Қазақстан өнеркәсібі және өнеркәсіптік саясат

     Әлемдік қаржы дағдарысы дүние жүзінің құрылыс саласын тұралатып кеткені шындық. Бұл келеңсіздік Қазақстанның да құрылыс индустриясына салқынын тигізді. Алайда, ел Үкіметі тарапынан жасалған жан-жақты қолдау еліміздің құрылыс саласын рецессиядан аман сақтап қалды. Өткен жылдың ақпан айынан бастап отандық құрылыс индустриясы тоқыраудан шығып, аз да болса даму ырғағына түсе бастады. Құрылыс жұмысының көлемі өткен жылдың 11 айында 2009 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 0,2 пайызға өсті. 2010 жылдың қаңтар-қараша айларында мемлекет тарапынан құрылыс саласына 278,5 миллиард теңге қаржылық қолдау көрсетілді. 2007 жылдан бастап үлескерлердің қатысуымен салынып жатқан құрылысты жандандыру мақсатында мемлекет тарапынан барлығы 505,809 миллиард теңге қаржы құйылды. [11. 42-б.]

     2.2 Тау – кен металлургия  өнеркәсібі ағымдағы  жағдайын талдау      

     Тау-кен-металлургия  саласы ел экономикасының стратегиялық саласын бiлдiредi, оның рөлi жоғары технологиялық  және ғылымды қажетсiнетiн түпкiлiктi өнiм (машина жасау, құрылыс индустриясы, авиациялық, ғарыш және қорғаныс өнеркәсiбi) өндiрiсiн шикiзатпен қамтамасыз ету  болып табылады. Бүгiнде Қазақстанның тау-кен-металлургия саласы шикiзаттың және бастапқы металдар экспортына бағдарланған. Алдағы жылдары саланы дамытудың  негiзгi мiндетi жоғары технологиялық  өнiм өндiрiсiнiң өсiмi мен оның сыртқы нарықтарға экспортын ұлғайтуды  да, iшкi нарық қажеттiлiгiн қанағаттандыруды да қамтамасыз ететiн, қосылған құны жоғары өнiмдi шығарумен байланысты металлургия  өнеркәсiбiнiң жаңа қайта өңдеу  өндiрiстерiн кезең-кезеңмен құру болу тиiс. 
       Елдiң тау-кен металлургия саласын дамытудағы мемлекеттiк саясат iрi кәсiпорындардың негiзгi (базалық) өндiрiсiн ынталандыру мен шағын және орта бизнес кәсiпорындарының базалық металдар негiзiнде жоғары қайта бөлудiң түпкi өнiмiн жасауға бағытталатын болады. 
    Тау-кен-металлургия саласы — елiмiздiң өнеркәсiбiнiң барынша серпiндi дамып келе жатқан секторы, Қазақстанның маңызды құрамдас бөлiгi. Ол Қазақстанның барынша бәсекеге қабiлеттi саласының бiрi бола отырып, 2009 жылдың қорытындысы бойынша тау-кен металлургия саласы елдiң 16,9 % өнеркәсiп өнiмiн шығарды, оның экспорттың жалпы көлемiндегi үлесi 19,6 % ды құрайды. Салада шамамен негiзгi қызмет персоналы ретiнде 164,5 мың адам жұмыс iстейдi. 2008 жылғы қорытынды бойынша тау-кен металлургия саласы кәсiпорындарының негiзгi құралдарының құны 2,2 трлн. астам теңгенi немесе елдегi барлық негiзгi құралдардың 17 %-ын құраған. 2003 жылдан бастап 2009 жылды қоса алғанда салада негiзгi құралдар құны шамамен 2,7 есеге өскен. Осы кезден бастап металл көздердi өндiру көлемi шамамен 3,5 есеге өскен.

     Таяудағы  бес жыл iшiнде тау-кен металлургия  саласы жобаларына салынатын инвестициялар  көлемi 2 трлн. теңгенi ($ 13 млрд. астам) құрауы тиiс. Индустрияландыру бағдарламасын iске-асыру шеңберiнде бұл салада 16 мың тұрақты жұмыс орнын құру болжанып отыр. 
       2003-2009 жылдары сапа кәсiпорындарының негiзгi капиталына салынған инвестициялар 1,42 трлн. теңгенi (1-сурет) құрады, олардың негiзгi үлесi түстi металдар өндiрiсiне (42 %) тиесiлi.    

    Металлургия өнеркәсiбiнiң үлесiне өңдеушi өнеркәсiп көлемiнiң 35 %-дан астамы тиесiлi. Қазақстанда әлемдiк хром кенi қорының 30 %-ы, марганец кенiнiң 25 %-ы, темiр кенiнiң 10 %-ы шоғырланған. Мыс, қорғасын және мырыш қоры әлемдiк қордың тиiсiнше 10 және 13 %-ын құрайды. Тәуелсiз мемлекеттер достастығы елдерiнiң арасында хромиттер қорының басым салмағы 90 %-ды, вольфрам 60 %-ды, қорғасын мен мыс 50 %-ды, бокситтер 30 %-ды, фосфориттер 25 %-ды, темiр кенi 15 %-ды құрайды. Қазiргi кезде Қазақстан титан өндiрiсi бойынша әлемде 3-орынды, мырыш бойынша - 7, қорғасын - 8, темiр кенi - 13, мыс - 15, болат - 35-орынды иемденедi.[12.112-б.] 
       Қара металлургия өнiмi өндiрiсi көлемi (өндiрушi және өңдеушi өнеркәсiп) 2003 жылғы 264,7 млрд. теңгеден 2009 жылғы 579 млрд. теңгеге дейiн, ал түстi металлургия (өндiрушi және өңдеушi өнеркәсiп) тиiсiнше 290,1 млрд. теңгеден 796,6 млрд. теңгеге дейiн ұлғайды. Түстi металлургияда кен өндiру серпiнi бiр қалыпты емес. Алюмминий (2003 жылғы 4,7 млн. тоннадан, 2009 жылғы 5,1 млн. тоннаға дейiн) және қорғасын-мырыш (тиiсiнше 6,4 млн. тоннадан 7,1 млн. тонна дейiн) кендерiн өндiру ұлғайды. Дегенмен, қаралып отырған кезеңде мыс (2003 жылғы 34,9 млн. тоннадан 2009 жылғы 31,2 млн. тоннаға дейiн) және мыс-мырыш кендерiн (тиiсiнше 6,2 млн. тоннадан 5 млн. тоннаға дейiн) өндiру төмендеген. Қара металлургия өндiрiсiнiң серпiнi шойын өндiрiсi көлемiнiң 2003-2009 жылдар iшiнде 4,1 млн. тоннадан 2,9 млн. тоннаға дейiн, шикi болаттың 5,1 млн. тоннадан 4,1 млн. тоннаға дейiн және тегiс прокаттың тиiсiнше 3,8 млн. тоннадан 3 млн. тоннаға дейiн төмендегенiн көрсетедi. Сонымен қатар, талданып отырған кезеңде көмiртектi электрлiк болат өндiрiсiнiң көлемi 0,2-ден 0,5 млн. тоннаға дейiн, құрылысқа арналған шыбықтар 0-ден 97,2 мың тоннаға дейiн және құбыр өнiмi тиiсiнше 65,3 -тен 150,2 мың тоннаға дейiн өскенi байқалады. 

1-кесте.  Қара және түстi металлургия өндiрiсiнiң  динамикасы

      Металлургия саласының негiзiн кендердi өндiру және оларды одан әрi өңдеу құрайды. 1-кестеде көрсетiлгендей негiзгi көлем қара және түстi металлургияда металл кендердi өңдеуге келедi. Бұл ретте құндық көрсеткiштерде қара және түстi металдарды ендiру және өңдеудiң оң өсу динамикасы байқалады. 
       Сонымен бiрге қара металлургияда өңдеу үлесiнiң 2003 жылы 34,6 % -дан 2009 жылы 76,6 %-ға дейiн бiртiндеп төмендегенiн, темiр кендерiн өндiру үлесiнiң тиiсiнше 15,4 %-дан 23,4 %-ға дейiн өскенiн атап өту қажет. Осыған ұқсас жағдай түстi металлургияда да байқалады. Қайта өңдеудiң үлесi 2003 жылғы 80,8 %-дан 2009 жылы 78 %-ға дейiн төмендедi. 

2-кесте.  Тау-кен металлургия саласы өндiрiсiнiң  нақты көлемi индексiнiң динамикасы 

     Тау-кен-металлургия  саласының өнiмдерiн өндiрудiң  нақты көлемiнiң индексiн талдау тұрақсыз динамиканы көрсетедi (2-кесте). Өндiрушi және қайта өңдеушi секторда да 2005, 2007-2009 жылдары саланың өндiру көлемiнiң табиғи көрсеткiштерiнiң  құлдырауы байқалды. Дайын метал бұйымдарын өндiрудiң табиғи көлемiнiң динамикасы (3-кесте) орталық жылыту қазандарын жасауды қоспағанда, барлық өнiм түрлерi дерлiк көлемiнiң өсуiн көрсетедi. Тұтастай алғанда металлургия саласы өндiрiсi көлемiнiң серпiнiн талдау кен өндiрiсiнiң, концентраттар мен бастапқы металдар өндiрiсiнiң елеулi үлесi-кезiнде қосылған құны жоғары шығарылатын өнiм тiзбесiнiң өте ауқымсыз екенiн көрсетiп отыр. Қазақстан Республикасында тау-кен металлургия саласы негiзiнен экспортқа бағдарланған, оның өнiмiнiң 20%-нан азы iшкi нарыққа түседi. Өндiрiс құрылымында шикiзат тауарлары басым, содан соң ғана шетелдерде қайта өңделедi.[13.] 

     2.3 Қазақстандағы машина жасау өнеркәсібін талдау 

     Қазақстанда өндірілген машина жасау саласы өнімдерінің  осы сияқты шетелдік өнімдермен бәсекеге қабілетсіздігінің негізгі себептері  республиканың кәсіпорындарының көпшілігінде ескі өндіріс технологияларын қолданатынын, импортталатын құрамдас бөлшектерді, қуат көздеріне құны жоғары материалдарды шамадан тыс көп пайдаланудың салдарынан болған олардың анағұрлым жоғары құны мен төмен сапасы. Дегенмен машина жасау кәсіпорындарының қазіргі жағдайының сараптамасы өндіріс көлемінің ұлғайғанын көрсетті, осылайша ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша 2011 ж. қаңтар-мамыр айларында машина жасау өндірісінде көлемі 171 974  млн.теңгені құрайтын немесе 2010 ж. сәйкесінше мерзіміндегі өндіріс көлемінен 29,0% артық өнім шығарылды, ал жалпы өнеркәсіп тек 5,8% ұлғайды. 2011 ж. мамыр айында машина жасау өндірісінің көлемі төмендеп 39 250 млн.теңгені құрады, ал 2010 жылдың сәйкесінше мерзіміне қарай ФКИ 129,0%, құрады.

     Айларға бөліп қарағанда көлемнің ең көп  өсуі автокөліктер, трейлерлер және жартылай тіркемелі көліктер өндірісінен  байқлады, мұнда 2010 жылдың мамыр айымен салыстырғанда 2011 жылдың мамырында  НКИ 226,9% құрады, компьютерлер, электронды және оптикалық өнімдер өндірісінде  сәйкесінше 64,6% құрады. 

2 Сурет. Өнеркәсіптің, өңдеуші өнеркәсіптің және машина жасау түрлерінің НКИ айлар бойынша (өткен жылдың сәйкесінше айына қарай  % өлшеммен) 

     Жеңіл жолаушы автокөліктерінің өндірісі үлкен өсім көрсетті, сөйтіп, 2011 ж. қаңтар-мамыр  айларындағы көлемі 2 487 дананы құрады, бұл өткен жылдың сәйкесінше мерзімінің көрсеткішінен 352,8% жоғары, ағымдағы жылдың мамыр айында көлемі 485 дананы құрады, бұл өткен жылдың сәйкесінше мерзіміндегі көлемнен 141,8% жоғары болып табылады, сонымен қатар ағымдағы жылдың сәуір айымен салыстырғанда 36,3% төмендеу байқалды. 2011 ж. қаңтар-мамыр айларында 99 666 дана, немесе өткен жылдың сәйкесінше мерзімінің  77,0% көлемінде радиохабар тарататын қабылдағыштармен бірлескен немесе бірлеспеген телевизиялық қабылдағыштар, дыбыс-, бейнежазушы немесе жаңғыртатын қабылдағыштар өндірілді. [14.] 

3 Сурет. Машина жасау өнімінің өндірісі заттай мәнінде

     ҚР  Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері бойынша 1.06.2011 ж. қарай 253 ірі және орта машина жасау мекемелері тіркелген, оның ішінде компьютер, электронды және оптикалық өнім өндірушілері – 8, электр құрал-жабдығын өндіретіндері  – 19, машиналар мен құрал-жабдықтарды  жөндеу және орнатумен, басқа көлік  құралдарын өндірумен айналысатындары  – 156, автокөлік құралдарын, трейлерлер мен жартылай тіркемелі көліктерді өндіретіндері – 6, басқа көлік  құралдарын өндірушілері – 17. 

4 Сурет. Мекемелер мен өндірістердің саны (ірі және орта)

     2011 жылдың сәуірінде ең жоғары  еңбекақы компьютерлер, электронды  және оптикалық өнімдер өндірісінде  байқалды және 118 421 теңгені құрады, бұл ағымдағы жылдың қаңтарындағы мөлшерден 31% жоғары. 
 

5 Сурет. Бір жұмыскердің орташа айлық еңбекақысы (теңгемен)

     2011 жылдың наурызында өткен жылдың  наурызымен салыстырғанда компьютерлер, электронды және оптикалық өнімдер  өндірісіндегі жалдамалы жұмыскерлердің  саны 2648 адамнан 1 386 дейін немесе 47,7% қысқарды, басқа санаттарға қосылмаған машиналар мен құрал-жабдықтар өндірісінде олардың саны  16990 адамнан 18 092 адамға дейін, немесе 6,5% өсті. Жұмыс істейтіндердің саны бойынша компьютерлер, электронды және оптикалық өнімдер өндірісі 2011 жылдың сәуірінде 2010 жылдағы 2 400 көрсеткішінен 1 312 дейін, немесе 45,3% төмендеді, басқа санаттарға қосылмаған машиналар мен құрал-жабдықтардың өндірісі 16 114 көрсеткішінен 17 159 дейін, немесе 6,5% көбейді.

     Нақты инвестициялар мен инновациялардың  болмауы (негізінен меншікті қаражат  есебінен) сала мекемелерінің артта  қалуына және шетелдік анаоогтарымен  салыстырғанда шығаратын өнімдерінің  бәсекеге қабілетсіздігіне алып келеді.

     Басқа санаттарға кіргізілмеген машиналар  мен жабдықтар жасау өндірісінде 25 749 млн. теңге сомаға өнім өндірілді, нақты көлем индексі - 124,3% құрады

Электр  жабдықтарын жасау өндірісінде 20 100 млн. теңге сомаға өнім өндірілген, нақты көлем индексі - 93,6% құрады. 

6 Сурет. Машина жасау түрлері бойынша негізгі инвестициялар айлар бойынша (млн.теңге)

     2011 жылдың қаңтарсәуір айларында жер үсті көліктерінің, ұшқыш аппараттардың, жүзгіш құралдардың және көлікке жататын құрылғылар мен құрал-жабдықтардың экспорты 33 894,3 мың. АҚШ долл., өткен жылдың сәйкесінше мерзімімен салыстырғанда өсім 198,8% құрады. 2011 ж. қаңтар-сәуір айларында ақпаратты автоматты түрде өңдеу машиналары, олардың блоктары; санағыш құрылғылар, ақпаратты кодталған үлгіде тасымалдаушыларға мәліметтерді ауыстыру машиналары бойынша импорт 1 038,0 дананы құрап, 204,7% көбейді, жеңіл автокөліктер бойынша 6 968,0 дананы құрап, 110,0% көбейді, қоғамдық көлік құралдары, іштей жанатын піспек қозғалтқышты моторлы жолаушылар көліктері бойынша өсім өткен жылдың сәйкесінше кезеңімен салыстырғанда 259,6% құрады. [15.]