Акционерлік қоғам: мәні, түрлері

   Қоғамның  жарғысы заңды тұлға ретіндегі  қоғамның мәртебесін айқындайтын құжат. Қоғамды мемелекеттік тіркеу кезінде  ол құрылтай құжаты ретінде құрастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрінің саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтары туралы мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен өткізу туралы акционерлерге хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпарат құралдары көрсетіледі.

   Осымен  қатар жарғыда қоғам акционерлерінің  құқықтары, яғни қоғамды басқаруға  қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға  құқылы екендігі айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.

   АҚ-заңды  тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, алқылы орган немесе басқарма, тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші) болып табылады.Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуі тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып саналады. Жабық

қоғамның  жарғысында, қоғамның директорлар кеңесін  құрмай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда, қоғамды басқару  міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзіретіне беріледі.

   8

   Акционерлердің  жалпы жиналысының айрықша құзіретіне жататын кейбір

мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.

   Егер  акционерлердің жалпы жиналысына қатынасу үшін тіркеу аяқталған кезде жиынтығында  қоғамның дауыс беретін акцияларының елу және одан да көп пайызын иеленген акционерлер тіркелсе, онда жалпы жиналыс шешім қабылдауға хақылы болып саналады.

   Акционерлердің  саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы жиналысында құрамы үш адамнан  кем болмауға тиіс есеп комиссиясы бекітіледі. Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру тәртібін түсіндіреді және дауыстарды санап, дауыс беру қорытындыларын шығарады. Акционердің жеке өзі немесе өкілі арқылы жалпы жиналысқа қатысуға және дауыс беруге міндетті. Акционерлердің өзі жиналысқа қатынаспай оның өкілі қатысса, онда ол заңдарға сәйкес рәсімделген сенімхат негізінде іс-әрекет жасайды. Дауыс беру «қоғамның бір акциясы-бір дауыс» принципі бойынша жүзеге асырылады.

   Қоғамның  басқару билігі қолында акциялардың  бақылау бумасы бар ірі акционерлерде  болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік беретін акциялардың саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамынң шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне пайыздық арақатынасы. Іс жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес

және  одан да көп процентін иеленген акционерлер  шешуші дауысқа ие.

   Қоғамның  басқару органы-директорлар кеңесі. Оның міндетіне қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім

   9

қабылдау, олардың күн тәртібін бекіту, қоғам  шығарған  акцияларды, облигациялар мен өзге де бағалы қағаздарды сатып  алу туралы шешім қабылдау, таза табысты, резервтік капитал мен  қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамынң жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады.

   Ағымдағы  қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар  кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы жүзеге асырады. Ол арқылы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамынң барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.

   Қоғамның  атқарушы органдарының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыратын орган-тексеру комиссиясы. Ол кемінде  үш мүше құрамында құрылып, бес жыл  мерзімге сайланады. Тексеру комиссиясы кез келген уақытта өзінің бастамасымен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамының директорлар кеңесінің тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 пайызынан астамын иеленетін акционерлердің талабы бойынша қоғамынң атқарушы органының қызметіне тексеріс жүргізеді.

   Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының  шешіміне сәйкес акционерлерге өз табысынан  дивиденд төлейді.

   Дивиденд-бұл  тиесілі акциялар санына байланысты акционерлерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшұамен, немесе акционердің  келісімімен сол қоғамынң бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы бойынша жариялайды.

   Қорыта  айтқанда, ашық және халықтық АҚ-дар  жыл сайын баспасөз

басылымында қоғамының жылдық балансын және кірістері мен шығындары туралы есебін жариялауға міндетті. Халықтық қоғам тоқсан аяқталғаннан кейін жиырма күн ішінде балансы және табысы мен зияны туралы есептерді баспасөз басылымында жариялауға және уәкілетті органға беруге тиіс. Қоғам облигациялар шығарған және орналастырған жағдайда да баспасөз басылымында

10

өзінің  қызметі туралы жариялауға міндетті.

   АҚ-дардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар-жұмыс  істеп тұрған заңды тұлғаны АҚ түрінде қайта құру, олардың бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, бөліп шығару және өзгерту. Қоғамды ұйымдастырудың осы айтылған жолдары ҚР-ның Азаматтық кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын бекітуді және органдарын сайлауды жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы бойынша белгілі бір мерзімде өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының асыруы қоғамды қайта құру болып есептеледі.

   Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берімен жаңа қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі  деп аталады. Бірігуге қатысқан әрбір қоғамның барлық өзгерген деректері жаңа қоғамның акционерлеріне баспасөзде жариялау арқылы берілуі тиіс.

   Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті өткізу актісіне сәйкес басқа қоғамға өткізу мен  оның қызметінің тоқтатылуы қоғамның қосылуы деп танылады.

   Қайтадан  ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан құрылатын қоғамдардың  акцияларына айырбастаумен осы  қоғамның барлық мүліктерін жаңадан  пайда болған қоғамдар арасында бөлу арқылы қоғамның барлық мүлкін, құқықтарын және міндеттерін өткізу мен оның қызметін тоқтатуды жүзеге асыру қоғамды бөлу болып табылады. Бұнда бөлінетін қоғамның құқықтары мен міндеттері бөлініс балансына сәйкес жаңадан пайда болған қоғамдарға өтеді. Қоғамнан бөліну нәтижесінде пайда болған қоғамдар қайта ұйымдастырылған қоғамның міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.

   Қызметін  тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктірінің, құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін  өткізумен бір немесе бірнеше  қоғамды құру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе өндірістік кооперативке акт бойынша өтсе ол қоғамды қайта құру деп танылады.

   Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім  несие берушілердің келісімдері

   11

бойынша және олардың бақылауымен акционерлердің жалпы жиналысында 

қабылданады. Таратуды жалпы жиналыстың шешімі тағайындаған тарату комиссиясы жүзеге асырады. Қоғамды  тарату кезінде ең алдымен оның несие  берушілерінің талаптары қанағаттандырылады. Несие берушілермен есеп айырысу аяқталғаннан кейін таратылатын қоғамының қалған мүлкі акционерлердің арасында төмендегідей кезекпен бөлінеді:

   1-кезекте  өтелуге тиісті акциялар бойынша  төлемдер беріледі;

   2-кезекте  артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ төленбеген дивидендтер төлеу жүзеге асырылады;

   3-кезекте  артықшылықты акциялардың иелеріне  оларға тиесілі акциялардың атаулы  құнын өтеу жүргізіледі;

   Қалған  мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың атаулы құнына пара-пар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.

   Бизнесті ұйымдастырудың басқа нысандарымен салыстырғанда корпорацияның өзінің меншік иелерінен дербес тіршілік ететіні оның негізгі ерекшелігі болып табылады. Корпоративтік шаруашылық жүргізуі келесі экономикалық нысанда ұйымдастырылуы мүмкін:

• деңгейлес корпорациялау;
• сатылас корпорациялау;
• әр тараптандырып корпорациялау.

   Деңгейлес корпорациялау бір тектес өнім нарығында өндіріс ауқымын кеңейту негізінде қалыптастырылады. Ол ұзақ мерзімді мүдделер келтіруі ықтимал зиянды жоя отырып, саладағы бәсекелік жайғасымдарды үзақ мерзімді

келешекке нығайту үшін күреске ынталандырады. Бұл ретте бәсекеге қабілеттілік ағымдағы пайданың көрсеткіштерімен теңдестірілмейді, біртектес өнім нарығындағы ұзақ мерзімді артықшылық ретінде карастырылады. Олардың арасынан бұйым сапасы мен сол бұйым сатылатын бағаны; инновациялық әлеуетті, өндірістік және бұйымды өткізу қуатының жеткіліктілігін; сату мөлшерінің сақталуын немесе оның ұлғаюын қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді қызмет стратегиясының болуын ерекше атап өту қажет. Республикада деңгейлес

12

корпорациялаудың даму табалдырығы «Бәсеке және монополиялық қызметті

шектеу туралы» Заңда (14-бап): белгіленген тауар нарығында жиынтық үлесі 35%-ды құрайтын нарық субъектілерінің кез келген нысандағы толықтай немесе ішінара жетіскен келісімі деп белгіленген. Осы табалдырықтан асу бәсекені шектеуге әкеп соқтыруы мүмкін деп саналады.

   Сатылас корпорациялау шикізат өндіруден бастап түпкілікті өнім жасап, оны сатуға дейінгі өндірісті біріктіру негізінде қүрылады. Ол өндірістердің технологиялық өзара  тәуелділігі мен процестердің уақыт пен кеңістікте үйлесетін 5 жүйелілік принципіне сүйенеді. Сатылас корпорациялаудың тиімділігі капиталды шоғырландыруға және ғылыми-техникалық прогрестің ықпалымен қоғамдық еңбекті бөлуді тереңдетуге қол жетіскен үздіксіз өндірісте (химия, металлургия, мұнай және газ өнеркәсібі және т.б.) артады. Сатылас корпорациялау табылдырығына жеткенде технологиялық және кооперациялық байланысты одан әрі кеңейтуден алынатын пайда нормасы төмендейді деп саналады.

   Әртараптандырылған корпорациялау түрлі өндірістерді біріктіру есебінен калыптастырылады. Корпорациялаудың осы нысанында кәсіпкерлік кызметтің тәуекелі, сонымен бірге «біртектес өнім» нарығының жағдайынан тәуелділік төмендетіледі, бұдан да кең экономикалық негіз қамтамасыз етіледі, жаңа қызмет аясында бәсекелік артықшылықка, сондай-ақ сыйымды нарыққа жеткізіледі, ұзақ мерзімді келешекте жоғары пайда алынады. Әртараптандырылған корпорациялаудың даму табалдырығына жеткенде қызмет шеңберін кеңейтуден алынатын пайда нормасы төмендейді деп саналады. Пайда алу мүмкіндігін

айтарлықтай кемітпеу және акционерлердің әл-ауқатына әсер етпеу үшін жаңа өндіріс құруға жұмсалатын шығын жоғары болмауы тиіс. 

   Әртараптандырылған корпорациялауда өндірістің тиімді  
теңгерімділігіне кол жеткізу үшін активтердің орынды балансына және жалпы операциялық тұрақтылыққа жетуге мүмкіндік беретін қоржын стратегиясы қолданылады. Корпорациялау нысандарын тиімділік өлшемі бойынша карастырсақ, әртараптандырылған және сатылас сызба тиімді, ал деңгейлес сызба тиімсіз деген пікір қалыптасса да, олардың қайсысының тиімді екенін

   13

дәл айту қиын. Алайда әлемдік тәжірибеде олардың тиімділік дәрежесі бірдей

бағаланбайды. Осы нысандардың әрқайсысы өзінің тиімділігін экономикалық «тіршілік етуі» құқылы және өндірісті ұйымдастырудың мына артықшылықтарды қамтамасыз етеді: