Кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері

    Мемлекеттік инвестицияларды басқару 4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет:

1.Жоспарлау

2.Бағдарламалау

3.Бюджетті дайындау

4.Орындау

Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық деңгейде,сондай –ақ,әр бір секторға қатысты алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі.Бұл кезеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды таңдау мен алдын ала бағалауға басты назар аударылады.Бұл үшін салалық министрліктер жобаларды қаржылық экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы қажет,жуықтағы бірнеше жылға арналған.Инвестициялар бойынша ұсыныстарды дайындауы керек.

     Бағдарламалау кезеңіндегі басты мақсат жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің мемлекеттік бағдарламаларына өзгерту.Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасына инвестициялар бойынша ұсыныстарды ұзарту бюджеттік процеске арналатын таңдаудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.

Қаражат бөлу жөніндегі  шешімдер мынадай факторларды ескеруі  қажет.(Қаражат)

-Бюджет орындалатын,макорэкономикалық  жағдай.

-Инвестициялар бойынша  ұсыныстардың нақты аспектілері,соның ішінде экономикалық аспектілер;

      Егер инвестициялық жобаларды жүзеге асыру бюджеттік мекемелердің міндеті болып табылса,инвестициялық жобаларды қауіпке жиі қойса,әсіресе қаражатты артық жұмсауда, мәселелерді аулақ болу үшін сақтықтың қосымша шараларын қабылдау қажет.Қазақстанға ең алдымен,мемлекеттік инвестицияларды басқарудың тиісті институтционалдық жүйесін құру мен жоғарыда аталған функциялардың (жоспарлау,бағдарламалау,бюджетті дайындау және оны орындау) ұймдық пен тиімді орындалуын қамтамасыз ету қажет.

 

 

 3.3 Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын

             қалыптастыру негіздері.

 

 

       Ең  алдымен аса маңызды екі мәселеге  ерекше көңіл бөлу керек:біріншіден,халық  шаруашылығының құрылымдық өзгерістеріне  нарықтық механизм әсер ете алмайды,сондықтан бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан реттеу қажет;екіншіден,өзгерістерді инвестициялық процестермен және шаруашылық жүргізуші субъектілердің инвестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз байланыста қарастырмасақ өндірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес.Сондай-ақ,болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің қажеттілігі-әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.

     Экономикадағы  құрылымдық өндірістерді сипаттайтын  көрсеткіштер жүйесі мен деңгейі  көбінесе мемлекеттің экономикалық  саясатын жүзеге асыру мен  болашақтағы кезеңдерге белгіленген  мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты.Басқаша айтқанда,жалпы мемлекеттік экономикалық саясат-макроэкономикалық,салық және аймақтық деңгейлерде құрылымдық саясатты қалыптастыру негізі болып табылады.

    Макроэкономикалық  тұрғыдан алғанда  құрылымдық саясатты қалыптастыру негізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамассыз ету жөніндегі бірқатар мәселелер жатады.Олар:қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы,аралық және дайын  өнім,өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының өндірісі(«А» өнімі),ұлттық  табыстағы тұтыну қоры мен қор жинау,өндірістік және өндірістік емес күрделі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары  мен өндіріс жабдықтарына шығын жұмсау аралығындағы қатынастар.Олардың негізінде тиімділікке  қол жеткізу дегеніміз-қоғамның         табиғи-шикізат,материалдық-техникалық және интеллектуалдық қорларын қолдана отырып,халықтың материалдық және мәдени қажеттіліктерін,жақсы тұрмыс жағдайын қамтамассыз ету.Мұнда аталған мәселені  шешуді тездетудің негізі әрдайым аз шығын  жұмсап көп нәтижеге қол жеткізуге бағыттайтын шаруашылық жүргізудің  нарықтық модулі.

         Макроэкономикалық салада оңтайландыру  ісі халық шаруашылығының  салалық  құрамына  да әсер етеді.Өйткені  мұнда өндірістерді жүзеге асырудың  маңызды тетігі макроэкономикалық  жағдайға айтарлықтай әсер ететін салалық басымдықтарды ғылыми негіздеу болып табылады.Республикамыздың жағдайында салалық құрылымның тиімді жағдайын анықтау-экономиканың шикізаттық бағытын жою және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен тығыз байланысты.

         Болашақтағы салалық өзгерістерді негіздеу де ескерілетін маңызды фактор-жиынтық сұраныс құрылымы жайлы болжамды  мәліметтер. Олар ішкі  қорлармен импортты алмастыратын  өндірісті ұйымдастыру есебінен тиісті жиынтық ұсыныс құрылымын қажет етеді.Әлемдік тәжірибе, басқа елдерден алынатын ресурстар экономикалық егемендікті нығайтуға  септігін тигізбейтіндігін дәлелдеп отыр.Ал,егерде мәселе азық-түлік өнімдеріне деген  сұранысты  өтеу жөнінде болса,онда импортқа бағытталу елдің азық-түлік бойынша қауіпсіздігін айтарлықтай  нашарлатады.

       Дағдарысты  жағдайдан шығу және экономиканы  дамыту-ұлттық табыстағы өндірістік  қор  жинау үлесін арыттыруға  байланысты.Ал бұл,өз кезегінде  әсіресе барынша жетілдірілген  өндіріс құралдарын шығаратын  салаларда өндірістің өсу қарқынын  арыттыруды қажет.Мұнда да шетелдік технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген жаңсақ пікірлер бар.Шетелдік технологиялық инвестицияларға толықтай бағытталу,біріншіден,отандық машина жасау және өндіріс процесін механизацияландыру мен автоматтандыруды қамтамассыз ететін салалардың мүддесіне шек келтіруі мүмкін,екіншіден,елде техникалық процестің негізгі бағыттары бойынша күрделі және қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізуге қажеттілік төмендеуі мүмкін.Бұл екі жағдайда да өндірісте интеллектуалдық ұтылыс анық байқалады,ал оны болдырмау үшін мемлекеттің құрылымдық саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының

инфрақұрылымдық және әлеуметтік салаларының өндірістік негізін  жаңарту мен пайдалану тиімділігін  арттыру мүдделерінің көзделуі тиіс. 

 

     Мұндай  саясатты қалыптастыру  қалдықсыз  технологияларды  кеңінен ендіре отырып, елдің табиғи байлықтарын тиімді игеру  мүдделеріне  де  негізделеді. Бұл, республиканың экспорттық әлуетін арттыру –шетелдерге барлық жағынан әлемдік стандарттарға сәйкес келетін дайын өнім шығаруға мүмкіндік  беруі қажет.Сол арқылы экономиканың, оның ішінде өнеркәсіптің шикізаттың бағытын жою мүмкін болар еді.

     Мемлекеттің  құрылымдық саясаты, ең алдымен  макроэкономикалық деңгейде инвестициялық  шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы, яғни құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз байланыстырғанда ғана шынайы болады.

     Инвестициялық  саясат маңызды үш бағытта  жүргізіледі:

• мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы;
• ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
• шетелдік инвестициялар тарту мен тиімді пайдалану механизмі арқылы;

   Осы бағыттар  ішінен басымдысын таңдап алу  және халық шаруашылығының барынша  тиімді аймақтық –салалық құрылымын  қолдау мақсатында олардың үйлесімін қамтамасыз ету –мемлекеттің инвестициялық саясатының негізін құрайды.Оны қалыптастыру барысында Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен күрделі ұлттық бағдарламаларды іске асыру қажеттілігі де ескеріледі.

     Іс жүзнде,белгілі мақсатқа қол жеткізуді көздейтін мемлекеттің құрылымдық –инвестициялық саясатының бағыттары мен көрсеткіштері сандық жағынан айқындалып, атқарылатын мерзімі бойынша анықталуы тиіс. Ал бұл, өз кезегінде, мүдделер,ресурстық база, механизмдер,объекті мен осы саясатты жүзеге асыру процесінің өзі де  салалардың, аймақтар мен тұтастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзімдік даму жоспарларында көрініс табатындығын білдіреді.

     Мысалға,  нарықтық қатынастар саласы дамыған  елдердің мемлекет қызметінде келесідей өзара байланыс анық байқалады. (6 –сурет).

