Қазақстан Республикасындағы акциз салығын салу: мәселелері мен негізгі бағыттары

      Салық тексерулерін салық қызметі органдары  ғана жүзеге асырады. Салық тексеруі мынадай түрлерге бөлінеді: құжаттық тексеру, рейдтік тексеру, хронометраждық зерттеу. Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:

      Кешендік  тексеру – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің  барлық түрлері бойынша салық  міндеттемелерінің орындалуын тексеру.

      Қарсы тексеру – егер салықты тексеруді  жүргізу кезінде салық органдарында аталған тұлғаға байланысты салық төлеушілердің жүргізген операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу қажеттігі туындаған жағдайда үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.

      Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары  жекелеген  салық төлеушілерге қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын, атап айтқанда: салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы, фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын қолданудың дұрыстығын, лицензияның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы, акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтауы талаптарын орындау мәселелері бойынша жүргізіледі.

      Хронометраждық  зерттеуді салық органдары салық  төлеушінің нақты кірісін және кіріс  алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргізіледі. Хронометраждық зерттеу уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіппен жүргізіледі.

      Салық тексеруін жүргізу, Қазақстан Республикасының  заң актілерінде белгіленген  жағдайларды қоспағанда салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға тиіс. Салық органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге құқылы.

      Салық тексеруін жүргізу үшін мынадай  деректемелерді нұсқамада салық  органында тіркелген күні мен  нөмірін, нұсқама шығарған салық органының атауын, салық төлеушінің толық атауын, салық төлеушінің тіркеу нөмірін, тексеру түрін, тексеретін адамдардың лауазымын, тегін, атын, әкесінің аты, тексеру жүргізілетін мерзімін, құжаттың тексерулер кезіндегі тексерілетін салық кезеңінің қамтитын нұсқама негіздеме болып табылады.

      Салық төлеушіге (салық агентіне) нұсқама  берілген кез салық тексеруін  жүргізудің басталуы болып есептеледі. Салық органының салық тексеруін  жүргізуші лауазымды адамы рейдтік  тексеруді қоспағанда, салық төлеушіге нұсқаманың түп нұсқасын табыс етеді. Нұсқаманың көшірмесіне салық төлеуші (салық агенті) нұсқамамен танысқаны және оны алғаны туралы белгі қояды. Нұсқамаға салық органының бірінші басшысы немесе оны ауыстыратын адам қол қоюға, ол салық органының елтаңбалы мөрімен расталуға және уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіпке сәйкес арнаулы журналда тіркелуге тиіс.

      Камералдық  бақылау – салық төлеушілер берген салық есептілігін және басқа  да құжаттарды зерделеу мен талдау негізін тікелей салық органы жүзеге асыратын бақылау. Камералдық бақылау тікелей салық органы орналасқан жері бойынша жүзеге асырылады.

      Алкогольдік өнімдерден түсетін акциздік түсімдерге бақылау жасау ол: сыраны қоспағанда, спирттің барлық түрлеріне, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа бұйымдар Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептік бақылау таңбаларымен таңбалануға тиіс. Осы аталған акциз алымы таңбаларымен және есептік бақылау таңбаларымен таңбалануға акцизделетін тауарларды дайындаушылар мен импорттаушылар жауапты болып табылады. Салық органы уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген тәртіппен акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалаудың ережелерін акцизделетін тауарларды дайындаушының сақтауына бақылау жасайды. Салық органы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздік посттар белгілейді.

      Қазіргі уақытта өнімдердің жеке түрлерінің, соның ішінде мұнай өнімдерінің отандық нарығы заңдық актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу және мұнай өндірісі мен айналымының бақылау жүйесін дамыту арқылы мемлекетпен реттеледі.

      Бүгінгі уақытта мұнай өнімдерінің өндірісі мен айналысының мониторингісін және біріңғай көрсеткіштер базасын енгізу мәселелері өзекті болып келеді. Мұндай база бақылауды тиімді етеді.

      Жалпы акциздер бойынша 2002 – 2003 жылдары құжаттық тексерулермен қамтылған салық  төлеушілердің орташа салмағының өсуін  бақылауға болады. 2002 жылы акциздер бойынша – 206, 2003 жылы – 297 әкімшілік құқық бұзушылықтар, 2002 жылы – 180 тұлға, 2003 жылы – 144 тұлға әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

      Осы талдау кезінде акциздік салықтар бойынша  салық төлеушінің үлесінде салық  заңдылығының бұзылғандығының анықталу үлесі көбейіп келе жатқанын айтып өткен жөн.

      Акциздер  бойынша құқық бұзушылық ол салық  салынатын айналымды төмендетумен байланысты болады және бюджетке салықтарды дәл уақытында аудармауымен болады.

      Салық Комитеттерімен акциздік салықтардың түсімдерін өсіру үшін тиянақты жұмыстар жүргізу керек болатын. Қазіргі кезде кәсіпорындарда акциздік посттар жұмыс істейді. Акциздік посттардағы инспекторлар келесідей бақылауды жүргізеді: нақты шығарған өнімнің бухгалтерлік есеп  және есептілік ақпараты бойынша акцизделетін дайын өнімді таратуын және шығаруының сәйкестігін, осы қызметпен айналысуына лицензиясының болуын, спирттің қозғалысын тек қана спиртті өлшеуші аппараттармен жүргізілуін және алкогольдік өнімдердің құйылуын есептеуіш құралдары арқылы және олардың эксплуатациясын пломбаланған түрде ғана жүргізілуіне, акцизді алу маркаларымен өнімнің маркалануына оны сақтау жағдайына, қолданылуына  және есебіне, акциздердің дұрыс есептелуіне  және акциздердің бюджетке уақытында төленуіне.

      Акциздік  постты ұйымдастыру ережесіне сәйкес инспектор күнделікті журналға өз қолын қояды. Журнал әрбір айдың басында жүргізіледі, дайын өнім қалдығы жазылып алынады.

      Сыраны  өндірушімен және таратумен айналысатын  кәсіпкерлерге бақылау жасау  шараларының жоспары құрылған, яғни сыра дайындайтын кіші зауыттарда толық бақылау жасау үшін пломбалау жүргізіледі.

      Қалалар бойынша сауда нүктелерінде, базарларда рейдтік шаралар жүргізіледі, оның мақсаты акцизделетін өнімдердің сыбайлас жемқорлықты  тартуын және әкелуінің  жолын кесу болып табылады. Осы шаралар нәтижесінде Қазақстан Республикасында 2003 жылы заңсыз акциздік тауарлар айналымы бойынша 51,4 млн. теңге сомасы (2002 жылы 35,6 млн. теңге) өндіріліп алынды. Оның ішінде: 16,5 мың литр спирттің 7,9 млн. теңге, (2002 жылы – 37,8 мың литр спирттің 13,3 млн. теңге), 271,7 мың темекі өнімдерінің 22,8 млн. теңге (2002 жылы – 84,8 тың литрдің 21 млн. теңге), 12,9 млн. теңге басқа акциздік тауарлар.

      2003 жылы бюджетке 1,6 млн. теңге айыппұлдар  келіп түсті, олардың 1 млн.  теңгедей немесе 64,1% өндіріліп алынды. Акциздік өнімдердің 46,5 млн. теңге тәркіленді, (2002 жылы – 25,3 млн. теңге), сонымен қатар: 16,2 мың литр спирттің 7,7 млн. теңге сомасы, (2002 жылы – 6 мың пачканың 243,2 мың теңгесі), 47 мың литрдей алкоголь өнімдерінің 20,8 млн. теңге, (2002 жылы – 45,6 мың литрдің 11,7 млн. теңге сомасы), 10,9 млн. теңге – басқа акциздік тауарлар.

      2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда акциздік  өнімдер өндіріліп алу көрсеткіші 15,8 млн. теңгеге және тәркіленген  акциздік өнімдер бойынша көрсеткіш  21,2 млн. теңгеге жоғарылады. 2003 жылы 109 қылмыстық іс қозғалды (2002 жылы – 120).

      Жалпы Салық Комитеттерімен акциздік салықтардың  бюджетке түсуіне бақылауды ұйымдастыру  бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілген. Ол осы талдаулардың ақпараттары  куәландырады.

      3 Қазақстан Республикасындағы акциз  салығын салу: мәселелері мен негізгі бағыттары  

           3.1  Қазақстан Республикасындағы акциздік салық салудың мәселелері 

      Нарыққа өту жағдайында экономикалық реформалардың  негізгі мақсаты әртүрлі деңгейлі бюджеттердің ресурстарын ұлғайту мәселесін шешу, жалпы экономикалық дамуы және жеке шаруашылық субъектілердің тиімді қызмет етуіне ықпал ететін тиімді салық механизмін қалыптастыру болып табылады. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметке қысым көрсетпейтін, барынша ұғымды, әрі үнемді салық жүйесін құру мәселесі маңызды.

      Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында тұрған негізгі мақсаттарынның бірі бюджет кірістерінің өнеркәсіп  салалары арқылы қалыптасатын бөлігін  ұлғайту мәселесі. Мұндағы кіріс  бөлікті ұлғайтудағы негізгі көздерінің бірі Қазақстан Республикасының акцизделетін тұтыну тауарлар нарығы болып табылады. Өйткені акцизделетін тауарлар өндірісі тұтынуға сұранысы жоғары, оған сәйкес табысы да жоғары салалардың қатарына жатады. Сондықтан бұл саланың әрқашан да мемлекет тарапынан бақылауда болуы және реттелуі қажет.

      Акцизделетін  тауарлар тізімі белгілі бір мақсаттарға  сәйкес анықталады:

• кейбір тауар түрлері өндірісі мен сатылуынан түсетін өте жоғары табыстарды қайта бөлу қажеттілігі (мысалы: алкоголь өнімдері);
• тұтынылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян әкелетін «әлеуметтік қауіптің тауарлардың өндірісі мен тұтынылуын шектеу қажеттілігі. Осыған байланысты дәстүрлі түрде акцизделетін тауарларға алкоголь ішімдіктері мен темекі өнімдері жатады. Кей елдерде «экологиялық» акциздер қолданылуда (мысалы, АҚШ-ғы фрион типіндегі химикаттарға салынатын акциз);
• сән – салтанат заттарына акциз салығын белгілеу арқылы жоғарғы табысы бар халық бөлігінің табыстарын қайта бөлу қажеттілігі. әлемдік тәжірибеде бұл категорияға әдетте, яхталар, мотоциклдер, жеңіл автомобильдер, сондай – ақ әшекей бұйымдары жатады.

      Акциз мемлекет кірістерін оперативті түрде  ұлғайта алатын қасиеті бар салық  болғандықтан, елдегі қатерлі жағдай кездерінде (соғыс, табиғи апаттар), мемлекет шығындары кенет өскен кезде әмбебап және жеке акциздер арасындағы шекара білінбей кетеді. Яғни мемлекет өз кірістерін ұлғайту мақсатымен күнделікті тұтынатын тауарлардың кейбір түрлеріне де акциз салығын белгілеуі мүмкін.

      Қазіргі кезде Қазақстанда бұл салық  көбінесе өзінің фискалдық функциясымен тартымды болып келеді. Бірақ шетел тәжірибесі дәлелдегендей, акцизді реттеуші функциясы оның кең қолданылуына тартымды болады.

      Акцизді төлеген кәсіпорын оны тауарлардың, қызметтердің бағасына қосып, тұтынушыға аударады. Бірақ кәсіпорын тауардың бағасын белгілі бір деңгейде ғана дейін, яғни төлем қабілетті сұранысқа байланысты көтере алады. Егер акциз енгізілген тауар бағасы өте жоғары болып кетсе, бұл тауарға сұраныс азаяды, төмендейді. Сондықтан тұтынушыларды ұстап қалу үшін кәсіпорын баға деңгейін сақтай отырып, өз пайдасын салық сомасына азайтуға мәжбүр болады. Яғни акциз салығының жоғары ставкасын қолдану халықтың сатып алу қабілеттігін төмендетіп, өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады. Пайданың минималды мөлшерін жоспарлағанда да бағаның құрамындағы жоғары акциз ставкалары өндерушілерге өз өнімдерін тез уақытта өткізуге мүмкіндік бермейді, оған сатып алушылардың шектеулі мүмкіндіктері себеп болады.

      Осылайша, акцизделетін тауарды өндіретін  кәсіпорынның табысының бір бөлігін ала отырып, акциз кәсіпорын қызметін қаржының нәтижесіне кері әсер етеді. Өндірушілердің бұл тауарларды өндіруге деген қызығушылығы төмендейді. Ал өндірістің қысқарылуы баға өсуіне ықпал етіп сұраныстың, яғни тұтыну деңгейінің төмендеуіне әкеледі.  

      3.2 Акциз салығын жетілдірудің негізгі бағыттары 

    Республикамыздағы спирт және алкоголь өнімінің заңсыз өндірісі мәселесін шешу қажеттілігі  алкоголь саласын реформалаудың  негізгі мақсаттарын анықтайды:

-   халық денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

• бюджетті толықтыру процесіне ықпал ету, заңды бизнесті жүзеге асыруға қолайлы жағдайлар жасау;
• отандық өндірушілердің мүддесін қорғау;
• саланы ғылыми – технологиялық қамтамасыз ету жүйесін құру.

      Мұндай  мақсаттарға жету үшін перспективада  және қазіргі уақытта мынадай шаралар орындалуы қажет:

• алкоголь өнімдерін тұтыну мәдениетін пропагандалау;
• алкоголь өнімін өндіру мен оның сапасын бақылаудың бірыңғай техникалық және технологиялық стандарттарын енгізу;
• өндіріс технологиясының дұрыс қолданылуына бақылау жасауды күшейту мақсатымен этил спирті мен алкоголь өнімін өндірушілерді міндетті паспортизациялау жобасын жасау. Бұл арқылы өнім өндіруге жұмсалған шикізат шығындарының, өндірілген өнім көлемінің нормалары реттеледі;
• этил спирті мен алкоголь өнімнің өндірісі мен айналымын бақылау бойынша және оған байланысты жасалған заң бұзушылықтар үшін жауапкершілік бойынша заңды актілерге толықтырулар мен өзгерістер енгізу, оларды жетілдіру;
• этил спирті мен алкоголь өнімінің импорты мен экспортын квоталау және лицензиялау;
• конфискацияланған этил спирті мен алкоголь өнімін сақтау, есепке алу және өткізу тәртібін жетілдіру;
• бөлшек сауда мониторингін күшейту және алкоголь өнімін базарлар мен рыноктарда сатуға рұқсат бермеу жөніндегі заң нормаларын орындау;
• салықтарды дер кезінде және дұрыс төлеп отырған салық төлеуші өндірушілерге жеңілдік шараларын қолдану жүйесін құру;
• алдағы жылдардағы алкоголь саласын дамыту концепцияларын құру.