Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесі

Зейнетақы активтері / ЖҰӨ %       3 кесте

 Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір  уақытта басталған жоқ. Бұл елдер  бірінің тәжірибиесін бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады. Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше сипатталарға ие, мемлекеттің қатысуы да әр түрлі және көрсеткіштері де өзгеше (2 кесте).

   Зейнеттақы қорларының қызметін  сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің  бірі елдің барлық қорларының  зейнетақы активтерінің сомасының  жалпы ұлттық өнімге қатынасы  болып табылады. Келесі кестеде  бұл көрсеткіштің өзгеру динамикасы  мен 2015 жылға дейінгі перспективасы берілген (3 кесте).

     Европалық экономикалық одақтың  кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің  15 жастан 64 жасқа дейінгі халықтың  үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен  қамсыздандыруға жұмсайтын шығынының  ЖӨІ-дегі үлесі келесі кестеде көрсетілген (4 кесте).

 Европалық экономикалық одақтың  кейбір елдеріндегі    4 кесте

 Шығыс Европа елдерінің  зейнетақы жүйесі

   Шығыс Европа елдерінің ішінде  Польша, Венгрия, Чехия, Словакия  елдерінің зейнетақы жүйелері  ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің зейнетақы реформасының басты ерекшелігі – мемлекеттік модельді игеру.

   Келесі кестеде Шығыс Европа  елдерінің зейнетақы жүйесіне  сипаттама берілген.

Шығыс Европаның кейбір зейнетақы жүйесі  5 кесте

Бұл кесиені талдай келе мынадай қорытынды  жасауға болады: Шығыс Европаға зейнетақы реформасының қажеттілігі жылдан-жылға өсіп отырғандығын баймаймыз. Бұл елдердің үкіметі «мемлекеттік зейнетақы» жүйесі күндердің күнінде жаңа демографриялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін тоқтады, сондықтан жинақ қорларына негізделген «жинақтаушы зейнетақы» моделі өмірге ауадай қажет деп отыр. Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана бағытта елеуші күш көрсетті.

   Венгрия 1994 жылы зейнетақы реформасы  үшін заң шығару саласын құрды.  Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз активтерінен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді. Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны да көп емес.

  Чехия Шығыс Европа елдерінің ішінде алғашқы  болып зейнетақы жүйесінің реформасынқолға  алған. Чехия мемлекеті алғашқы  кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы  алатын зейнеткерлер үлесіне жәрдемақы қосты. 2007 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал адамдар 57-61 жас аралығында зейнеткерлер саны мейлінше жәй өсуде (жыл бойы 3 пайызға жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнтақы үлесі айтарлықтай өзгеріссіз қалады.

    Чехиядағы зейнетақы жүйесінің екеуі де: мемлекеттік зейнетақы төлемі мен жеке меншік зейнетақы қорлары экономикадағы зейнетақы төлемдерін қаржыландыра алмайды. Бұл жүйенің ең басты тиімсіз кемшілігі – жеке меншік зейнетақы қорларының еркін жүйесінің жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемдерінің жүйесін мүлдем өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса, 2020 жылы ЖІӨ-нің 40 % көлемінде зейнетақылық қарызға батады деп болжамдар бар. 

  Азия  елдеріндегі зейнетақы  жүйесі

  Азия  елдерінде зейнетақы жүйесі мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан төмен болсы, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 жылы кәсіпкерлер үшін персоналды жүйе енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әрі жүргізілмеген. Мемлекет күнелтуминимумынан жоғарғы қарт адамдарға әлеументтік көмек береді.

  Сингапурда  бір ғана қор бар, ол – Орталық  сақтау қоры, мұнда жұмысшылар мен  жеке кәсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5 % , ал жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі. Сингапурлық жүйе «жинақтаушы зейнетақы» жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана орталық қор бар.

  Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің  ерекшелігі сол, мемлекет уақытылы зейнетақы  төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде жәрдемақы төлеуге  кепілдік береді, сондықтан да Азия елдіндегі қарт адамдардың кедейленуі – шешуші жоқ мәселелердің бірі болп отыр.

 2. Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым.   Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Кәсіпорын зейнетақы төлем көзі болып табылатын еңбекақыдан белгіленген көлемде аударуды жүзеге асырады. әр қызметкерге Әлеументтік жеке код (ӘЖК) беріледі. Ол мыналарда пайдаланылады:

• Қызметкерлер шотындағы шоғырланбалы қаражаттарға есеп жүргізу;
• Жинақтаушы зейнетақы қорындағы жинақтаушы зейнетақы шотының және жеке зейнетақы шотының есебін жүргізу;
• әр аалушыға өзінің жеке зейнетақылық төлемдерін бақылауға мүмкіндік тудырады.

ҚР  Үкіметінің 29.12.1999ж. бекіткен №1671 «Есептеу, ұстау (есептеу) және міндетті зейнетақы қорына аудару тәртібі» Қаулыына сәйкес міндетті зейнетақы жарнасын ұстау және төлеу қызметкерлердің ай сайынғы табысының он процент мөлшерінде жүргізіледі. Мұнда қызметкерлердің ай сайынғы табысы ең аз деңгейдегі бір айлық еңбекақының 75 еселеген мөлшерінен аспауы керек. Ұсталынған міндетті зейнетақы жарнасы жинақтаушы зейнетақы қорына келесі айдың табысын төлеу үшін айдың 15-ші күніне дейін аударылады.

Жарнаны аударуды агент қолма-қол ақшасыз  төлем жллымен жүргізеді. Жарнаны аудару барысында банкте әрбір жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша жеке тұлғалар тізімі жазылған екі немесе үш жанадан төлем тапсырысы беріледі. Онда қызметкерлердің жеке әлеументтік коды, аты-жөні, әкесінің аты, туған күні, аударуға жататын жарна сомасы мен кезеңі (ай, жыл) жазылған. Төлем тапсырмасы мен тізімнің бірінші данасы банкте қалады, ал қабылданғаны туралы банктің белгісі қойылған төлем тапсырмасы мен тізімнің екінші данасы агентке қайтарылып беріледі. 

1.   Еңбек ақыдан ұсталынатын міндетті төлемдер есебі.  Кәсіпорын жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақыдан, еңбек шарты бойынша және қосымша жұмыс істейтіндердің еңбек ақысынан әр түрлі ұсталымдар жасалыды. Оларды екі топқа бөлуге болады:

• Міндетті ұсталымдар

• Кәсіпорын ұйғарымына байланысты ұсталымдар.

     Міндетті ұсталымдарға зейнетақы жарналары, табыс салығы, заңды және жеке тұлғаның есебіне жасалған нотариалдық кеңсенің жазбалары және атқару қағаздары бойынша ұсталымдар жатады.

Кәсіпорын ұйғарымына байланысты ұсталымдарғы: кәсіпорынның шеккен материалдық зиянның орнын толтыру үшін еңбек ұжымының мүшелерінен және жұмыскерлерден ұсталатын сомалар, есеп беруге тиісті соманың уақытысында қайтарылмаған бөлігі жатады. 

Еңбек ақы есептеу операциялары бойынша шоттар корреспонденциясы