Қазақстанда сыртқы экономикалық қызметті басқаруды ұйымдастыру

             3. Ұлттық Банктің  экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз  ету мақсатында жекелеген экспорт-импорт  мәмілелері бойынша есеп айырысу  нысанына шектеулер белгілеу құқығы. Күмәнды мәмілелерге валюталық бақылауды жүзеге асыру және бартерлік операцияларды барынша азайту мақсатында  пайдаланылуы мүмкін. Күмәнды мәмілелерді, ақшаны «жылыстату» жөніндегі операцияларды бақылау және жол бермеу мәселелері  тиісті рәсімдер көзделуі  қажет арнайы заңнамасының реттеу пәні болғандықтан және қазіргі уақытта сыртқы саудада бартерлік мәмілелер көлемінің аз екендігін ескере отырып,  бұл құқық валюталық заңнама арқылы реттеу пәнінен алынып тасталатын болады.  

             4. Валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты операцияларды лицензиялау. Қазақстанда капиталдың әкетілуіне қатысты лицензиялар берудің  нысандандырылған рәсімдері тарихи қалыптасып отыр. Қазіргі жағдайларда бұл жүйе валюталық-қаржылық қатынастарды дамыту деңгейіне сай келуі барған сайын азайып бара жатқандықтан, Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасына сәйкес валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты операцияларға қатысты лицензиялау режимін толық жою көзделіп отыр. 

3. Қазақстан жағдайында валюталық реттеудің балама рәсімдерінің  
   жарамдылығын бағалау

     Валютаның әкетілуіне, не әкелінуіне байланысты операциялар, сондай-ақ айырбас операциялары бойынша төлем теңгерімінің және ұлттық валютаның тұрлаулылығына қауіп  төнген жағдайда қаражаттың белгілі бір пайызын резервтеу режимін белгілеу практикасын не "чили салығын" Қазақстанда пайдалану мынадай себептерге байланысты мақсатқа сай емес: 

1. Валютаның әкелінуіне қатысты белгілі бір мерзімге, көбінесе 1 жылға дейінгі мерзімге резервтеуді талап ету (егер шетел капиталы елде бір жылдан аз уақыт болса, операцияларға салық енгізу) егер кредиттер беру, бағалы қағаздарға салу және коммерциялық банктерге салымдарды жүзеге асыру арқылы әкелінуі жүзеге асырылуы мүмкін қысқа мерзімді алыпсатарлық капитал тарапынан  нақты қауіп төнсе, өзін өзі ақтаған болып есептеледі.  Бұл ретте тіпті Чили жағдайында да осы салық тиімділігін бағалау бірдей емес.  Қазақстан жағдайында, ішкі қор рыногындағы операциялар валюта рыногын рыноктың шектеулі өтімділігіне және резидент еместердің мемлекеттік, сол сияқты мемлекеттік емес бағалы қағаздар рыноктарының сегменттеріне ең аз қатысуына қатысты әлсіретуге қабілетті емес. Банктік емес заңды тұлғаларды коммерциялық және қаржылық кредиттеуді қатысты  қарастырғанда, әдетте бұл кредиттер нақты мақсаттарға және белгілі бір жобаларға беріледі, ал коммерциялық кредит жағдайында  тауарлар жеткізу бойынша міндеттемелер түріндегі нақты активтермен қамтамасыз етілген. Сонымен қатар Салық Кодексіне егер меншікті капиталдың осындай өсуі болмаса, борыштық капиталды тартудың тартымдылығын азайтатын Жеткілікті Капиталдандыру Ережесі (ЖКЕ) енгізілді. Қысқа мерзімді депозиттерге қатысты шектеу өзінен өзі емес, банктік жүйенің өзінің өтімділігін қолдау қабілеті маңызды. Мұндай жағдайда резервтік капиталды қалыптастыру, активтерді мерзімдері және валюталар бойынша салыстыру, ағымдағы өтімділіктің ең төменгі коэффициенті жөніндегі талаптарға қатысты пруденциалдық реттеу неғұрлым тиімді болып табылады. 

      2. Сыртқы сауда операциялары бойынша  капиталдың әкетілуіне қатысты осы шара көбінесе заңсыз қаражатты шет елге шығаруға бастапқыдан ниет білдіргендерге қарағанда, сыртқы экономикалық қызметке адал қатысушыларға қауіп төндіреді. Сонымен бірге, оны қолданған жағдайда, кәсіпорындар айналым қаражатының елеулі көлемін тартуға мәжбүр болады. Кредиттерге, бағалы қағаздарға инвестицияларға және қаражатты шет елдегі шоттарға аударуға  қатысты кейбір артықшылықтарымен шоттың лимитін белгілей отырып лицензиялау талабы сақталатын болады. Бұдан басқа, қаржы ұйымдарына  қатысты капиталдың ауқымды әкетілуін шектейтін пруденциалдық нормативтер қолданылады. 

      3. Егер капиталдың ауқымды қысқа  мерзімді ағыны валюта рыногының тұрақтылығына қауіп төндірмейтін болса да, елдің ішіндегі қол жетерлік валюта қаражаты алыпсатарлық мақсатқа пайдаланылуы мүмкін деген белгілі бір қауіп бар. Бұл ретте банктерге қатысты алыпсатарлық ықтималдығы валюта позициясының лимитін белгілеумен реттеледі. Банктік емес ұйымдарға қатысты, олардың көпшілігіне алыпсатарлық операциялар тән емес болса да, соған қарамастан, толық ырықтандыруға дейін белгілі бір шектеулер, атап айтқанда, шетел валютасын белгілі мақсатқа сатып алуға және кейіннен сатуға қатысты шектеулер сақталатын болады. Сонымен қатар меншікті валюта қаражаты бар ірі экспорттаушылардың валюталық пассивтері мен активтерін реттеу шешілмеген мәселе қалпында қалып отыр. Олар айырбас бағамында тікелей орын алмаса да, соған қарамастан, шетел валютасын сатуға өтініштер  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

бере  отырып және оны өзінің валюта шоттарында ұстай отырып,  валюта рыногына әсер ете алады. Экспорттаушылар валюталық түсімді міндетті түрде сатпаған жағдайларда, валюта рыногына қатысушылардың айырбас бағамының ауқымды алыпсатарлық ауытқуларын Ұлттық Банктің ұстап тұру мүмкіндігін бағалауы неғұрлым маңызды. Шығыс Еуропа елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай (атап айтқанда 2003 жылы Венгрияда), валюталық режимді толық ырықтандыру жағдайында Ұлттық Банктің валюта рыногындағы интервенциясы, пайыздық ставкалар саясаты және өтімділікті басқару алыпсатарлық шабуылдарға қарсы жалғыз тиімді әсер ету құралдары болып табылады.   

      4. Қолданылып жүрген режим шоттар  мен операцияларды оларға айырбастау  және қаражат есептеу режимін  белгілей отырып бөлуді көздемейтінін  ескере отырып,  резервке алу  режимін немесе чили салығын енгізу шығынды және тиімсіз болып табылады.

4.   Қазақстандағы валюталық операцияларға ұсынылып отырған шектеулер жүйесі

      Заңнамалық  нормаларды қолданудың уақытша шеңберіне  сәйкес валюталық операцияларды  жүргізуге қойылатын шектеулерді  алдағы уақытта қолданылатын не 2007 жылға дейін оларды енгізу құқығы көзделетін, яғни күрделі операциялардың шоты бойынша валюталық режим толық ырықтандырылғанға дейін және күрделі шот толық ырықтандырылғаннан кейін де енгізу құқығы сақталатын шектеулер деп шартты түрде бөлуге болады. Қолдану тетіктеріне байланысты валюталық операцияларды жүргізуге қойылатын шектеулерді (1) қолданылып жүрген валюталық реттеу жүйесінен капиталдардың еркін қозғалысының режиміне өтуді қамтамасыз ететін және (2) белгілі бір жағдайларда валюталық реттеу органы ендіруі мүмкін шектеулерге бөлуге болады. Тиісінше валюталық операцияларды жүргізуге қойылатын ықтимал шектеулер жүргізілетін валюталық операциялардың айқындылығын қамтамасыз ететін және күмәнды мәмілелерге жол бермеуге бағытталған, сондай-ақ Валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасына сәйкес ерекшелік қағидатына сүйене отырып енгізілуі мүмкін шектеулерге бөлінеді. Ерекшелік қағидаты елдің сыртқы төлем қабілеттілігіне және ішкі валюта рыногының тұрақтылығына елеулі қауіп төнген жағдайда шектеулер енгізу мүмкіндігін белгілейді.

     1) Қолданылып жүрген валюталық  реттеу жүйесінен капиталдардың  еркін қозғалысы режиміне өтуді  қамтамасыз ететін шектеулер. 

     Ұлттық  Банк капитал қозғалысымен байланысты операцияларға қатысты алдын  ала (тараптар міндеттемелерді орындауды бастағанға дейін не ағымдағы валюталық операциядан капитал қозғалысымен байланысты операция санатына өткен сәттен бастап белгілі бір мерзім ішінде) лицензия не тіркеу куәлігін алу талабы бойынша шектеу енгізуге құқылы. Капитал қозғалысымен байланысты операцияларға қатысты лицензиялау режимін пайдалану құқығы Ұлттық Банкте 2007 жылға дейін сақталады. Статистикалық есеп жүргізудің ақпараттық базасын толық қамтуды және нақтылауды қамтамасыз ету мақсатында тіркеу режимін қолдану мүмкіндігі күрделі шот толық ырықтандырылғаннан кейін де сақталады. Операция жасалғаннан кейін оның жүргізілгені туралы хабарлау режимі валюталық реттеу тұрғысынан алғанда шектеу ретінде қарастырыла алмайды;

     2) Жүргізілетін валюталық операциялардың  айқындылығын қамтамасыз ететін валюталық операцияларға қойылатын шектеулер.

     Тек валюталық операцияларды ғана қамтымайтын  жекелеген заңнама шеңберінде күмәнды  қаржылық операцияларды бақылау  рәсімдерін әзірлеу жобаланатын  болғандықтан, осы шектеулер валюталық  реттеу құралы болып табылмауы тиіс;

     3) Айрықша жағдайлардағы шектеулер. 

     Халықаралық міндеттемелерді орындау мақсатында және төтенше жағдайлар туындаған  жағдайда Қазақстан Республикасы Президентінің  кез келген валюталық операцияларды  шектеу немесе тоқтата тұру мүмкіндігі қазіргі уақытта валюталық заңнамада бекітілген. Президенттің төтенше жағдайлар енгізу жөніндегі өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциясында, "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Заңында және "Төтенше жағдайлар туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 ақпандағы Заңында айқындалғандықтан, валюта заңнамасының осы нормасына өзгерістер енгізілетін болады.

     Айрықша  шектеулер енгізу құқығы Қазақстан  Республикасының Президентінде  сақталатын болады. Тиісті шешім Президенттің Жарлығымен ресімделеді. Бұл жүйе ерекше жағдайларда жедел әсер ету тетігінің оралымдылығын, негізділігін және шынайылығын қамтамасыз етеді. Экономиканың қауіпсіздігіне және қаржы жүйесінің тұрақтылығына қатер төнген жағдайда, егер жағдайды экономикалық саясаттың басқа құралымен шешуге болмайтын болса, шектеулер енгізілуі мүмкін. Шектеудің уақытша сипаты болады. Сонымен қатар шектелетін валюталық операциялардың Ұлттық Банктің арнайы рұқсатынсыз жүргізілмейтіні заң жүзінде көзделеді. Арнайы рұқсат операцияларды жүзеге асырмаудың азаматтардың өмірі мен денсаулығына, мемлекеттің қауіпсіздігіне, дипломатиялық қызметті жүзеге асыруға қатер келтіруі мүмкін болған жағдайда, сондай-ақ, егер осы операцияның төлем балансындағы және валюта рыногындағы жағдайды едәуір жақсартуға ықпалын тигізген жағдайда ғана беріледі. Осы норманы валюта заңдарында 2007 жылдан кейін де сақтау қажет.