Посткеңестік мемлекеттердің әлемдік шаруашылыққа экономикалық интеграциялануы: ерекшеліктері және қазіргі кездегі тенденциялары

      6. Экономикалық дамудың әр түрлі  деңгейлеріндегі және нарықтық  реформалардың әр түрлі сатыларындағы  Достастық елдері экономикалық мүдделері бойынша өзгешеленеді, өзара қарым-қатынастарда әсіресе сауда саласында  қиындықтарды басынан өткереді, сонымен бірге олардың экономикалық өсуінің әр түрлі қарқынымен динамикасы бар.

      Бұл елдердің әлеуметтік-экономикалық сонымен  бірге саяси тұрғыдағы дайындығының әр түрлі дәрежесін ескере отырып, алдағы интеграция процесінің ұзақтығын және қиындығын болжауға болады. Сәйкесінше, қазіргі кезде кеңістікте бұрын қол қойылған екі, үш жақты келісімдер, экономикалық өзара  әрекеттесу мәселелері жөніндегі келісімдер мен шешімдер жүйеленеді, Ортақ экономикалық кеңістік  ары қарай жасау мен жүйеге асыруды талап ететін сұрақтарды өзіне таңдап алады. Жалпы алғанда, даму динамикалылығы талаптарына қатысты бейімделуінің  өскелең процестері жөнінде дәлелдейді.

      7. Интеграциялық бірлестіктерді ұйымдастыру  мәселелеріндегі бірқатар жағымсыз  сәттерде шаруашылықты жүргізу тәжірибесіне ынтамақтастықтың ортақ механизмдердің енуіне қарамастан, ТМД елдердің экономикасының тұрақты өсуінің бірқатар оң тенденцияларымен сипатталады:

• Ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, экономикалық қарым-қатынастарды трансформациялау. ТМД экономикалық және индустриялды дамудың әр түрлі деңгейлері бар мемлекеттер тұрады. Елдер экономикасының жағдайындағы ерекшеліктер нарықтық өзгерістердің әр алуан дәрежесімен, салалық маманданумен өндіріс құрылымының бірдей еместігімен, әлеуметтік-эеономикалық дамуды жүзеге асырудың спецификалық ерекшеліктерінің көп түрлілігімен түсіндіріледі. Сондықтан жалпы бағыттылық кезінде экономикалық қарым-қатынастардың трансформациясы ұлттық ерекшеліктерге сай жүзеге асады.

     Жаңа механизмдерді қалыптастыру қажеттілігін туындатқан  экономикалық дамуының жаңа модельдеріне өтумен айқындалған:

    - шаруашылқты жүргізудің жаңа  жағдайларында  анықталған бұрынғы кооперациялық байланыстардың едәуір бөлігін жасанды түрде құрудың тиімсіздігі, тұрақты бағалар мен тарифтер бойынша, өндіру мен тұтынудың жалпы мемлекеттік республика аралық балансы бойынша тұтыну тауарлары мен өнімдердің өзара жеткізілімі;

    - бір жағынан – экономикалық  реформалардың әр түрлі жылдамдықта  жүргізу және нарықтық экономикаға  өту, әрбір мемлекетте әр түрлі меншік түрлеріндегі кәсіпорындар қызметінің әр түрлі заңдық-құқықтық, қаржылық-салықтық жағдайларын қалыптастыру, екінші жағынан – экономиканың ашылуына сәйкес унификацияның қажеттілігі, экономикалық жақындасу үшін мемлекеттерде нақты саясаттың болмауы.

    - сауда серіктестерін таңдау еркіндігі,  өте тиімді байланыстарды іздестіру  мүмкіндігі, СЭҚ-тің либерализациялануы  жағдайында алыс шет елдерден  келетін тауар-шикізат көздеріне  ену еркіндігі;

    - шикізат, материал жәнекомплект  құраушылар бағасын ырқына жіберу, көлікпен энергия тасымалдаушылардың жеткізудің тарифтік саясатын либерализациялау, олар өнімнің өзіндік құнындағы сәйкес құраушыларды ұлғайтты және бұрынғы байланыстарды тиімсіз етті; көліктік және энергетикалық жүйелердің ортақтығын бұзу, трансұлттық қызметтер үшін төлемдер мен есептеудердің жүргізілуінің күрделенуі;

    - ұлттық валютаны енгізу мен  және жоғары инфляциямен, айналым  құралдарының шығындалуымен байланысқан  жаңа елдер кәсіпорындарының  төлем қабілетсіздігі, ұлттық валюталардың  ішкі конвертациялылығының жоқтығы және олардың тұрақсыздығы, айырбас курстарының көп түрлілігі, олар сауданы тең құқықсыз және экономикалық тұрғыда тиімсіз етеді;

    - валютасыз операциялар, бартерлік  айырбастар, сынақтық схемалар сияқты  өзара сауда да  кеңінен қолданылатын ұлттық төлеме – есептік жүйелердің  жетілмегендігі, төлеме есептік қатынастардың криминализациясы, салық салудан бас тарту, экспорттық-импорттық операциялардың жүргізілуін мемлекеттік бақыланудан алып тастау, делдалдар санының өсуі, олардың қызметі өнімнің қымбаттауына әкеледі. Бірақта   бұрынғы халықшаруашылығы кешені  шеңберіндегі қол жеткен өндірістердің ғылыми, шикізаттық және технологиялық өзара  толықтырумен өзара ықпалдастықты сақтауға қатысты тенденция өз жалғасын табуда.

    8. Бірінші топ салаларында олардың әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне біртіндеп интеграциялануына байланысты өндірістің  құлдырауы бәсеңдейді және оның біртіндеп өсуі басталады; екінші топ салаларында ресурстық қамтамасыз етудің одан әрі төмендеуіне және ресурсты өндіруші салалардың әлемдік нарыққа қайта бейімделуі салдарынан өнімге деген сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты өндірістің құлдырауы жалғасады.

    9. Достастық кеңістігінде  интеграция  кезеңдерінің ерекшеліктері сол,  интеграциялану формаларын таңдауда  ерекше ауытқулар жоқтың қасы, және баланстың классикалық схемасы жүзеге асады. Интеграциялық топтардың көпшілігі еркін сауда аумақтарын, кедендік одақты еркін нарықты қалыптастырудан валюталық одақты қалыптастыруға дейінгі технологиялық байланыстардан өтеді. Бүгінгі ТМД шеңберінде маңызды интеграциялық топтар болып 1994 жылы құрылған орталық-азиялық экономикалық қауымдастық (ОАЭҚ) (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан), және  1995 жылы құрылған кедендік одақ (Ресей, Қазақстан, Белорусь, Қырғызстан және Тәжікстан). Қазақстан Республикасы ОАЭҚ-ың да  кедендік одақтыңда құру инициаторларының бірі болды. Бұл аймақтың бірқатар елдерінде қазіргі таңда саяси тұрақсыздық байқалады, бұл ЕЭК-ті  құру барысына елеулі әсер етеді.

    10. ТМД-ның посткеңестік аймақ мемлекеттеріндегі әлеуметтік экономикалық процестерге әсері келесіден көрінеді:

    Біріншіден, Достастық ортақ кеңестік меншікті өркениетті түрде бөліп берді. Осыған байланысты КСРО республикаларының  тәуелсіздікке қол жеткізуге  деген басты экономикалық ынталарының бірі – ортақ одақтық кәсіпорындарды жаулап алу және аймақтық элиталар бақылаумен оларды жекешелендіру болды. Бөліп тарату кәсіпорындардың аймақтық орналасу принципі бойынша жүрді, ал республикалардың ортақ одақтық меншікті қалыптастыруға қосқан үлесі ескерілмеді.

    Екіншіден, Достастық шеңберінде бекітілген келісімдер осы уақытқа дейін оның көптеген мүшелеріне КСРО-дан шығумен байланысты туындаған жағымсыз әсерлерді бәсеңдетуге  мүмкіндік беріп келеді.

    Үшіншіден, ТМД тарапынан көмектің басқа  бір формасы – посткеңестік республикаларын миллиондаған халқын жұмыспен қамтуда өзара көмектесу.

    Төртіншіден, ТМД арқасында энергия ресурстарына бай емес елдер бұрынғы ортақ  кеңестік меншіктегі кәсіпорындарды пайдаланып қана қоймай, көптеген жылдар бойы посткеңестік нарық артықшылықтарын қолдануға мүмкіндік алды.

    Бесіншіден, мемлекетсіздендіру барысында мейлінше тиімді кәсіпорындар шет елдік инвесторлар  қолына көшті. Бүгінде кеңістіктегі жағдай сондай, өз нарықтарын иелену процесі  жүріп жатыр, бұл халықаралық  өндірістердің (ФПГ – қаржылық өнеркәсіптік топтар, СП – біріккен кәсіпорындар) келісілген іс-әрекеттерін қажет етеді.

    Жүргізілген зерттеулер барысында  мынадай қажеттілік туындады:

• ТМД-да қол жеткізілген нақты нәтижелерді  теориялық мүмкін болатын нәтижелермен салыстыру арқылы талдау жүргізу. Ол үшін интеграцияның  жағымды және жағымсыз салдары жүйеге келтірілді;
• республикалардың одақтар мен блоктарға интеграциялануынан болған қол жеткен әсерледі сандық жағынан анықтау.

    Солардың  ішінде интеграцияланатын қандай да бір елге қатысты интеграция шарттары (дамыған инфрақұрылым, үкіметтің саяси шешімдерінің болуы яғни интеграция үшін қолайлы жағдай қалыптастыру – саяси және экономикалық база) және интеграция деңгейлері (макроэкономикалық, яғни мемлекеттік деңгей және микроэкономикалық деңгей фирмааралық - ТҰК) аса маңызды.

    Посткеңестік  кеңістіктегі елдердің интеграциясы үшін алғы шарттардың болуын бағалауды елдің  интеграциялық өзара әрекеттесуге дайындық дәрежесін сипаттайтын  бірқатар көрсеткіштер негізінде жүргіздік. Экономикалық даму тиімділігінің негізгі индикаторы ретінде ІЖӨ-ің өсу динамикасы ТМД елдерінде жүзеге асырылып жатқан нарықтық реформалардың жоғары экономикалық өсу қарқынын қамтамасыз ете бастағанын көрсетеді. Соңғы бес жыл ішіндегі ІЖӨ, өндіріс көлемі экспорт және импорт көлемдері кедендік одақ келісімімен біртұтас экономикалық кеңістікке қатысушы елдер арасындағы  тауар айналымының ІЖӨ-гі үлесі, жиынтық өндіріс және тұтыну көлеміндегі үлесін сипаттайтын көрсеткіштерді талдау Қазақстан экономикасының ашықтық дәрежесінің жеткілікті түрде жоғары екенін дәлелдейді. Қазақстан Келісім еліндегі экспорт және импорт үлесі  жалпы өндіріс көлемінің 1/3 құрады. ТМД елдерінің өзара тауар айналымындағы өзіндік үлесі  кішігірім өсу тенденциясына ие болды.

    Зерттеулер  елдердің өндірістерінің өзара толықтыру дәрежесінің жоғары екендігін көрсетті. ІЖӨ, инвестиция, экспорт, импорт корреляциясы өзара байланыстылықтың артқанын дәлелдейді. Есептеулер, сондай-ақ, экономиканың тұрақтану нышанының байқалғандығын, оның өсу кезеңіне көшкенін, ІЖӨ-ің және жан басына шаққандағы тұтынудың артқанын көрсетеді, сәйкесінше, сыртқы сауда айналымы да 1999 жылдан бастап өсе бастады. Елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу дәрежесі халықаралық еңбек бөлінісі коэффициентінің және жан басына келетін экспорт көлемі көрсеткішінің көмегімен өлшенеді. Бұл параметрлердің маңыздылығын көрсету үшін посткеңестік кеңістік елдерінің  және орташа әлемдік деңгейлеріне салыстырмалы талдау жасалды. Эксперттер деректері бойынша, халықаралық еңбек бөлінісі коэффициениті елдер бойынша орта есеппен алғанда ғасыр соңында 1,08 деңгейде; өнеркәсіптік дамыған елдерде – 1,15; ТМД елдері үшін – 0,8 шеңберінде болуы керек. Әсіресе өндірістері жоғары дәрежеде инернационализацияланған елдерге Рсей, Қазақстан және Украина жатады. Кедендік баждарды және шектеулерді алып тастау сауда көлемдері күрт өсті.

    Интеграциялық процестерді дамытуға бағытталған  негізгі шаралар және оларды жүзеге асырудан күтілетін нәтижелер Достастық  елдерінің экономикалық ынтымақтастығының  даму бағыттарын анықтауды қажет етеді. Бұл жерде біз шаралар жүйесін келесі түрде жіктеуіміз керек.

    Бірінші шаралар тобы геоэкономикалық серіктестік  жүйесіндегі                       экономикалық мүдделерді үйлессіздендіретін кейбір факторларды жоюға бағытталуы тиіс.

    Шаралардың екінші тобы шаруашылық жүргізу тәжірибесіне экономикалық интеграция басымдықтарын енгізуге бағытталуы тиіс.

    Үшінші  топ Достастық елдерінің кеңістігінде экономикалық өсудің геосаяси факторлардың болатындығын ескеру қажет. Бұл шаралар  бірінші кезекте Достастық елдерінің нақты экономика секторында құрылымдық түрлендірулер жүргізу жұмысын және реиндустриализациялауды жалғастыруды қажет етеді. Елдердің  ынтымақтасуының басымдықты бағыттары жаһандану беталысына бейімделуге келіп саяды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Зерттеудің  негізгі бағыттары мен нәтижелері халықаралық ғылыми - тәжірибелік  конференцияларда баяндалды және талқыланды, олар:

   1. “Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграция жүйесіне кіру тиімділігі” халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының баяндамалары, 4-бөлім. Алматы, Экономика, 2000 ж., 0,1 б.т.,

   2. “Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық негіздері” – Қазақстан Республикасының ғаламдану жағдайындағы ұлттық экономикасы. – XXXVIII халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары, 4-бөлім, Алматы, Экономика. 2002 ж., 0,2 б.т.,

   3. “Түркі елдері аймақтық интеграция жолында”. – ҚазМБА хабаршысы”, № 4, 2000 ж., Экономика, 0,1 б.т.,

   4. “Закономерности развития интеграционных групп и особенности Евразиатского экономического сообщества”. – ҚазМБА хабаршысы”, № 9, 2003 ж., Экономика, 0,2 б.т.

   5. «Кеден Одағы – интеграциялық байланыстың маңызды кезеңі», ғылыми еңбектер жиыны «Қазақстанның үшінші мыңжылдықтағы экономиканың даму өзекті проблемалары», Экономика, 2000 ж., 0,5 б.т.,

   6. «Халықаралық экономикалық интеграцияның глобализациялау жолындағы орны», ғылыми еңбектер жиыны «Қазақстанның ашық нарықтық экономикасының қалыптасуы», Экономика, 2000 ж., 0,5 б.т.,

   7. «Еуразиялық экономикалық қауымдастық: құрылуы, даму ерекшелігі», «Қазақстан жаңа даму моделі жолында» халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары, 2002 ж., Экономика, 0,25 б.т.,

   8. «Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық жүйеге кіру мәселелері», ғылыми еңбектер жиыны «Экономика Казахстана на пороге ХХІ века», Экономика, КазЭУ, 0,8 б.т.,

   9. «ТМД мемлекеттерінің интеграциялануының алғы шарттарын іске асыру нәтижелілігі.» - Вестник НАН РК, 2005 ж. № 5, 0,6 б.т.

   10. «Посткеңестік елдерінің интеграциялық стратегияларды жүзеге асыру жағдайындағы әлеуметтік- экономикалық дамуының тенденциясы» – Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының баяндамалары, 2005 ж. №6, 0,6 б.т.

      11. ТМД елдерінің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануының ерекшеліктері. – ҚазЭУ хабаршысы, 2005ж.№ , 0,5 б.т.