Қазақстан Республикасындағы ЖЕРГІЛІКТІ бюджет үдерісінің негіздері

Келесі  мәселе жалпы ішкі өнімді өлшеуіндегі  жаңа пайда болған субъектілік негізгі  қорлардың (жеке меншіктегі құрылыс  үй шарушылығы, шаруашылық басқа да субъектілер) салық салымы мен алымында жете бағаланды.

Қорыта  келгенде, мемлекеттің де, салық  төлеушілердің де мүдделеріне сәйкес үкімет және тиісті атқарушы органдар салықтарды төлеудің дұрыстығы мен  уақтылығын үнемі бақылап отыруы қажет. Салықтық бақылау жүргізудің түрлерімен үлгілеріне мыналар жатады:

• салық төлеушілерді тіркеу есебі мен жеке объектілердің есебі;
• жүйеге келтірілген бақылау (салықтық есеп беру бойынша салық заңдарын бұзуды шұғыл анықтау);
• салық төлеушілердің моноторингі (нақты салық салынатын мөлшерді анықтау үшін салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтерін зерттеп отыру (бақылау) жүргізу);
• салық төлеушілер тарапынан ережелердің сақталынуын бақылап бақылау жасау (фискалдық жадысы бар бақылау; акциздік тауарлардың жеке түрлерін акциздер жинау шараларымен таңбалау; құжаттық салықтарды тексеру; кешенді, тақырыптық, қарама-қарсы, рейдтік; салық кодексінің 17 бөліміне сәйкес бақылаудың басқа түрлері).

Мемлекеттік бақылау түрлері, оның ішінде мемлекеттік  қаржы бақылауды терең зерттелініп, содан кейін ғана мемлекеттік  салық экономиканың және әлеуметтік қайта құруға сәйкес шешімдер мен  ережелер бекітіледі. Олардың орындалуынсыз  қоғам алға қойған мақсаттарына: экономикалық өсуге, қаржы-қаражат тұрақтылығына азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге және қауіпсіздігіне қол жеткізуге болмайды.

Салықтық  бақылау деп – салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық нормативтік  актілерді т.б. орындалуын қадағалау.

Салық бақылауын  жүзеге асыру – іс жүзінде мемлекеттің  қаржылық іс әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік қаржы жүйесінің  құрамына кіретін табыстарды жинау  болып табылады.

Салық бақылаудың субъектісі – мемлекеттік салық  қызметі, яғни тек салықтық тексеру  жүргізуге құқығы бар орган –  салық комитеті.

Салықтық  бақылау объектісі – салық  заңдылықтары бойынша заңды міндеттемелер  жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері, банктер, салық  төлеуші туралы ақпараттары бар  тұлғалар.

Салық төлеу  пәні – тексерушілердің салық  заңдары, Салық Кодексі, заңдылық нормативтік  актілер және де ресми құжаттар бойынша  атқаруға, орындауға тиіс міндеттері.

Салық бақылаушының мақсаты – салық заңдарын бұзушылық  фактілерді немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз  орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау  және оларды заңда бекітілген жауапкершілікке  тарту; салық заңын бұзушылықты  жою; қарыздарды өтеу бойынша шаралар  қолдану түріндегі мемлекеттік  материалдық қорғау; салық заңын  бұзушылықтың алдын алу.

Салық бақылауды  жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай бақылау болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру  – тексеруші тұлға алғашқы  құжаттарымен, салықтық есепке қатысты  құжаттарды тексеруін талдау жасайтындығымен  сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды түрлері бар. Сырттай  салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі тексеру жүргізу  кезінде байланысқа түспей сырттай  жүргізіле беретіндігімен сипатталып (камералдық) түрі.

Салықтық  бақылау өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы немесе кейінгі  түрлері болады.

Салықты бақылаудың ішкі және сыртқы болып  бөлінді, бақылау объектісі бір  ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомства аралық бағытттарға байланысты.

Салықтық  бақылау – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық  төлеуші туралы ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған  ақпараттар бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне қарай салықтық тексеру  құжаттық жәнеіс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі тексеру – объектілердің  сандық және сапалық жағдайларын  зерттеу лабораториялық сараптама  мен әртүрлі әдістер нәтижелерін  шығару.

Салық әкімшілік  теңдікті жетілдіруде «Салық аудитінің  электрондық бақылауы (САЭБ)» ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып  отыр. Бұл ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды  автоматтандыруға мүмкіндік береді.

Салықтық  тексеру тексеруге дайындау тексеруді  жүргізу, тексеру нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты  жою үшін нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.

Салық кодескі  бойынша салықтық тексерулер:

• құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы тексеру);
• рейдтік тексеру (салық органының тіркеу есебіне тұруы, бақылау-кассалық аппараттарын дұрыс қолдану, лицензия және бір жолғы талон құжаттарын тексеру, акциздік тауарларды тексеру);
• хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).

Салық менеджменті – салықты  салуда және салықты өндіруді ұйымдастыру. Салық салуды ұйымдастыру – салық  төлеушінің салық міндеттерін салық  органы тарапынан заң аясында  дер кезінде толық орындалуы. Салық міндеттемелері – салық  төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық кодексіндегі баптарға сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші  болуына байланысты сол салық  түрінің міндеттемелері Салықтық бақылау  салық сомасын есептелінуін бақылау, есептелген салық сомасынан бюджетке өз уақытында және толық түсуін бақылауды  жүргізілу шеңбері бар. Бақылау  объектісіне қарай салық төлеушілер жеке тұлға мен заңды тұлға  деп бөлінеді. Сонымен, салық менеджментінің құрамдас бөлігі оны өндіру мен салу кезіндегі салықтық бақылау объектісі  болып табылады. Салықтық бақылаулдың  ұйымдастыру барысы ғылыми негізделеді. Мысалы, салықты салуды ұйымдастыруда: есептелінетін салықты болжау мен  жоспарлау, қабылдаған есептіліктегі  салық сомасы және оны талдау, салық  сомасының есептелінуін бақылау; салықты  өндіруді ұйымдастыру: бюджетке түсетін  салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге тиіс сомма мен оны талдау, салық  соммасының бюджетке түсуін бақылау.

Бюджеттік саясаттың құралдары  болып мемлекеттік бюджеттің  шығыстары мен кірістері, атап айтқанда, мемлекеттік сатып алу, салықтар, трансферттер әрекет етеді. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу мақсатындағы салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел Үкіметінің көптеген нормативтік құқықтық актілерінде қарастырылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:

1. Салық-бюджет жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз ету,  фискальдық тәртіпті арттыру,  мемлекеттік шығыстардың қалыпты  қатаң саясатын жүргізу және  Ұлттық қордың активтерін тиімді  басқаруды жүзеге асыру.

2. Экономикаға салық жүктемесін  оңтайландыруға, салық рәсімдерін  оңайлату мен олардың ашықтығын  арттыруға бағытталған салық  саясатын жүргізу жолымен шаруашылық  жүргізуші субъектілердің және  халықтың іскерлік белсенділігін  өсіруді ынталандыру.

 3. Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі міндеттерін шешуге жұмсауды қамтамасыз ету.

Қойылған міндеттерді  шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық  кодекстері әзірленді.

Жаңа Бюджет кодексі нәтижелерге  бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістерін енгізуді, үш жылдық бюджетке көшуді көздейді. Стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлауды  үйлесімдендіруге және бюджеттік қатынастарды жетілдіруге бағытталған. Ол бюджетті жоспарлаудан, орындаудан, оның мониторингі  мен кез келген мемлекеттік орган  жұмысының тиімділігін кешенді  түрде бағалаудан бастап бүкіл бюджет үдерісін регламенттейді.

Мемлекеттік органдардың  қызметін мемлекеттік саясаттың  басымдықтарына сәйкес бюджет қаражатын  формальды түрде игеруден нақты  нәтижелер алуға қайта бағдарлау  жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы болып табылады. Ол бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджетті орындау кезінде  үлкен дербестікті, атап айтқанда, шығыстардың  экономикалық жіктелуі бойынша қаржыландырудың  жеке жоспарларын жасау мен өзгерту  құқығын береді. Бюджеттің орындалуы  бөлігінде сондай-ақ жекелеген рәсімдерді оңайлату көзделеді.

Ел Президенті Нұрсұлтан  Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы  Жолдауында жаңа Салық кодексі «салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек» деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін қабылдаудан болатын басты тиімділік – бұл бизнестің іскерлік бастамашылығын арттыру, салықтық әкімшілдендіруді жақсарту, фискальдық тәртіпті арттыру.

Ел экономикасындағы бәсекелік  ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық  кодексі Қазақстанда жекелеген  шаруашылық қызметінің субъектілері  пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың ауқымды  бөлігінің күшін жоюды көздейді.

Жаңа Салық кодексі  салықтар мен алымдардың ставкаларын  азайтуды көздейді. Корпоративтік табыс  салығының (КТС) ставкасы үш жылдың ішінде 2011 жылдан бастап қазіргі деңгейден 2 есе 30%-дан 15%-ға дейін; қосылған құнға  салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылатын болады. ҚҚС-тың  өз ставкасының төмендетілуінен  басқа, ҚҚС-ты автоматты түрде қайтару  жүйесі енгізіледі, бұл алдыңғы қатарлы  халықаралық практикаға сәйкес келеді. Алғашқы кезеңдерде мұндай қайтару  ірі салық төлеушілерге қатысты  болады. Негізінен бұлар шикізаттық компаниялар. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жазық  шкалаға көшу жүзеге асырылатын болады.

Бұдан басқа, шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер төлеудің күшін жою, шығындарды ауыстыру мерзімдерін 3-тен 10 жылға дейін ұлғайту жоспарлануда. Осы прогрессивтік шаралар бизнес жүргізудің жағдайларын жақсартуға және өндіріске инвестициялардың ұлғаюына өз үлесін енгізуге тиіс.

Сонымен бірге салық ауыртпалығын осылай елеулі түрде төмендету мемлекеттің  әлеуметтік міндеттемелерін орындауға  теріс әсер етпеуге тиіс. Сондықтан  Үкімет бюджетінің шығындарын өтеу өндіруші секторға салық жүктемесін ұлғайту  есебінен болады.

Жаңа Салық кодексіне  сәйкес барлық салықтық құқық қатынастары  тек заңмен реттелуге тиіс, бұл  атап айтқанда, жер қойнауын пайдаланушылардың  келісім-шарттары салықтық бөлігінің  тұрақтылығына қатысты. Жер қойынауын  пайдаланушылардың арнайы салықтарының жүйесін өзгерту де көзделеді. Роялтидің  қолданыстағы төлемі пайдалы қазбаларды өндіру салығымен (ПҚӨС) ауыстырылатын  болады. ПҚӨС-ті есептеу, өте маңыздысы, әлемдік бағалар бойынша есептелген өндірілетін пайдалы қазбалар көлемінің  құнынан жүргізіледі. Бұдан басқа, мұнай компаниялары шамадан тыс  пайда салығы деп аталатын салықты  төлейтін болады.

Патенттің негізінде және оңайлатылған декларацияның негізіндегі  шағын бизнес үшін арнайы салық режимдері  бұрынғы күйінде сақталатын болады. Жаңа Салық кодексі салықтық әкімшілендіруді  оңайлатуға бағытталатын болады. Салық  есептілігін оңтайландыру, оны ұсыну  жиілігін қысқарту, салықтық бақылаудың тиімді құралы ретіндегі тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу жөніндегі  тұтас бірқатар бастамалар көзделеді.

Бюджеттік-салықтық реттеу жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу  мәселелері іс жүзінде  кез келген ел үшін өткір пікірталастардың дәстүрлі нысанасы болып табылады. Салық салудың  жалпы деңгейін төмендету мен  салық базасын кеңейтуді ынталандыру  барынша тиімді және перспективалық шара деп саналады. Алайда халық  арасында танымал  осы шара үкімет тарапынан әрқашан түсіністік пен  қолдау таба бермейді. Оны қабылдау, әдетте, мемлекеттік шығыстарды кейбір қысқартуларды білдіреді, оны қазіргі  жағдайларда жүзеге асыру қиын, өйткені  үкіметтерде әлеуметтік міндеттемелер  жүгі жатады.

Баламалы жол – экономикаға  өсімнің жаңа импульстерін беруге қабілетті  жоғары технологиялы серпінді инвестициялық  жобаларды қаржыландыруға бағыттау қажет болатын  бақылаудағы ақша эмиссиясының есебінен мемлекеттік  шығыстарды ұлғайту. Ең ақырында, мемлекеттік  шығыстардың өзгеріссіз деңгейі  жағдайында салықтық ауыртпалықтың  өсуі теория жүзінде тағы бір тәсіл  бола алады, алайда бұл жағдайда экономиканың нығыздаудан жалтарып кететін бөлігі ғана тіршілік етуге қабілетті болып  қалады. Бюджет болса салық салудың  неғұрлым төменгі және қолайлы деңгейі  кезінде жиналатындарға қарағанда  салық түрінде аздау шаманы алады.

Фискальдық саясат саласындағы  экономиканың теңгермелі және сапалы өсуі мақсаттарын қол жеткізу  үшін Қазақстан Республикасының  Үкіметі мыналарды көздейді:

• елдің берілген даму параметрлеріне қол жеткізу, сондай-ақ жағдайдың өзгеруіне жедел ден қою мақсатында фискальдық құралдарды тиімді пайдалану (бюджеттің шығыстары, салық жүктемесін, Ұлттық қордан бөлінетін кепілді трансферттің мөлшерін және бюджеттің тапшылығын және т.б. реттеу);
• салық және бюджет заңнамаларын жетілдіру;
• негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша бюджет шығыстарының айқын басымдықтарын белгілеу;
• орта мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарымен өзара байланысты мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту.

Экономикалық өсуді басқаруға  көшу жағдайларында экономиканың өсуі бойынша мақсатты қондырғылардың орындалуын қамтамасыз ететін  салаларды дамытудың  болжанатын параметрлерімен бюджет шығыстарының тығыз байланысы қамтамасыз етілетін болады.

Үкіметтің орта мерзімді фискалдық  саясатының 2009 – 2103 жылдарға арналған негізгі бағыттары «Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық дамуы мен  бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға арналған болжамы» деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау  жөніндегі орталық уәкілетті  орган, ал жергілікті деңгейде – бюджеттік  жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына  жыл сайынғы жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстерінің, Үкімет бағдарламасының және елдің  басқа да стратегиялық және бағдарламалық  құжаттарының негізінде әзірлейді.

Тұрақты экономикалық өсуді  қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің  «көлеңкеден» шығуы және салықтық әкімшілендіруді  одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады: