Қазақстан өнеркәсібі және өнеркәсіптік саясат

        Өнеркәсіптің құрылымы. Өнеркәсіптің  құрылымы күрделі. Ол көптеген  кәсіпорындардан тұрады. Өндіретін  өнімнің, пайдаланатын шикізаттың  немесе технологияның ұқсастығына  байланысты кәсіпорындар салаларға  бірігеді.

      Барлық  салалар 3 топқа бөлінеді. Олар бөлшек салаларға бөлінеді. Мысалы, отын өнеркәсібі мұнай, мұнай өңдеу, көмір және газ  салаларын біріктіреді. Ал жеңіл  өнеркәсіптің құрамына тоқыма, тігін, тері өңдеу, аяқ киім және т.б. салалар  кіреді.

      Өнеркәсіпте негізінен өндіріс құрал-жабдықтарын  шығаратын (отын, металл, машиналар  мен құрал-саймандар): энергетика, металлургия, машина жасау және т.б. басты рөл  атқарады. Оларды ауыр өнеркәсіп деп  атайды («А» тобы). Әсіресе, маңыздылары  машина жасау (онда жаңа машиналар мен  құрал-саймандар жасалады), химия  өнеркәсібі (жаңа материалдар) және электр энергетикасы. Олар экономиканың барлық салаларындағы ғылыми-техникалық прогресті  анықтайды, сол үшін оларға салалардың «авангардтық үштігі» деген «атақ» берілген. Халық түтынатын тауарларды өндіретін салаларды (азық-түлік, киім, аяқ киім), «Б» тобына жатқызады. Онда тамақ және жеңіл өнеркәсіптері  ерекше орында.

      Қазақстандағы жалпы өнім өндіру көлеміндегі «А»  тобының үлесі 80% -ға жетті. «Б» тобы одан едәуір артта. Мұнымен шет елден  азық-түлік пен тұтыну заттарын ауыр өнеркәсіп тауарларына айырбастап, сатып алу байланысты. Елге ондай  айырбастың баға «қайшысына» байланысты пайдасы жоқ.

      Көптеген  дамыған елдерде «А» тобы салаларының  үлесі 50%, немесе одан да аз. Өнеркәсіп  салаларын, сонымен бірге, өндіруші және өңдеуші салаларға бөлу қабылданған. Біріншілері жер қойнауынан (тау-кен  өнеркәсібі), судан (балық және су аңдарын  аулау), орманнан (ағаш дайындау) шикізат  өндіреді, ал екіншілері оларды өңдейді (мысалы, металлургия және ағаш өңдеу). Электр энергиясы мен жылу өндіретін  және су мен газ тарататын салалар  жеке топты құрайды.

      Өнеркәсіпті орналастырудың принциптері мен  факторлары. Өнеркәсіптің дамуы мынандай негізгі принциптерге (ережелерге) бағынады:

      Кәсіпорындардың орналасуы:

      1) аймақтың және бүкіл елдің  мүддесіне мүддесіне сай пайдаланылатын  ресурсы бар, барлық жерлерде; 

      2) шикізат көзіне, отынға, энергияға,  ғылыми орталықтарға, еңбек ресурсына  және өнімді тұтынушыларға жақын  жерлерде (бұл адамдардың еңбегін,  материалдық ресурстар мен уақытты  үнемдейді);

      3) қоршаған ортаны қорғау талаптарын  және шет елдермен қарым-қатынас  жағдайын есепке ала отырып;

      4) еңбек өнімділігін көтеретін  өндірісті шоғырландырудың, мамандандырудың,  кооперативтендірудің, құрамдастырудың  және аумақтық-өндірісті үйлестірудің (кешендердің) артықшылықтарын пайдалана  отырып орналастырылады.

      Қазақстанның  өнеркәсібінде шағын кәсіпорындар көп. Бірақ өнімнің негізгі бөлігін  орта және ірі кәсіпорындар өндіреді. Өнім шығаруды ірі кәсіпорындарға жинауды  өндірісті шоғырландыру деп атайды.

      Шағын кәсіпорындар жаңа өнім шығаруға тез  әрі икемді түрде қайта құрыла алады. Бірақ көптеген салалар бойынша  ірі зауыттар мен фабрикалардың  артықшылықтары бар. Ондағы шоғырлану  техниканы толығырақ пайдаланып, еңбек өнімділігін көрсетуге  мүмкіндік береді. Сонымен бірге  бір ірі зауытты салуға бірнеше  ұсақтарын салудан аз қаржы жұмсалады.

