикалық бюджеттi қаржыландыруды қамтамасыз етудi; 
      Қазақстан Республикасы Үкiметiнен қарыз алуды, пайдалануды, тiркеудi, өтеудi және қызмет көрсетудi, бағалы қағаздарды ұйымдастыру рыногiне олар шығарған мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алу мен сатудың жүзеге асырылуын, сондай-ақ мемлекет кепілдiк берген мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудi; 
      ұтымды үкiметтiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алуды, сондай-ақ мемлекеттік борыштың басқарылуын қамтамасыз етудi; 
      келiссөздер жүргiзудi, Қазақстан Республикасының Үкiметi қарыздарының шарттарына қол қоюды, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздарын шығаруды, мемлекеттiк емес қарыздары бойынша мемлекеттік кепiлдiктер берудi ұйымдастыруды; 
      мемлекеттiк кепiлдiктермен тартылған үкiметтік қарыздар, мемлекеттiк емес қарыздардың және жергiлiктi атқарушы органдар қарыздарының шарттарына қаржылық сараптама жүргiзудi; 
      республикалық бюджетте көзделген және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмдерiне сәйкес инвестициялық жобаларға, мемлекеттiк бағдарламаларға және өзге де iс-шараларға кредит берудi; 
      үкіметтiк сыртқы қарыздар туралы келiсiмдердi бекiтуге қажеттi құжаттарды дайындауды; 
      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiмен келiсiм бойынша конкурстық негiзде үкiметтік қарыздарға мемлекет кепiлдiк берген мемлекеттiк емес қарыздарға және кейіннен үкiметтік қарыз алуға байланысты гранттарға қызмет көрсету үшiн екiншi деңгейдегi банктердi, бастапқы дилерлердi, лид-менеджерлердi және мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жөнiндегi басқа да әрiптестердi iрiктеудi; 
      уәкiлеттi банк-агенттермен бiрлесіп республикалық бюджеттен оқшауландырылған қаражатты өндiрiп алу жөнiнде түпкi қарыз алушылармен жұмыстарды ұйымдастыруды және жүргiзудi; 
      түпкі қарыз алушылар мен екiншi деңгейдегi банктердiң үкiметтік қарыздардың қаражатын және Қазақстан Республикасы Үкiметінің бiрлесiп қаржыландыру үлесiн республикалық бюджетке қайтару туралы iшкi кредит келiсiмдердiң жобаларын дайындауды; 
      республикалық бюджет қаражаты есебiнен бюджеттiк кредиттердiң берiлуiн, қызмет көрсетілуiн және мақсатты пайдаланылуын бақылауды, олардың есебiн, мониторингі мен қайтарылуын қамтамасыз етудi; 
      республикалық бюджеттің атқарылуы барысында республикалық бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділігiн бағалауды; 
      бюджеттiң атқарылуы жөнiндегі есептіліктi жасауды, сондай-ақ мемлекеттік қаржы және меншiк бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қалыптасуы және пайдаланылуы туралы статистикалық есептердi жасауды; 
      бюджет есебiнiң жүргiзiлуiн қамтамасыз етудi; 
      бюджет жүйесiнде бюджеттiк және бухгалтерлiк есеп пен есептiлiктi дамытуды және жетілдiрудi; 
      қаржылық бақылау мәселелерi бойынша есептілiк нысандарын, оны жасау мен берудiң тәртiбiн әзiрлеудi; 
      бухгалтерлiк есеп пен аудит саласындағы, оның iшiнде өз құзыретi шегінде аудиторлық қызметтi лицензиялау саласындағы функцияларды орындауды; 
      мемлекеттік сатып алу процесiн үйлестiрудi және мемлекеттiк сатып алудың ұйымдастырылуы мен өткiзiлуiн, Қазақстан Республикасы мемлекеттiк сатып алу туралы заңнамаларының сақталуын бақылауды қамтамасыз етудi; 
      салықтар, алымдар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсiмдерiн және бюджетке түсетiн өзге де түсiмдердi, мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтiк аударымдардың толық және уақытылы аударылуын, шикiзат секторы ұйымдарынан бюджетке түсетiн түсiмдер бөлiгiнiң Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорына аударылуын қамтамасыз етудi; 
      этил спиртi мен алкоголь өнiмдерiнiң, темекi өнiмдерiнiң, мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiнiң өндiрiсi мен айналымының мемлекеттік реттелуiн және салықтық бақылауды қамтамасыз етудi; 
      республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы жөнiндегі есеп пен есептіліктің атқарылуы, жүргізiлуi, олардың атқарылуына баға беру, гранттардың, мемлекет активтерiнiң, мемлекет кепiлдiк берген қарыздардың, мемлекеттiк мекемелердiң иелігінде қалған тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатудан түскен ақшаның пайдаланылуы бөлiгiнде мемлекеттік қаржылық бақылау объектiлерi қызметiнiң Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес келуiн тексерудi қамтамасыз етудi; 
      республикалық бюджеттiң түсiмдерi мен оны қаржыландырудың жиынтық жоспарларын бекіту және оларға өзгерiстер енгiзу, республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкiмшiлерiне рұқсаттар беру, мемлекеттiк мекемелердiң азаматтық-құқықтық мәмiлелерiн тiркеу, мемлекеттік мекемелердiң мiндеттемелерi бойынша төлемдердi жүзеге асыру жөнiндегі жұмыстарды ұйымдастыруды; 
      республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердi қаржыландыру жоспарларын жасаудың дұрыстығын мемлекеттік бақылауды және бекiтілуiн қамтамасыз етудi; 
      Қазақстан Республикасында кеден iсінің басшылығын жүзеге асыруды және Қазақстан Республикасының кеден және орындалуын бақылау кеден органдарына жүктелген өзге де заңнамасының сақталуын қамтамасыз етудi; 
      банкроттық рәсiмдердiң жүргiзiлуiн (банктерді және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын қоспағанда) мемлекеттiк бақылауды, соттан тыс рәсiмде дәрменсiз борышкердi таратуды, сондай-ақ дәрменсiз борышкерлерге қатысты оңалту рәсiмдерiн қолдану жөнiндегi іс-шараларды қамтамасыз етудi; 
      мемлекеттік меншіктi басқару және жекешелендiру жүйесiн ұйымдастыруды; 
      мемлекеттiк кiрiстер бойынша мемлекеттік есептілік алымының нысандары мен әдiстерiн жетiлдiрудi; 
      өз құзыретi шегiнде жұмылдыру жұмыстары мен мемлекеттiк құпияларды қорғауды қамтамасыз етудi; 
      Министрлiк ведомстволарының мiндеттерi мен функцияларының орындалуын үйлестіру мен қамтамасыз етудi жүзеге асырады. Министрлiктiң: 
      мемлекеттiк органдардан, өзге де ұйымдардан және жеке тұлғалардан Министрлiкке жүктелген функцияларды жүзеге асыруға қажеттi ақпараттарды сұратуға және алуға; 
      өз құзыретi шегінде барлық мемлекеттiк органдардың, өзге де ұйымдардың және жеке тұлғалардың орындауы үшiн мiндеттi нормативтiк құқықтық кесiмдердi шығаруға; 
      Министрлiктiң қарамағындағы комитеттер мен мемлекеттiк ұйымдардың бұйрықтарын, өзге де кесiмдердi жоюға немесе тоқтата тұруға; 
      акционерлiк қоғамдардағы мемлекеттік үлеске және республикалық меншiктегi басқа да мүлiкке иелік етуге, пайдалануға, сондай-ақ заңнамалық кесiмдермен және Қазақстан Республикасының Үкiметі белгілеген жағдайларда билiк етуге; 
      Министрлiктiң қарамағындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекеттік басқару органының функцияларын жүзеге асыруға; 
      бюджеттік заңнамада көзделген жағдайларда бюджет қаражаттарын қайтарып алуды және қаржыландыруды тоқтата тұруды қамтамасыз етуге; 
      жергілікті атқарушы органдардан облыстың, Астана және Алматы қалаларының бекiтілген бюджетi туралы жиынтық деректер мен олардың атқарылуы туралы ай сайынғы есептердi, сондай-ақ республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерден - шығыстар сметаларының атқарылуы туралы ай сайынғы есептердi алуға; 
      республикалық және жергілікті бюджеттердiң атқарылуы туралы Қазақстан Республикасының бюджет заңнамаларының талаптарының бұзылу себептерiне баға, сондай-ақ бекiтiлген республикалық бюджеттiк бағдарламалардың (кiшi бағдарламалардың) тиiмділiгi мен орындылығына баға беруге; 
      Министрлiктiң құзыретi шегiнде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруға құқығы бар.

      ҚР  Қаржы Министрлігінің мамандандырылған комитеттері

      Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң  Салық комитетi (бұдан әрi - Комитет) өз құзыретi шегiнде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн, мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз ету саласындағы iске асырушылық және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгінiң ведомствосы болып табылады. 
      Комитеттің басты мiндеттерi мыналар болып табылады: 
      Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдердiң толық түсуiн, мiндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз ету; 
      "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген тәртiпте салық бақылауын жүзеге асыру; 
      Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; 
      Этил спиртi мен алкоголь өнiмiнiң, темекi өнiмдерiнiң, мұнай өнiмдерінің жекелеген түрлерiнiң өндiрiлуiн және айналымын мемлекеттiк реттеудi қамтамасыз ету; 
      Халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру. 
      Комитет өз қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңнамаларына, Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтік құқықтық кесiмдерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнің Салық комитетi туралы Ережеге сәйкес жүзеге асырады. 
     Комитет мемлекеттiк мекеменiң ұйымдастыру-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тiлде өз атауымен мөрi және мөртаңбасы, белгiленген үлгiдегі бланкілерi, сондай-ақ заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң қазынашылық органдарында бюджеттік шоттары және Қазақстан Республикасы Бюджеттік Кодексiнде, Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарда қарастырылған жағдайларда өзге де шоттары бар. Комитет азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түседi.

      Комитеттің  функциялары мен құқықтары                                                 Комитет заңнамада белгiленген тәртiппен мыналарды жүзеге асырады: 
      1) мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз ететiн    функциялар: 
      Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң мемлекеттік тiзiлiмiн жүргізу; 
      салық төлеушiлердi, салық салу объектілерiн және салық салуға байланысты объектiлердi есепке алудың бiрыңғай жүйесiн әзiрлеу және жүргiзу; 
      салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойынша орталық және жергілікті мемлекеттiк органдармен өзара iс-қимыл жасау; 
      этил спиртiнiң, алкоголь өнiмдерiнiң және темекi өнiмдерiнiң өндiрiлуi және айналымы саласында есепке алу мен есептілікті ұйымдастыру; 
      салық төлеушiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiне, мұнай өнiмдерiн өндірушілердiң, мұнайды жеткiзушілердiң және мұнай өнiмдерiн базалардан сатуды жүзеге асыратын тұлғалардың, сондай-ақ темекi өнiмдерiн өндiретін тұлғалардың қызметіне мониторинг; 
      өз құзыретi шегiнде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдердiң түсуi мәселелерi бойынша, сондай-ақ акцизделетiн өнiмнің өндiрiсi мен айналымы саласында халықаралық ұйымдармен өзара iс-қимыл жасау және ынтымақтастық; 
      "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген тәртіппен салықтардың, өсiмақы мен айыптар есептелген сомасы бөлігінде, сондай-ақ салық қызметi органдары лауазымды тұлғаларының әрекетi (әрекетсiздiгi) бөлiгiнде салықтық тексерулердiң кесiмдерi бойынша хабарламаларға заңды және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау; 
      салықтық құқық бұзушылықтарға қарсы күрес мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiн орындау; 
         2)Бақылау-қадағалаушылық функциялары: 
      салық және бюджетке төленетін басқа да мiндетті төлемдердiң түсуiнiң толықтығын көздейтiн заңнаманың сақталуын бақылауды; 
      нормативтiк құқықтық кесiмдерде белгiленген құзыретi шегінде салықтық емес төлемдердiң түсуiн бақылауды (мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының үлесiнен, мемлекеттiк меншiк болып табылатын акциялардың пакеттерiне дивидендтерден, "Байқоңыр" кешенiн пайдаланғаны үшін жалгерлiк төлемнен, республикалық мемлекеттiк мүлiктi жалға беруден және сатудан, мемлекеттiк меншiк объектілерiн жекешелендiруден түсетiн түсiмдерден, капиталмен жасалған операциялардан алынатын түсiмдерден басқа); 
     қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетiн өнiмдер бойынша акциздiк алым маркiлерiнің сақталуын, сатып алынуын және есепке алынуын, сондай-ақ есепке алу-бақылау маркiлерiнiң жасалуын, сақталуын, сатып алынуын және есепке алынуын бақылауды; 
     өз құзыретi шегінде нормативтiк құқықтық кесiмдердiң сақталуын бақылауды; 
      мұнай өнiмдерiнiң айналымына мұнай өнiмдерiнің өндiрiсi және айналымы бойынша iлеспе жүкқұжаттар мен декларациялар арқылы бақылауды.

     Салық органдарына салық төлеушілердің  міндетті зейнетақы төлемдерін және салықытық міндеттемелерін уақытылы және толық түрде төлеулерін қамтамасыз ету тапсырмалары жүктеледі.

     Салықтық  тексеру – салық органдарының салық міндеттемелерінің жүзеге асуын тексеру.

     Салықтық  тексерулер келесідей түрлерге бөлінеді:

     1) құжаттық тексеру; 2) рейдтік тексеру.

     Құжаттық  тексерулер мынадай түрлерге бөлінеді:

     1) кешенді тексеру – салықтардың   және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеру;

     2) мазмұндық тексеру - салықтардың   және басқа да бюджетке төленетін  міндетті төлемдердің жекелеген  түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің  орындалуын тексеру;

     3) қарсы тексеру  - салықтық тексеру  барысында салық органына үшінші  тұлғаларға байланысты салық  төлеушінің орындаған операцияларын  салықтық есепте дұрыс көрсетілуі  туралы ақпарат қажет болған  жағдайда аталған тұлғаларды  тексеру. 

     Рейдтік тексеру бұл салық қызметі органдарымен заңнамалардың жекелеген талаптарын сақту мәселелері бойынша жекелеген салық төлеушілерге байланысты жүргізіледі.

     Тексеру негізі бұйрық  болып  табылады.

     Салықтық  тексеру аяқталуымен салық органының  лауазымды тұлғасы мыналарды көрсете отыра салықтық тексеру актісі толтырылады:

     1) салықытық тексеру орнын, акт  толтыру күнін; 

     2) тексеру түрін;

     3) тексеруді жүргізген салық органының  лауазымды тұлғасының

 қызметін, тегін,  аты, және әкесінің атын;

       4) салық төлеушінің тегін, атын, әкесінің атын немесе толық атауын;

      5) салық төлеушінің банктік реквизиттерінің  және регистрациялық нөмірінің  орналасқан жерін; 

     6) салық төлеушінің салықтық және  бухгалтерлік есептілікті және  салықты төлеуді жүргізуге жауапты  басшысының және лауазымды тұлғаларының тектерін, аттарын және әкесінің аттарын;

     7) алдыңғы тексеру туралы мәліметтерді;

     8) салық органдарына табыс етілген  құжаттар жайлы жалпы мәліметтерді;

     9) заңнамаға нұсқау жасай отырып  салықтық құқық бұзушылықты нақтырақ  сипаттауды;

     10) салықтық тексерулер нәтижелерін.

     Салықтық  тексеру аяқталысымен салық органы салықтық тексеру актісінде көрсетілген  нәтижелер негізінде хабарлама  хат жазып беріледі, ол салықтық тексеру актісін тіркеумен қатар  орындалады.

     Салық төлеуші хабарлама хатты ала салысымен онда көрсетілген есептелген сомалар, айыппұлдар және өсімпұлдар бойынша міндеттемелерін бекітілген уақыт аралығында орындауға міндетті.

     Салықтық  тексеру барысында салықтық заңнамаларды бұзушылық анықталмаса, салықтық тексеру  нәтижелері бойынша хабарлама хат жазылмайды.

 

2.2 Мемлекеттік қаржы  жүйесіндегі бюджет.

 

       Мемлекеттік бюджет жүйесі ақша  қаражаттарын қайта бөлуді экономикалық  өсімнің сапасы мен нәтижесі  арқылы анықтайды.Бюджнт саласын  жоғарлату факторларына әртүрлі  көзқарастар бар. Ең негізгісі-қаржыландыру көлемі, екіншісі-бюджет қаржысын бөлу бағыттарын болжауды  негізге алу. Үшіншісі-«қаржылық технологизм» тұжырымдамасының іргесін қалайтын-қаржыны бөлу процедурасы болып табылады.

      Мемлекеттік ресурстарды тиімсіз  пайдалану олардың нақты процедураларының, бюджет процесінің барлық сатыларының бұрмалануына, бюджеттік қалыптасуы мен орындалуына елеулі кедергілер тудырады. Бұдан басқа да процедуралық сұрақтардың шешілмеуі мемлекеттік меншіктің тиімсіз өкімі болып табылады. Акционерлеу және жекешелендіру кезінде, сондай-ақ бонкрот болғандығын ескеру және қаржылық сауықтыру шараларын жүргізу кезінде мемлекет қаржылық ысырапқа ұшырайды. Мемлекеттік қаржы ресурстарын тиімді пайдалану «тиімді ығыстардан» тәуелсіз,бұл дегеніміз жеке секторлардың экономикалық белсенділігінің төмендеуінен мемлекеттік шығыстардың  көбеюі мүмкін.

       «Қаржы технологизімінің» тұғырнамасы  мынаған сүенеді: бюджет процесін  регламенттеу, бюджет саласындағы  институттардың өзара іс-қимылының  тәртібін анықтау процесі, олардың билік өкілеттігін үйлестіруі және жуапкершілігі болып табылады. Мемлекеттік қаржы ресурстарын жұмсау бағыттары мен көлемін бюджет процесінің жекелеген қатысушыларының жекелеген келісімдері нақты «ойын шарты» негізіндегі тиімді іс-әрекеттің стратегиясына жатқызуға болады.

         Қазақстан Республикасының бюджет  кодексі өз күшіне енгеннен  бері процедураны ретке келтіру  сұрақтары жүзеге асырылып,  мемлекеттік  қаржы жүйесінде оң үрдістерге  қол жеткізілді.

         Қазіргі уақытта мемлекеттік қаржыландырудың қандай бабы басым екендігі туралы ешқандай ортақ пікір жоқ. Индустриалды дамыған елдер тәжірибесіне сүйене отырып және Дж.М Кейнс ашқан мультипликатор әсерін назарға ала отырып, тұрақты экономикалық өсім үшін біріншіден, әскери-өнеркәсіп кешенді инвестициялау қажет, ал ол ұлттық экоонмиканың дамуында өзіндік локомотив» роліне шығады деп кейбір ғалымдар дәлелдейді.

         Мемлекеттік қаражатты басқарудың  тиімділігін көтеруде, бюджеттік  менеджменттің маңызды элементі-бақылаудың  мәні зор. Бюджеттік кодекске сәйкес қаржылық бақылаудың үш нысаны белгіленеді-алдын ала, ағымдағы, болашақтағы. Бюджеттің атқарылуын бақылау процедурасын құрастыруда, әрбір нысанды бақылау ерекшелігін есепке алу қажет.

        Мемлекеттік қаржылық бақылау  жүйесін ішкі және сыртқы бақылауға бөлу керек. Ішкі бақылау мемлекеттік қаржылық басқару процесіне тікелей қатысатын элементтер жүйесі, сыртқы бақылау бұл атқарушы өкімет жүйесінен тыс құрылған органдар тарапынан бақылау болып табылады. Мемлекеттік бақылау жүйесін құрудың негізгі, бақылайтын органдардың бағыныстылығын анықтау емес, мақсат бірлігінің қағидасы болуы керек. Мемлекет бюджет жүйесін жаңғырту үшін бюджет процесін жетілдіруі қажет. Мәселе бюджетті құрастыру процедурасы туралы ғана емес, сондай-ақ бюджеттің қабылдануы мен нәтижелі атқарылуы тетігі туралы болып отыр. Іс-жүзінде «қаржы технологизмінің» тұғырнамасын қолдану бюджет саласында келесідей маңызды қозғалыстар тудырады: халық мүдделерін қаржыландыру кезеңдеріне сәйкес тетіктерді құру, барлығына түсінікті бюджет процедурасын қолдану арқылы елдің бюджет жүйесінің барлық деңгейінде бюджет процесінің айқындығын қамтамасыз ету, мемлекеттік қаражатты мақсатсыз және тиімсіз жұмсауды төмендету, құқықты теңгеру және бюджеттік процеске барлық қатысушыларының жауапкершілігі.

 

                      Жергілікті бюджеттің кірісі мен шығысы

 

      Бюджет қарапайым тілмен айтқанда  мемлекет үшін жұмыс істеп  отырғандардың игілігі. Ел бюджеті  ұлттық экономиканы басқарудың  ең маңызды құралы болып табылады. Кез-келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрішоғырландыруға қабілетті.