Азаматтық заңдар

 
 
 

6. Азаматтар мен заңды тұлғалардың осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң құжаттарында белгiленген құқықтарын мемлекеттiк басқару органдары мен жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың құжаттары шектей алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табылады және қолданылмауға тиiс.

 
 

7. Егер  заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдiк жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар  азаматтық заңдарда Қазақстан Республикасының  азаматтары мен заңды тұлғалары  үшiн қандай құқықтар мен мiндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай мiндеттердi орындауға мiндеттi.

  

8. Егер  Қазақстан Республикасы ратификациялаған  халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгiленген болса, аталған шарттың ережелерi қолданылады. Халықаралық шарттан оны қолдану үшiн  заң шығару талап етiлгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар тiкелей қолданылады.

  

  
 
 
 
 
 
 

2.2 Азаматтық заңдардың уақытқа қарай және кеңістікте қолданылуы 

     АК-ның 4-бабы азаматтық заң актілері олар күшіне енгізілгеннен кейінгі қатынастарға таралады деп көрсетеді. Бұған дейінгі құқықтық қатынастарға олар пайда болған сәтте жасалған актілердің зандық күші таралады.  

     Егер  осы қатынастар шарттың негізінде пайда болса, кейінірек шығарылған зандар осы түрдің шарттық қатынастарына өзгеше міндеттемелік талаптар көздейтініне қарамастан, шарттың талаптары күшін сақтайды (АК-ның 383-бабы). 

     Азаматтық заңдардың уақытқа қарай қолданылуы туралы ережелердің практикалық маңызы мынадай бірнеше қағидаларға саяды: 

• а) егер азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын заң актілері жаңа заң бойынша оның құқықтық қатынастар пайда болғанға дейінгі түрінен өзгеше анықталған болса, онда мұндай құқықтық қатынастардың заңдылығы олар пайда болған кезде қолданылған зандармен бағаланады;

 

• б) зандардың өзгеруі өздігінен азаматтық-құқықтық қатынастарды өзгерте бермейді, олар занды түрде пайда болған күйінде сақталады;

 

• в) егер заң бұған дейін тыйым салынбаған елде бір әрекеттерді жасауға тыйым салатын болса, онда мұңдай ерекеттер тоқтатылуы тиіс.

 

     Бұл ережелер "заңның кері күші болмайды" деген принциптің мазмұнын құрайды. 

     Алайда  аталған принциптен мынадай кейбір ауытқуларға жол беріледі, оларды заң белгілейді: 

• заңға кері күш беру және оны ол қабылданғанға дейінгі қатынастарға тарату. Мысалы, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1994 ж. 27 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы белім) қолдануға енгізу туралы" Қаулысы АК-ның қолдануға енгізгенге дейін пайда болған коммерциялық занды тұлғалардың ұйымдық-құқықтық нысандары 1998 ж. 1 қаңгарға дейін АК-да керсетілген нысандарға өзгертілуі тиіс деп көзделген;

 

• жаңа заң  қабылданғанға дейін пайда болған қатынастарды сақтайтын ережелердің нұсқаулары сақталғанымен, олардың мазмұны өзгереді. Мысалы, пәтер ақы, коммуналдық төлемдер мөлшерінің өзгеруі және т.с.с.жаңа заң кейде құқық түзуші маңызы бар мерзімдерге, мысалы, иелену мерзімдеріне кері күш береді.

 

• Керісінше, ҚР Жоғарғы Кеңесінің "Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) қолдануға енгізу туралы" Қаулысының 5-бабына сәйкес АК-да көзделген  талап қою мерзімі АК қолдануға  енгізілгеннен кейін пайда болған міндеттемелер негіз болған дауларға қолданылады.

 

• Ереже мерзімнің ұзақтығына  ғана емес, сонымен қатар оны есептеу тәртібіне де, мысалы, талап қою мерзімінің үзілісін есептеуге де таралады.

 

     Ал  қазақстандық азаматтық зандардың  кеңістікте қолданылуына келетін болсақ, онда бұл жерде бір ғана бастапқы ережені қолдануға болады:

— бұл  заң халықаралық шарттарға немесе жалпыға бірдей қабылданған халықаралық  әдеттерге байланысты мемлекеттің  аумағына жататын жер көлемін  немесе жер бетін қоса алғанда, (аумақтағы  сулар, Қазақстан Республикасының туы астында жүзетін кемелер) Қазақстан Республикасының барлық аумағында қолданылады. 

     ҚР  Конституциясы 12-бабының 4-тармағына  және АК-ның 3-бабының 7-тармағын⁶а сәйкес Қазақстан зандары бұл аумақта Қазақстан азаматтарына, қазақстандық заңды тұлғаларға," азаматтығы жоқ адамдарға, шетелдік азаматтар мен шетелдік занды тұлғаларға бірдей дәрежеде таралады. Тікелей заң актілерінде белгіленетін жағдайларда ғана бұл ережеден ауытқушылық орын алуы мүмкін.4 

     Бірақ бір жағынан алғанда, қатысушылары қазақстандық, екінші жағынан — шетелдік құқық субъектілері болатын қатынастар үшін тәжірибеде өте маңызды проблема туады, оны терминология тұрғысынан "қолдануға болатын құқық" проблемасы деп атайды. Оның шешімі, егер ер түрлі мемлекеттердің субъектілері қатысатын құқықтық қатынастарда жанжалдық жағдай туатын болса, ал түрлі мемлекетгердің зандары мұндай қатынастарды түрліше реттейтін тұста қай мемлекеттің құқығы қолданылатынын ажыратуға келіп саяды.  

     Проблеманы  дұрыс шешудің зор практикалық  маңызы бар, өйткені қолдануға болатын құқық туралы даулар, әдетте, шетелдік инвесторлармен немесе сыртқы экономикалық шарттар бойынша шетелдік серіктестермен құқықтық қатынастарда туындайды. Бұл проблеманың шешімі халықаралық жеке құқық деп аталатын азаматтық құқықтық институттың нормаларына сүйенеді.

     Қолдануға болатын құқықты тікелей не заң, не шарт анықтайды. Заң қолдануға болатын құқықты, әдетте, шарттан тыс қатынастарға пайдаланады. Мысалы, халықаралық жеке құқықтың нормалары шетелдік азаматтың әрекет қабілетгілігін ол өзі азаматы болып табылатын елдің құқығы бойынша, ал шетелдік занды тұлғалардың әрекет қабілеттілігін — заңды тұлға құрылған елдің құқығы бойынша анықтауды көздейді.  

     Мүлікке меншік құқығы сол мүлік орналасқан елдің құқығымен, ал мемлекеттік тізілімге (реестр) енгізілуге тиісті көлік құралдарына меншік құқығы — көлік құралы тізілімге енгізілген елдің құқығымен анықталады. Мысалы, қазақстандық және шетелдік әуе компаниясының дауына айналған ұшақ Недирландыда ұсталады. Осы ұшаққа меншік құқығы жөнінде дау туады. Ұшақ Қазақстанның тізіліміне енгізілгендіктен, Нидерланды соты дауды шешуге Қазақстан құқығы қолданылады деп таныды да, оны қолдана отырып, қазақстандық әуе компаниясын меншік иесі деп шешті. 

     Ал  қолдануға болатын құқықтың шарттық қатынастарға анықтамасына келетін болсақ, мұнда шешімнің үш нұсқасы болуы мүмкін. Қолдануға болатын құқық:  

• а) шарттың қатысушыларының келісімі бойынша;

 

• б) қатысушыларда келісімнің жоқтығының орнын толтыратын заңның нұсқауы бойынша;  

 

• в) қатысушылардың келісіміне тәуелсіз заңның нұсқауы бойынша анықталады.

 

     Заң, әдетте, шарттың тараптарына қолдануға  болатын құқықты анықтауға рұқсат етеді. Мұнда тараптар қолдануға  болатын құқық ретінде олардың  біреуінің елінің құқығын не әлде бір үшінші мемлекеттің құқығын тандауға құқылы. Егер тараптар қай елдің құқығын қолдану керектігін шартта көрсетпеген болса, онда, әдетте, сатып алу-сату шартында — сатушы болып табылатын, мүлікті жалға беру шартында — жаза беруші, тасымалдау шартында — тасымалдаушы, сақтандыру шартында — сақтандырушы, несие шартында — несие беруші және т.с.с. болып табылатын тараптар құрылған, тұратын жері немесе негізгі қызмет орны бар елдің құқығы қолданылады (АК-ның 1113-бабы). 

     Мысалы, қазақстандық фирманың ағылшын фирмасына  металл жеткізіп беру жөніндегі шартты бұзғаны туралы дау шықты. Дауды Халықаралық сауда палатасының Халықаралық төрелік соты (Париж) қарады. Шартта қолдануға болатын құқық белгіленбеген. Ағылшын тарабы француз құқығын қолдануды талап етті. Алайда шарт бойынша сатушы қазақстандық фирма болғандықтан, төрелік сот Қазақстан құқығын қолдануға болатын құқық деп таныды. 

     Заң арқылы тегеурінді белгіленетін кейбір жағдайларда тараптардың осы  мәселе жөніндегі келісімдеріне  қарамастан, заң көрсеткен құқық  қана қолданылуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан зандары бойынша, шетелдік занды тұлғалар мен азаматтар қатысатын бірлескен кәсіпорын құру жөніндегі шартқа бірлескен кәсіпорын құылған немесе құрылатын елдің құқығы қолданылады (АК-ның 1114-бабы). 

     Қолдануға болатын құқықты тандауды олардың  арасында туған дау қаралатын сот тараптарының тандауымен шатастыруға болмайды. Шетелдік тұлғалар қатысатын шарттардың тараптары өзара келісімдері бойынша дау шешілетін төрелік (аралық) сотты тандауға құқылы. 

     Мұндай  жағдайда көп ретте тараптардың  қалауы бойынша Стокгольмдегі, Париждегі, Лондондағы немесе басқа жерлердегі төрелік сот тандалады. Бұл мәселе бойынша келісімге қол жетпеген кезде, егер осы мәселе жөнінде заңда тікелей нұсқау болмаса, дау жауапкер тұратын елдің мемлекеттік сотында шешілуі мүмкін. 

     Алайда  дауды қай соттың — мемлекеттік  немесе төрелік, қазақстандық немесе шетелдік соттың қарайтынына қарамастан, ол қолдануға болатын құқық ретінде  белгіленген құқықты қолдануға  міндетті. 

     Қазақстандық  және шетелдік серіктестер арасында туған дауға қатысты сарапшылық қорытындылардың бірінде былай деп жазылған: "Іс Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының қарауына жатады, демек, қазақстандық құқықты қолдануға болады".  

     Бұлайша түсіндірудің қателігі айқын — екі ұғымның шатастырылғаны көрініп тұр: істі қарайтын соттың ұйғарымы және істі қарау кезінде сот басшылыққа алуға тиісті қолдануға болатын құқықтың анықтамасы. Тәжірибеден келтірілген мысал осыған дәлел болады. Істің Парижде қаралғанына қарамастан, соттың шешімі Қазақстан Республикасының зандарына негізделді.

     Азаматтық заңдардың қолданылуы

     Заң өмірде дұрыс қолданылуы үшін ол ең алдымен дұрыс түсінілуі тиіс, яғни керекті нұсқаманың дәлме-дәл мазмұнына толық сәйкестікте түсіндірілуі тиіс. Мұнда норманың ақиқат мазмұны тиісті заң ережесінің мәтінінен көп ретте өзінің ауызша мазмұнын жеткізе алмайтынын ескеру қажет. Мысалы, АК-ның 350-бабы былай деп көрсетеді:

      

     "1. Міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге оның бұзылуынан туындаған заладың орнын толтырып беруге міндетті". Норма жалпыға бірдей міндетгі ереже ретінде тұжырымдалған. Алайда одан Азаматтық кодекстің басқа нұсқамаларында тікелей көзделген ауытқушылықтар болуы да мүмкін. Мысалы, 351-баптың 2-тармағында былай деп айтылған "Зандарда немесе шартта залалдарды емес, тұрақсыздық айыбын ғана өндіріп алуға жол берілетін жағдайлар көзделуі ықтимал". Міне, сондықтан да АК-ның 350-бабының 1-тармағынан келтірілген мәтін шектеулілікпен түсіндірілуі тиіс. 

     АК-ның 6-бабы азаматтық заң нормаларын түсіндіруге арналған. Ол азаматтық заң нормалары оларда айтылған сөздердің дәлме-дәл мәніне сөйкес түсінілуі тиіс деп тікелей белгілейді.

     Мәселен, Қазақстан Республикасының бұрынғы Жоғары төрелік сотының шешімімен жауапкердің талапкермен жасасқан шартты бұзуынан келтірілген залалдардың орнын толтыру жөніндегі талабын қанағаттандырудан бас тартылған.

     Бас тартудың уәжі: шарттың бұзылуынан келтірілетін шығындардың орнын толтыру мүмкіндігі шартта көзделмеген. Бұл жағдайда Жоғары төрелік сот АК-ның 350-бабының 1-тармағының дәлме-дәл мәнін бұрмалап жіберген, өйткені тармақтың дәлме-дәл мәніне қарамастан, құқық бұзушы-борышқордан залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы. Міне, сондықтан да залалдың орнын толтыру мүмкіндігі міндеттеменің бұзылуы үшін жауапкершіліктің әмбебап шарасы ретінде қарастырылады.5 

     АК-ның 6-бабының мәтінінен құқықтық норманың мәтініндегі әрбір сөзді әдеттегі әдеби сөйлеудегідей түсіну қажеттігі туындайды. Алайда кейбір заң терминдерінің сөздің жалпы түсінілуімен үйлеспейтін өзіндік мазмұны болады. Мысалы, әдеттегі түсінуде "жауапкершілік" ұғымы көбіне белгілі бір әрекеттерді жасау міндеті ретінде қарастырылады. Заң тұрғысыңда (оның ішіңде — АК нормаларында), "жауапкершілік" дегеніміз — бұл өзінің заң жүзіндегі міндеттерін бұзған адамға ол үшін қолайсыз болатын (мысалы, тұрақсыздық айыбын) өндіріп алу шараларын қолдану. Әдеттегі түсінуде "несие беруші" сөзімен біреуге ақшалай қаражатты қарыз беруші адам белгіленеді, ал "борышқор" дегеніміз — алған ақшасын қайтаруға міндетті адам.

     Азаматтық кодексте "борышқор" дегеніміз — бұл несие берушінің талап етуі бойынша занда немесе шартта анықталған ақшалай, сондай-ақ ақшалай емес сипаттағы әр түрлі іс-әрекеттерді (мысалы, жұмысты орындау, белгілі бір мүлікті заттай беру) жасауға міндетті адам, ал "несие беруші" — аталған іс-әрекеттерді жасауды талап ететін адам.