      Көптеген  кәсіпорындар біркелкі өнім, мысалы, тек  тракторлар немесе тек экскаваторлар  шығарады. Өндірісті ұйымдастырудың мұндай түрін мамандандыру деп атайды. Маманданған кәсіпорандарда еңбек  ресурсы жақсырақ пайдаланылады, еңбек  өнімділігі жоғары, өнімнің өзіндік  құны төменірек болады. Бірақ ондай  кәсіпорнынның шикізат, тетік, машина бөлшектерін жеткізушілермен өндірістік байланыссыз жұмыс жүргізуі мүмкін емес. Дайын өнімді шығаруға бірнеше  кәсіпорындардың қатысуын кооперация (ынтымақтастық) деп атайды. Ол да еңбек  өнімділігін көтереді.

      Кәсіпорындардың бір бөлігін комбинаттар құрайды. Оларда әр түрлі өндіріс түрлері  үйлеседі. Олар: 1) шикізатты өңдеудің біртіндеп жүргізілетін сатыларын, немесе 2) оларды бірігіп өңдеуді, немесе 3) бір-біріне қызмет көрсетуді қамтамасыз етеді.

      Кәсіпорындардың орналасуына әр түрлі факторлар, яғни себептер мен жағдайлар әсер етеді. Фактордардың саны көп емес, олар – шикізаттық, отын-энергетикалық, су, жұмыс күші (еңбек), тұтынушы, көліктік, ғылыми және экологиялық болып бөлінеді. Олар бірге отырып кәсіпорындар мен салалар орналасуын анықтайды. Бірақ әрбір тұрақты жағдайдың шешуші және қосалқы факторлары бар.

     Сонымен, Қазақстанның экономикасында өнеркәсіп  шешуші рөл атқарады. Оған тиімсіз  салалық құрылым мен өндірістің елдің батысына қарай ығысуы тән  болып келеді. Қалыптасқан қолайсыз қатынасты жеңудің бір жолы –  инновациялық даму, өнеркәсіпті орналастырудағы  принциптер мен факторларды толық  есепке алу болып табылады. [17.] 
 
 

Қолданылған әдебиеттер тізімі 

     1. Әкімбеков С., Баймухамбетова А.С., Жанайдаров У. А. Экономикалық теория. Оқу құралы. - Астана, 2002. – Б. 5-19.

     2. Әубәкіров Я.Ә. және  т.б. Экономикалық теория: Оқу құралы. – Алматы, Қазақ унив., 1999. - Б. 5-17.

     3. Осипова Г. М. Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2002. – Б.  4-19.

     4. Шеденов Ө.Қ. және т.б. Жалпы экономикалық теория.   Оқулық. 2-ші басылым. - Ақтөбе,  2004. – Б. 5-21.

     5. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030". ҚР-ның Президентi Н.Ә. Назарбаевтың   Қазақстан халқына жолдауы. -  Алматы, 1997.

     6. Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын  он жыл.  //Егемендi Қазақстан. - 16.12. 2001

     7. Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең –  жаңа экономика //Егемендi Қазақстан.- 16.12.2004.

     8. ҚР-ның Президентi Н.Ә. Назарбаевтың  Қазақстан халқына  жолдауы.  Қазақстан экономикалық, әлеуметтік  және саяси жедел жаңару жолында. - Астана,    2009. - //Егемендi Қазақстан - 19.02. 2009.

     9. Курс экономической теории: учебник  – 5-е испр., доп. и перераб.  издание/ Под общ. ред. Чепурина  М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров:  «АСА», 2006 – 832 с.

     10. Курс экономической теории, микроэкономика, макроэкономика, переходная экономика: учебное пособие / Под ред. А.В. Сидоровича, М.: 1997.

            11. Мәуленова С. С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: Оқу құралы , 2 – басылым.. – Алматы, 2004.  – 194 б. 

        12. Ғабит Ж. Х. Экономикалық теория. Оқу-әдістемелік кешен. Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ. – 2006. – 248 б.

      13. ҚР-ның Президентi Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты //Егемен Қазақстан. - 7 ақпан 2008 ж..

      14. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан - 2030". ҚР-ның Президентi Н.Ә. Назарбаевтың   Қазақстан халқына жолдауы. -  Алматы, 1997.

            15. Микроэкономика. Құдайбергенова К.С. Оқу құралы. – Көкшетау: 2005 – 224 б.

            16. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М. Є. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004. – 418 б.

      17.   «Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту жөнiндегi 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы»