Ежелгі дүниедегі саяси және құқықтық ілідер

 

Марксизм ілімІ бойынша, мемлекет алғашқы кезден-ақ қарама-карсылық пен кайшылыққа толы қоғамдык дамудың  жемісі. Рулық коғамның ыдырауы мен  мемлекеттің пайда болуының алғашқы  белгілері туралы Ф. Энгельс "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің  шығуы туралы" еңбегінде былай  деп жазады: "Өзінің бүкіл экономикалық тұрмыс жағдайларынан келіп, еріктілер мен құлдарға, қанаушы байлар мен қаналушы кедейлерге белінуге тиісті қоғам — бұл қарама-қарсылықтарды кайтадан ымыраластыра алмайтыны былай тұрсын, қайта оларды барған сайын шиеленістіре түсуге тиісті қоғам пайда болды».

 

Мемлекет туралы Маркс  пен Энгельстің ілімін одан әрі жалғастырған Ленин "Мемлекет туралы" еңбегінде "Қай жерде, қай кезде қоғам тап-тапқа бөлінсе, қай кезде қанаушылар мен қаналушылар пайда болса, сол жерде, сол кезде мемлекет пайда болды" деген қорытынды жасайды.

 

Мемлекет дегеніміз —  бір таптың екінші тапқа үсгемдік жүргізуін қолдап отыратын машина.

 

Лениннің сөзімен айтқанда, "мемлекет дегеніміз адам қоғамынан  бөлініп шыққан басқару аппараты". Тек басқару ісімен ғана шұғылданатын, басқару үшін өзгенің еркін күштеуге бағындыратын айрықша зорлау, бағындыру аппараты — түрмелерді, адамдардың айрықша образдарын, әскерді, тағы сол сияқтыларды қажет ететін адамдардың айрықша тобы пайда болған кезде мемлекет те пайда болған күштеу тәсілі деп аталды.

 

Маркстік-лениндік ілім бойынша қоғамның дамуына байланысты, пролетариаттың экономикалық, саяси, әскери және мәдени күшінің артуына байланысты мемлекет құрыла бастады. Билік олардың пікірінше буржуазиялық мемлекеттен пролета­риат диктатурасына көшеді, ол жалпы халықтық социалистік мемлекетке ұласады, ол дами келе ақыр соңында мемлекеттің құрып-бітуіне жеткізеді.

 

Мемлекетті тек тап  үстемдігінің құралы ретінде ғана қарастырған  маркстік-лениндік ілімнің негізін  қалаушылар мемлекеттің басқадай қызметтеріне назар аудармады және оның ұйымдастыру, шаруашылық,, мәдени, сыртқы саясат мәселелерін  қарастырмайды. Мемлекет және құқық  туралы маркстік ілімге тарих өз бағасын  берді. Олардың мемлекет және саясат туралы көптеген қағидалары уақыт талабына шыдай бере алмады. Дегенмен де, олардың саясат, мемлекет, құқық және заң туралы көзқарастары мен идеялары әлемдік саяси-құқықтық ілімдер тарихына мәнгіге енді және ғалымдардьің зерттеу тақырыбына айналды. Сонымен бірге, марксизмді жап-жақты оқып үйренбей, әлемнің XIX—XX ғасырлардағы саяси және рухани бейнесін көз алдымызға елестету де мүмкін емес.

 

Танымдық жағынан ХІХ ғ. екінші жартысындағы буржуазиялық саяси және құқықтық ілімдер метафизикалық әдістемені теріске шығарып, позитивизм негізінде дамыды. Мемлекет пен құқықтың позитивистік теориясы екі түрде кµрініс тапқанын білу және түсіндіре алу керек. Біріншісі – заңдық позитивизм (буржуазияның заңдық дүниетанымының дәстүрлерін жалғастырушы формалды-догматикалық бағыт), әрекеттегі мемлекет механизмін зерттеумен, мемлекеттік мекемелер мен құқықтық жүйелердің белгілерін анықтаумен шектеледі. өкілдері: Д.Остин, К.Бергбом, А.Эсмен, Г.Ф.Шершеневич. Екіншісі – әлеуметтік позитивизм, құқықты µзге әлеуметтік құбылыстармен тығыз байланыста қарастырады. өкілдері ретінде Р.Иеринг, Г.Спенсер, Л.Гумпловичті атауға болады.

 

 

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1.     История политических  и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

 

2.     История политических  и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

 

3.     История политических  и правовых учений: Краткий учебный  курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

 

4.     Козлихин И.Ю.  История политических и правовых  учений. Новое время: от Макиавелли  до Канта. Курс лекций. СПб.,2001 (издание содержит излечение из  трудов классиков)

 

5.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

 

6.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

 

7.     Антология  мировой политической мысли: в  5т. Т.I: зарубежная политическая  мысль: истоки и эволюция. Т.II.: Зарубежная политическая мысль: XX в.  – М., 1997.

 

8.     Антология  мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

 

9.     История философии  права. Учебное пособие СПб:  Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

 

10.                       Сравнительное изучение цивилизаций.  Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

 

 

1.     Бачинин В.А.  История философии и социологии  права. - Санкт-Петербург, 2001

 

2.     Застенкер  П.Е. Очерки истории социалистической  мысли.М.,1985

 

3.     История политических  и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

 

4.     История политических  и правовых учений XX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1995

 

5.     История социалистических  учений. /Сб.статей,М.,1984

 

6.     Луковская  Д.И. Политические и правовые  учения: историко-теоретический аспект. - Л.,1985

 

7.     Мамут Л.С.  Карл Маркс как теоретик государства.М.,1979

 

 

 

Тақырып 14. ХІХ ғ.- ХХ ғ. басындағы Ресей саяси және құқықтық ілімдері

 

 

 

ХІХ ғ.- ХХ ғ. басындағы Ресейдегі саяси және құқықтық ойлардың негізгі бағыттары және оның ерекшеліктері.

 

Славянофилдер мен батысшылардың  саяси-құқықтық идеялары. Геосаяси және мәдени бағдар туралы, Ресейдің тарихи тағдыры туралы пікірталастар. М.М.Сперанскийдің саяси және құқықтық кµзқарастары. ХІХ – ХХ ғғ. басындағы Ресейдегі тµңкерілістік қозғалыстың саяси және құқықтық идеялары.

 

Декабристердің саяси  және құқықтық идеялары. Мемлекеттік  құрылым мен басқару нысандарын µзгерту жобалары.

 

Тµңкерілістік демократизмнің саяси-құқықтық идеологиясы. А.И.Герцен. Тµңкерілістік халықшылардың саяси-құқықтық идеялары. П.Н.Ткачев. П.Л.Лавров.

 

ХІХ ғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы классикалық анархизмнің саяси және құқықтық идеялары. М.А.Бакунин. П.А.Кропоткин. Л.Н.Толстой.

 

Мемлекетті сынау және теріске шығару. Бакунин Европаның  Құрамдас Штаттары және дүниежүзілік федерация туралы, құпия тµңкерілістік ұйымның «жасырын», байқалмайтын диктатурасы туралы. Мұрагерлік құқық туралы мәселе.

 

Кропоткин µркениет пен мемлекеттің  дамуы туралы. Федерализм теориясы. Құқықтың биоәлеуметтік негіздері. өлім жазасын және қылмыстық жауапкершілікті  сынға алу.

 

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы ресейдегі тµңкерілістік қозғалыстың социал-демократтарының саяси және құқықтық идеологиясы.

 

Солшыл радикалды марксизмнің (большевизм) саяси және құқықтық идеологиясы. В.И.Ленин. Билікті бµлу идеясын жоққа шығару, парламентаризмді сынау. Федерацияға кµзқарас.  Лениннің 1917 жылдан кейінгі саяси кµзқарастарының дамуы. Экономика және саясат. Кеңестік заңдылық және пролетариат диктатурасы.

 

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі құқық пен мемлекеттің либералды теориясы. Құқықтық мемлекет теориясы.

 

Құқық пен мемлекет туралы Борис Чичериннің ілімі. Құқық заңмен анықталынатын адамның сыртқы бостандығы ретінде, оның дамуы. Конституциялық монархия мен билік бµлісудің қажеттілігін негіздеу.

 

Заңдық позитивизм (С.В.Пахман, Г.Ф.Шершеневич). Құқықтың «ішкі» және «сыртқы» жақтары. Құқықтың «метазаңдық» және заңдық аспектілері. «Таза» құқық  нысаны заңдық ғылым пәні ретінде.  Құқықты «әлеуметтендіруді» сынау.  С.А.Муромцевтің құқықтың әлеуметтік теориясы. Құқықтың жалпы теориясы және құқықтың «қолданбалы» саясаты, оның міндеттері. Қоғамдық қатынастар құқық негізі ретінде. Құқықтық тәртіп. «өлі» және «қолданыстағы» нормалар. Сот және әкімшілік құқық жасаушылар ретінде.

 

Н.М.Коркуновтың мемлекеттің  және мемлекеттік биліктің әлеуметтік-психологиялық  теориясы. Қоластындағының бағыныштылығын сезіну билік негізі ретінде.

 

ХХ ғасырдың басындағы  құқық пен мемлекеттің психологиялық  теориясы. (Л.И.Петражицкий, М.А.Рейснер). Құқық және мемлекет психика жемісі, адам санасының қызмет етуі нәтижесі ретінде. Петражицкийдің құқық теориясы. Құқық этикалық кµңіл-күй, эмоция ретінде. Құқықтық плюрализм. Ресми және биресми, позитивті және интуитивті құқық, олардың µзара байланысы және әлеуметтік қақтығыстар. Интуитивті құқық аксиомалары позитивті құқықты бағалау µлшемі ретінде. Ресми құқық реформасы және құқық саясаты.

 

Владимир Соловьевтің  саяси және құқықтық кµзқарастары.

 

 

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1.     История политических  и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

 

2.     История политических  и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

 

3.     История политических  и правовых учений: Краткий учебный  курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

 

4.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

 

5.     История политических  и правовых учений/ Хрестоматия  / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

 

6.     Антология  мировой политической мысли: в  5т. Т.III: политическая мысль в  России: X – первая половина  XIX в. Т. IV: Политическая мысль в  России: Вторая половина XIX-XX вв. –  М., 1997.

 

7.     Антология  мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. IV: Россия: XI-XIX вв. Т. V: Россия: конец  XIX-XX вв. - М., Мысль, 1999.

 

8.     История философии  права. Учебное пособие СПб:  Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

 

9.     Русская философия  права. Антология. СПб.,1999

 

10.                       Исаев И.А., Золотухина Н.М. История  политических и правовых учений  России. Хрестоматия.-М.,2003 (самый полный охват источников за период с XI-XX век, включая публикации советских правоведов-марксистов и представителей русского зарубежья.

 

11.                       Исаев И.А., Золотухина Н.М. История  политических и правовых учений  России XI-XХ вв., М., 1995; М.,2003

 

12.                       Сравнительное изучение цивилизаций.  Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

 

13.                       Всемирное писание. Сравнительная  антология священных текстов.  Пер.с англ. М.,1995

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

1.     Бакунин М.А.  Анархия и порядок / сер.: Антология мысли. - М., 2000.

 

2.     Аникин А.В.  Путь исканий. Социально-экономические  идеи в России до марксизма.М.,1990

 

3.     Бачинин В.А.  История философии и социологии  права. - Санкт-Петербург, 2001

 

4.     Графский В.Г., Бакунин (Из истории политической  и правовой мысли) М.,1995

 

5.     Зоркин В.Д.  Позитивистская теория права  в России. МГУ 1978

 

6.     История политических  и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

 

7.     История политических  и правовых учений XX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1995

 

8.     Исаев И.А., Золотухина Н.М. История политических  и правовых учений России XI-XХ вв., М., 1995; М.,2003

 

9.     Куприц Н.Я.  Из истории государственно-правовой  мысли дореволюционной России. МГУ  1980

 

 

 

 

 

Тақырып 15. ХІХ ғ. ІІ жартысы - ХХ ғ. басындағы

 

Қазақстандағы саяси және құқықтық ілімдер

 

 

 

ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі Қазақстандағы µзіндік саяси-құқықтық ойлардың жалпы сипаттамасы.  Қазақ мемлекетінің тәуелсіздігі және қазақ халқының бірлігі идеясы, қазахи саяси-құқықтық ойлардың еркіндігі туралы. Бұқар жыраудың саяси және құқықтық идеялары. Бұқар жырау қазақ мемлекетінің геосаяси бағдары туралы, халық бірлігінің қажеттілігі туралы. Ресейдің саяси-құқықтық идеологиясының ықпалы.

 

Қазақ ағартушыларының  саяси-құқықтық идеялары, олардың ерекшеліктері.

 

Шоқан Уалихановтың саяси  және құқықтық кµзқарастары. Қазақстанның саяси-құқықтық дамуының бағыттары және ерекшеліктері.  Қытайдың, Ресейдің және Қазақстанның саясижүйелерін сынау. Халықтың µзіндік дамуы, µзін-µзі қорғауы және µзін-µзі басқаруы туралы идеялар. 1860 жылғы сот реформасына кµзқарас. Билер соты және әдет-ғұрыптық құқық. «Сот реформасы туралы жазбалар».

 

Абай Құнанбаевтың  саяси  және құқықтық идеялары. Әлеуметтік-саяси  дамудың стихиялығы туралы идеялар. Қазақстан мен Ресейдің тарихи тағдырының бірлігі. Ресейдің отаршыл саясатын сынау. Панисламизм мен пантюркизмге қатынас. Қазақстанның сот жүйесі мен  әдет-ғұрыптық құқығына кµзқарас.

 

Ағартушы Ыбырай Алтынсариннің  саяси-құқықтық кµзқарастары.

 

ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстандағы саяси және құқықтық ойлар.

 

Барлыбек Сыртановтың  саяси-құқықтық кµзқарастары. Конституциялық идеялары.

 

«Алаш» партиясының саяси  және құқықтық идеологиясы және оның дамуы. Ресей мен Қазақстанды  тµңкеріліс жолымен қайта құру туралы идеялар. Ресейдегі басқару нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны. Ресей құрамындағы Қазақстанның мәртебесі. Сот және сотµндірісі туралы идеялар.

 

Алихан Бµкейхановтың саяси және құқықтық кµзқарастары.

 

Жақып Ақбаевтың саяси және құқықтық кµзқарастары.

 

Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Бақытжан Қаратаевтардың саяси-құқықтық идеялары. Мұстафа Шоқайдың саяси және құқықтық кµзқарастары.

 

Мұхамеджан Сералиннің саяси  және құқықтық кµзқарастары.

 

«‡ш жүз» партиясының бағдарламасындағы саяси және құқықтық идеялар. 

 

 

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1.     Абайдельдинов  Е.А. Политико-правовая история  Республики Казахстан. - Алматы, 1999

 

2.     Калишева Н.Х.  История политических и правовых  учений.-Алматы,2001

 

3.     Политическая  и правовая история Казахстана: Документы и материалы конца  XIX - начала XX вв. / Сост. Сартаев С., Узбекулы  С. - Алматы, 2000.

 

4.     Атишев А.А.  Политическая мысль Казахстана  второй половины XIX-начала XX века.Алма-Ата,1979

 

5.     Кожахметов  Г.З. Политико-правовой строй Казахстана  в нач. ХХ века. - Караганда, 2003

 

6.     Сегизбаев  О.А. Казахская философия XV-нач.XX вв. Алматы, 1996

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

1.     Абай. Книга  слов; Шакарим. Записки забытого. - Алма-Ата, 1992.

 

2.     Атишев А.А.  Социологические и государственно-правовые  взгляды Ч.Ч.Валиханова.-Алма-Ата,1974

 

3.     Аманжолова  Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш.-М.,1994