Банк қызметтерін қадағалау және бақылау

     Коммерциялық  банктердің кеңес беру қызметін төмендегідей топтастыруға болады:

     - несиелеу және есеп айырысу ісі бойынша-ақша нарығындағы конъюнктура, проценттік мөлшердің қозғалысы, несиелеудің жағдайы мен формасы туралы хабар, несие-есептік қызмет көрсету үшін әр түрлі мәмілелер бойынша нұсқау беру, қолма-қол ақшасыз есептесуді талдау, оны жетілдіру жолдарын зерттеу,

     - бағалы қағаздарды шығару және олармен операция жүргізу бойынша-бағалы қағаздар нарығы конъюнктурасы, олардың бағасының өзгеруі, бағалы қағаздардың эмитенттері, бағалы қағаздарды шығару тәртібі және олардың айналыс ережесі туралы хабар;

     - күрделі қаржы беру бойынша-құрылыс қызметі нарығының конъюктурасы, құрылыс материалдарының бағасы мен әр түрлі құрылыс-монтаж (құрастыру) жұмыстарының тарифтері, күрделі қаржының экономикалық тиімділігін есептеу туралы анықтама.

     Соңғы кездері коммерциялық банктермен басқа  несие мекемелерінің арасындағы бәсеке күшейе түсуде. Бәсеке банктердің жаңа қызмет түрлерін іздестіруге, клиенттерге  ұсынатын қызмет түрлерін өсіруге және қызмет көрсету сапасын жақсартуға ынталандырады. Сондықтан қызмет нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес, операцияларды батыл меңгеріп, қаржылық кәсіпкерлікте кең қолдануда. Сайып келгенде банктердің экономикадағы ролі артуда.

     Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаменті арқылы жүзеге асады.

     Мұндағы басты міндеттердің бірі-бұл банктердің қызметін реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни банктік сектордың сенімділігі  мен тұрақтылығын қолдау. Ал ол міндетті шешуде банктердің қызметін қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай тиісді қолдану мәселесі туады.

     Бұл қашықтан қадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.

     Қашықтан  қадағалау әдісі-бұл банктердің қадағалау органдарына мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық қадағалау әдісі.

     Ақпараттық  есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді  түрде сипаттайтын ақпараттың негізгі  және жинақтаушы көздері болып табылаьын  банк балансы мен қаржылық есебін талдау барысында жеке банктік операциялардың тәуекелділік деңгейі мен табыстылығын, өтімділігін анықтауға, меншікті және тартылған қаражаттардың көздерін, олардың белгілі бір мерзімге немесе белгілі бір кезеңге орналастыру құрылымын айқындауға, сондай-ақ банк жүйесіндегі жеке бір банктердің қызметінің мамандануы мен маңызын белгілеуге мүмкіндік береді.

     Қаржылық  талдаудың мақсаты-енді пайда болып  келе жатқан мәселелерді қаржылық тұрақсыздыққа  ұшырауға дейін айқындау. Бұндай мәселелерді  айқындау банктердің қаржылық есеп беруінен және осы мәселеге қатысты басқа да ақпараттардан алынатын қаржылық ақпараттарды талдауды жүзеге асырумен іске асады.

     Қашықтан  талдау жүргізетін мамандар мынадай  міндеттерді шешеді:

1. банктердің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді, резервтік талаптар және күмәнді қарыздарға қарсы провизияларды құру барысының орындалуын тексеру;
2. банктердің қаржылық қызметін қарастыру, оның болашақтағы жұмысы мен дамуы жайлы ой қалыптастыру, оның нәтижелерін соған ұқсас банктердің нәтижелерімен салыстыра отырып бағалау;

     Банк активтері-пайда табу мақсатында банктік ресурстарды әртүрлі активтер бойынша орналастырған қаражаттары. Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің қызметінің қаржылық жағдайы мен нәтижесіне қатысты мынадай маңызды сұрақтарды қамтиды:

1. капитал;
2. активтердің сапасы;
3. пайдалылық пен рентабельділік;
4. өтімділік;

Коммерциялық  банктердің ең көп таралған делдалдық  қызметінің түрі

факторинг. Факторинг алғашқы кезде ХІХ  ғасырдың аяғында таман АҚШ-та пайда  болды, кейіннен өнеркәсібі жағынан дамыған Батыс Еуропада қолданылды.  

1.2 Банктік қадағалаудың  концептуалдық негізі 

       Банктік жүйенің елдің экономикасында алатын ролі мен орны ауқымды. Сондықтан несие-банктік сфера мемлекеттік оргаңдар жағынан мұқият бақылау мен талдаудың объектісі болып табылады. Әрбір елде банктік қызметті әр түрлі аспектілерде реттеп отыратын, өзіндік бақылау мен құқықтық актілер жүйесі жұмыс істейді. Республикамызда банктерді бақылау мен кадағалау Қазақстан Республикасының банктік және басқа да заңдарының сақталуын қамтамасыз етуге, шаруашылық қаржылық қызметті және банктегі оның мекелерінде жұмысты ұйымдастыруды кезеңдік тексеруге бағытталған кешенді жиынтығы  ұсынылады.

    Банктер үстінен жасалатын бақылау мен  қадағалауды халыкаралық, мемлекеттік, аудиторлық және құрылтайшылық деп бөлуге болады.

    Республикада  банктер үстінен халықаралық бақылауды                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     Дүниежүзілік банк, Халықаралық валюталық қор, т.б. жүзеге асырады. Олар республикаға өз несиелері мен экономикасының нарыққа көшіру барысында қаржылық және ғылыми-техникалық көмек көрсете отырып, белгілі бір талаптар мен шарттар қояды. Мысалы, елде инфляцияны белгілі бір шекке төмендету, банктік реформа бойынша олардың ұсыныстарын есепке алу, т.б. Сонымен қатар, елдегі экономикалық жағдайдың дамуымен бірге - банктік жүйенің жұмысы мен жеке банктердің қызметін де бақылап отырады.

    Мемлекеттік бақылау ведомствадан тыс және ішкі ведомоствалық болады.

    Банктер үстінен ведомоствадан тыс бақылауды Президент жанындағы Қаржылық бақылау Комитеті, Жоғары Кеңестік бақылау палатасы, бас салықтық инспекция, құқық қорғаушы органдар жүзеге асырады.

    Олар  банктік қызметі әр түрлі бағыттар бойынша тексереді: шаруашылық және операциялық, бухгалтерлік есеп пен есеп берудің жағдайын, заңдық және нормативтік талаптардың сақталуы, клиенттер мүдделерінің қорғалуы, ақша-несие саясатының дұрыс жүргізілуі және т.б.

    Банктер қызметіне қадағалау және ішкі ведмоствалық бақылауды банк жүйесінің жоғары буыны - Ұлттық банк өзінің Қадағалау департаменті арқылы жүзеге асырады. Бақылау қызметі туралы VI тарауда толығырақ берілген.

    Аудиторлық  бақылауды арнайы және тәуелсіз аудиторлық мекемелер, бақылау палаталары, ассоциациялар жүзеге асырады. Аудит өз алдына банктердің қызметіне бақылаудың тәуелсіз нысаны болып табыла отырып, ол ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

    Банк  қызметінің сыртқы аудиті лицензиясы бар арнайы тәуелсіз аудиторлық ұйымдармен немесе лицензиясы бар тәуелсіз жеке аудитормен ақы төлеу келісім-шарты негізінде жүргізіледі.

    Аудиторлық  ұйымдар және аудиторлар бухгалтерлік есеп есеп берудің нақтылығын тексере отырып, қаржы-шаруалық операциялардың заңдарға сәйкестігі мен олардың  растығын бекітеді; іс жүргізу дұрыстығын, құжат айналымының ұйымдастыруылуын келісім-шарт жасау шарттары мен несиенің қамтамасыз етілуін бақылайды; төлемдердің уақтылы төленуін, кассалық тәртіптің сақталуын, т.б. жағдайларды тексереді.

    Өз  қорытындысында аудиторлар жіберілген қателер мен кемшіліктер бойынша  кеңестер мен ұсыныстар береді.

    Ішкі  аудит жетекші бақылау формасын білдіреді және оны жүзеге асыруы үшін банкте арнайы ішкі бақылау бөлімі құрылады. Оның негізгі міндеті: бөлімшелерге берген банк жетекшілерінің нұсқауларын дұрыс орындалғанына, банктік қызмет және оның жеке қызмет пен бөлімдердің әлсіз жерлерін анықтау, материалдық және қаржылық құндылықтарының сақталу қауіпсіздігін тексеру және қамтамасыз ету, т.б. жатады.

    Банк  қызметіне құрылтайшылық бақылау бірнеше формада жүргізіледі: басқарма қызметіне бақылау кеңесінің жүргізетін; ревизиялық комиссия; акционерлерінің бақылауы.

    Акционерлер банк жетекшісімен өткен қаржылық жылдағы, оның қызметінің нәтижелері жайлы қажетті мәліметтерді алуға, қорытындыланатын банк қызметіне тікелей бақылау жасауға құқылы және олар бақылау қорытындысын акционерлердің жиналысында жариялайды.

    Бақылауды жүргізу үшін акционерлер сараптамашыларды, аудиторларды, т.б, шақыра алады.

      Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау  департаменті көмегімен жүзеге асады. Мұндағы басты міндеттерінің бірі - бұл банктердің қызметін реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни банктік сектордың сенімділігі мен тұрақтылығын қолдау. Ал, ол міндетті шешуде банктердің тұрақтылығын қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай тиімді қолдану мәселесі туады. Бұл қашықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық әдісі.

      Қашықтан  қадағалау әдісі – бұл банктердің қадағалау органдарына мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық қадағалау әдісі. Қашықтан қадағалау механизмі 1-қосымша тәртіпте жүзеге асырылады.

      Ақпараттық  есеп базасы. Банктердің қызметін кешенді  түрде сипаттайтын ақпараттың негізгі  және жинақтаушы көздері болып табылатын  банк балансы мен қаржылық есеп есебін талдау барысында жеке банктік операциялардың тәуекелдікң деңгейі мен табыстылығын, өтімділігін анықтауға, меншікті және тартылған қаражаттардың көздерін, олардың белгілі бір мерзімге немесе белгілі бір кезеңге орналастыру құрлымын айқындауға, сондай-ақ банк жүйесіндегі жеке бір банктердің қызметінің мамандануы мен маңызын белгілеуге мүмкіндік береді.

      Қаржылық  талдаудың мақсаты – енді пайда  болып келе жатқан мәселелердің қаржылық тұрақсыздыққа ұшыруғеа жатқан мәселелерді  қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауға дейін  айқындау. Бұндай мәселелерді айқындау банктердің қаржылық есеп беруінен және осы мәселеге қатысты банктердің қаржылық есеп беруінен және осы мәселеге қатысты басқа да ақпараттардан (басқару сапасы туралы, сыртқы аудиттің сапасы мен аудиторлардың есеп беруінің мазмұны туралы ақпараттар) алынатын қаржылық ақпараттарды талдауды жүзеге асырумен іске асады.

   Қашықтан талдау жүргізетін мамандар  мынадай міндеттерді шешеді:

1. Банктердің пруденциялық нормативтер мен сақтауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді, резервтік талаптар және күмәнді қарыздарға қарсы провизияларды құру барысының орындалуын тексеру.
2. Банктердің қаржылық қызметін, қарастыру,  оның болашақтағы жұмысы мен дамуы жайлы ой қалыптастыру, оның нәтижелерін соған ұқсас банктердің нәтижелерімен салыстыра отырып бағалау.

 
 
 
 
 
 
 

II бөлім. Банк қызметін қадағалау және бақылау жүйесі мен сатылары

1. Банктік қадағалаудың процестік сатылары

 

     Екінші  деңгейдегі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің қызметінің қаржылық жағдайы мен нәтижесіне қатысты  төмендегідей маңызды сұрақтарды қамтиды:

• капитал;
• активтердің сапасы;
• пайдалылық пен рентабельділік;
• өтімділік.

Қаржылық  талдаумен айналысатын мамандар банктік мәселелердің пайда болуының мүмкін болар жақтарын айқындауы  тиіс.

    Капиталды талдау. Капитал – банктің қаржылық жағдайының ең маңызды көрсеткіші болып табылады. Капитал жеткіліктілігі, оның табыстылығы сияқты қашықтан бақыланып отыруға тиіс. Сондықтан банктің капитал бойынша ұстанымын жан-жақты талдау, кез келген банкті қашықтан тексерудің маңызды элементтерін білдіреді. Жалпы капитал жеткіліктілігі туралы өзінің ойын қалыптастыратын талдаушы мынадай сұрақтарды екскеруі қажет:

• Банк капиталы стандарттарға жауап бере ме?
• Ең төменгі мөлшерді асқан жағдай бар ма?
• Капитал деңгейінің банктің өзіне алған тәуекелге қатынасы қандай?
• Ең төменгі стандарттармен жеткіліксіз есептеуге алынған тәуекелдер бар ма?
• Банк капиталының деңгейінің өзгеру үрдісі қандай? Оның көбеюі мен азаюының себептері неде?
• Банк капиталының сапасы қандай?

Капиталдың  кез келген бөлігін банк үшін тұрақты  қаражаттар көзі деп санамауға себептер бар ма?

      Активтердің сапасын талдау. Банктің активтерінің сапасы банктік оперциялардың барлық аспектілеріне әсерін тигізеді. Егер қарыз алушы өзінің қарыздарын қайтармайтын болса және олар бойынша пайызды төлемейтін болса, онда банктің таза пайдасы азаяды. Ал пайдасының азаюы, өз кезегінде өтімділіктің жетіспеуцшілігіне әкеп соғуы мүмкін. Таза пайданың тұрақсыздығы банк капиталын көбейтуге мүмкіндік бермейді және активтер сапасының нашарлауы жалпы капиталға теріс әсерін тигізеді. Осы себептердің салдарынан банктердің төлем қабілетсіздікке ұшырауы мүмкіндігі туындайды. Активтердің сапасын қашықтан бақылау мен талдау банктердің қызметін реттеу механизмінің маңызды бір бөлігі болып табылады. Қашықтан бақылаудың талдаушысы банк активтерінің жалпы сапасының нашарлауы бойынша банк басшылығына хабарлайды және инспекторлық тексеру кезінде зерттелетін факторлардың қатарына қосуы мүмкін. Бірақ қашықтан басқарудың тиімділігі банк беретін ақпараттардың сапалылығымен ғана шектеледі. Ал активтердің сапасын нақты көрсететін мәліметтер алу үшін, банкте проблемалық ссудаларды анықтауға және оларды тиісті түрде жіктеуге мүмкіндік беретін активтердің ішкі талдау жүйесі болу қажет. Сонымен қатар, банктердің болашақтағы активтерінің сапасы қазіргі уақытта берілетін жаңа ссудаларға байланысты болады.