Акционерлік қоғам: мәні, түрлері

   Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі

   Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 

                                                                                               Экономикалық теория

   кафедрасы 
 
 
 

   КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

   Тақырыбы: АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ: МӘНІ, ТҮРЛЕРІ 
 
 
 
 
 
 

                                                                    Жоба жетекшісі:

                                                                                                    Хусаинова Ж.С

                                                             Жобалаушы

                                                                                     ФК-11 тобының студенті

                                                                                                      Канафина Н.Ж 
 

   Қарағанды 2009ж

   МАЗМҰНЫ 

   Кіріспе................................................................................................................3

   1 тарау. Акционерлік қоғамның қызмет ету механизмі...............................4

              

                 1.1 Акционерлік қоғам:мәні және тарихи қалыптасуы...................4

                 1.2 Акционерлік қоғамның түрлері және құрылымы......................5 

   2 тарау. Акцияның экономикалық табиғаты................................................22 

   3тарау. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың дамуы: қазіргі жағдайы және перспективалары..............................................................24 

   Қорытынды.......................................................................................................29

   Қолданылған әдебиеттер.................................................................................30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   КІРІСПЕ

   Осы заманғы өндіріс ауқымының өсуімен және оның техникалық базасының күрделенуімен негізгі активтер мен капиталдар ұлғаяды. Ең ірі деген жеке капиталдың өзі бұл жағдайда алып кәсіпорынын салуға жеткіліксіз. Осыдан барып бірнеше жеке капиталдардың ірі капиталға объективті бірігуі қажеттілігі туындайды, сөйтіп акционерлік қоғам құрылады.

   Бірінші акционерлік қоғамдар капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде ХІ ғасырда пайда болды. Олардың жаппай құрылуы ХІХ ғасырдың ІІІ жартысына келеді, ол ҒТР-ның шарықтауымен байланыстырылды: электр жарығының ашылуы, іштен шығатын электр двигательдерінің пайда болуы, металл балқыту жаңа технологиясы және т.б.

   Қазіргі заманда ҚР-да ірі АҚ дамып, жұмыс істеу барысында. Олардың ішінде осы курстық жобада қарастырылған: «Жолаушылар тасымалы» ААҚ, «ҚазМұнайГаз» АҚ, «Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат коры» АҚ, «Астана-қаржы» АҚ, «Евразиан фудс корпорэйшн» АҚ және т.б. Бұл АҚ-дардың дамуы ҚР-ның экономикалық тұрғыдан дамуын жеделдетуде, сонымен қатар бұл АҚ-дар өзге шет елдермен жақсы қарым-қатынаста. Мұның бәрі ҚР-ның даму жолындағы стратегиясында да көрсетілген.

   Жалпы акционерлік қоғамдар мемлекетке ғана емес сонымен қатар жеке акционерлерге жақсы табыс әкеледі. Яғни дивиденд мөлшері АҚ-ның табыс мөлшерімен есептеледі. Ал табыс мөлшері бұл экономикалық тұрғыдан мемлекеттің даму көрінісі болып табылады.

   Акционерлік қоғам құру ірі өндірісті құрудың негізі болып табылды және қазіргі нарықтық шаруашылықта шешуші роль атқарады. 
 
 
 
 
 

   3

   1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ

                  1.1 Акционерлік қоғам:мәні және тарихи қалыптасуы

   Қазіргі өндіріс ауқымының өсуімен және оның техникалық базасының күрделенуімен негізгі капитал ұлғаяды. Ең ірі деген жеке капиталдың өзі бұл жағдайда алып металлургиялық және машина құрылысы кәсіпорынын, жол, порт, канал және т.б салуға жеткіліксіз. Осыдан барып бірнеше жеке капиталдардың ірі капиталға объективті бірігуі қажеттілігі туындайды, сөйтіп акционерлік қоғам құрылады.

   Бірінші акционерлік қоғамдар капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде ХІ ғасырда пайда болды. Олардың жаппай құрылуы ХІХ ғасырдың ІІІ жартысына келеді, ол ҒТР-ның шарықтауымен байланыстырылды: электр жарығының ашылуы, іштен шығатын электр двигательдерінің пайда болуы, металл балқыту жаңа технологиясы және т.б. Металлургиялық өнеркәсіптің, автомобиль және авиақұрылыстары қарқынды дами бастады. Зауыттар салу көптеген қаржыны талап етті. Бірде бір жағдайы осы салаларда өз меншігіндегі кәсіпорынды ұйымдастыра алмады. Тек акционерлік негізде ғана құрыла алды.

   Акционерлік нысан ғана ірі және ірі өндірісті құрудың негізі болып табылды және қазіргі нарықтық шаруашылықта шешуші роль атқарады.

   Мысалы, АҚШ-та 80-жылдары орта есеппен 32 млн корпорация болды және олардың үлесіне осы жылдары өндірілген барлық өнімнің 90% тиді.

   Акционерлік қоғамды ұйымдастыру үшін оның құрылтайшылары банкке белгілі ақша сомасын салады. Қоғамның капиталы құрылтайшылардың акция шығару жолымен құрылады және оның барлық қоғам типтеріне байланысты алғысы келетіндерге сатады.

   ҚР Азаматтық кодексінің 85-бабына сай акционерлік қоғамды бір ғана тұлға құруы мүмкін немесе бір акционердің барлық акциясы иеленген жағдайында тек бір тұлғадан тұрады.

   Акционерлік қоғам (бұдан әрі-қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция-үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам

   4

шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына (категорияларына) қарай акционердің дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғанан кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады. Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел етеді.

   Экономикасы дамыған елдерде акционерлік қоғамдар корпорациялар деп те аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «ашық акционерлік қоғам» немесе «жабық акционерлік қоғам» деген сөздер немесе тиісінше «ААҚ» және «ЖАҚ» аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.

   1.2 Акционерлік қоғамның түрлері және құрылымы

   Акйионерлік қоғам немесе корпорация жабық және ашық болып бөлінеді.

   Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.

   Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келген акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда-қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.

   Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып

алу құқығын қоғамының акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге

5

мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде 30 күн болады.                                    

   Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылданған ретте акционер оларды басқа акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

   Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келесімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады.

   Ашық қоғамның акциялары 3 түрлі, яғни жабық, жеке және ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

   Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы заңында «бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200 мың еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық халықтық қоғам (бұдан әрі-халықтық қоғам) болып табылады» делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

   ААҚ төменгі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:

1. Халықтық қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны 6 ай ішінде 500-ден кеміп кетсе;
2. Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200 мың еселенген мөлшерінен кеміп кетсе;
3. Қоғам акцияларының бағалы қағаздар нарығындағы бағалануы тоқтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап, 6 ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс.

   Қоғам акционерлерінің саны 100-ден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.                                                                                                                            

     Қоғамды құру туралы шешім  қабылдаған жеке және заңды тұлғалар

   6

қоғамның  құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе

құрылушысы  жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемелекеттік тіркеуден өткенге  дейін туындаған мәліметтер бойынша  бірлесу жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке-дара қабылдайды.

   Қоғамдарды  құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде  орасан көп табысты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз-қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептеледі. Мысалы, егер нақты капитал (бағалы қағаздардың номинал құны) 200$, ал жазған капитал 1000$ болса, онда құрылтайшы пайдасы 800$ құрайды (1000-200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі-капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл құбылыс мемелекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған елдерде кең өрістеген.

   Құрылтай  шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.

   Құрылтай  жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдароын, сондай-ақ қоғамды мемелекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасын, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауы тиіс.

   Қоғамның  құрылтай жиналысында сайлаған органдар қоғам мемлекеттік 

тіркелгеннен  кейінгі акционерлердің бірінші  жалпы жиналдысына джейін жұмыс  істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес

7

жүзеге асырылады.

   Қоғамның  құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі (ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның жарияланған  жарғылық капиталының ең төмен мөлшерін: жабық қоғам үшін-айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін-5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.