                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет және оның қаржы  жүйесі

 

Жоспарлау

Басқа елдермен салыстыру үшін

Бюджет саясаты

 

 

Бақылау

 

 

Статистика

Тексеру

 

Ұлттық  санақ жүйесі

Күрделі қаржы жұмсау

Өндіріс

Тұтыну

Күрделі қаржы жұмсау

Мемлекет

Басқа елдер

 

 

 

 

6-сурет. Экономиканы реттеу жөніндегі мемлекет шараларының өзара байланыстылығы. Жоғарыдағы өзара байланысты материалдық модель түрінде көрсетуге болады.

 Онда оның баланымтық  нәтижелерін анықтап, экономикалық  –математикалық есептеулер жүргізу  және мәліметтерді бір жүйеге  келтіруге болады. Оны қарапайым  кесте түрінде, бухгалтерлік қосарланған   жазу әдісі арқылы толтыруға  болады.

 

	Өндіріс	Тұтыну	Күрделі қаржы аржы жұмсау	Басқа  елдер.	Ұлттық санақ  жүйесі
Өндіру
Тұтыну
Күрделі қаржы жұмсау
Басқа елдер
Ұлттық санақ  жүйесі

        

 

 

Болашаққа әзірленген, мақсаттары мен әдістерін ескере отырып, салалық тжәне аймақтық деңгейлерге жасалған матрицалық модельдердің мәліметтерін талдау –халық шаруашылығының тиімді құрылымы мәселелерін жоспарлы түрде шешудің негізін құрайды.Осы тұрғыдан ғана экономиканың салалық және аймақтық құрылымдарын мемлекеттік реттеу механизмдерін қолдау мәселелерін қарастыруға болады.

    Қазақстан  Республикасы Үкіметінің құрылымдық  саясаты біздің ойымызша келесідей  мәселелерді қамтуы тиіс:

-дайын өнім шығару  экспорттық әлеуметті арттыратын  салалар дамуына басымдық беру.

-ішкі нарық талаптарын қанағаттандыратын және импортты алмастыратын өнім өндірісін кеңейту;

-негізінен отандық  өндіріс есебінен халық шаруашылығы  барлық салаларының өндірістік  аппаратын жаңарту;

-халық қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған салалар  дамуын қамтамасыз ету.

-экономиканың аграрлық  секторының дамуын тездетуге  бағытталған қаржы және несие  қорларын арттыру және т.б.

        Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай  келе келесідей негізгі тұжырым  жасауға болады: мемлекеттің құрылымдық  –инвестициялық саясатын алдын ала ғылыми негіздемейінше  және салалық, аймақтық деңгейлерде оны жүзеге асырудың механизмдерін дұрыс таңдамайынша құрылымдық өзгерістерді қажетті бағытта қамтамасыз ету мүмкін емес.Сұраныс пен ұсынысты сәйкестендірудің нарықтық заңы бойынша стихиялы түрде  капитал мен өзге де қорлардың бір саладан екіншісіне ауысуы ешқашанда бірінші кезектегі әлеуметтік мәселерді шешуге және қоғамдық өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік бермейтіндігін

түпкілікті ұғыну қажет.Ал, олардың шешім тұтастай алғанда мемлекеттің жалпы экономикалық саясатынан туындайтын құрылымдық саясатты жүзеге асырудың басты мақсаты.

         Макроэкономикалық деңгейде оны  жүзеге асырудың шешуші механизмі  –басымды салалар дамуының мақсатты  бағдарламалары. Онда әлеуметтік  –экономикалық, ғылыми –техникалық, ұйымдық –құқықтық сипаттағы шаралар жеткілікті түрде нақтыланады. Сондай –ақ, ішкі және сыртқы нарықтарда тиісті орын алу мақсатында осы салалар шығаратын өнім сапасы мен техникалық деңгейін арттыруға үлкен көңіл бөлінеді.

       Бағдарламаның көрсеткіштер басымды салалармен аймақтардың барынша қарқынды дамуы үшін тиісті жағдайлар жасау жөніндегі барлық шараларды қормен қамтамасыз ету барысында қамтиды. Бұл жерде әселе ең ету алдымен қаржы ресурстары туралы болып отыр, өйткені оларды анықтау кезінде сала ішіндегі (аймақтық) резервтер ескеріледі. Құрылымдық –инвестициялық саясатты жүзеге асырудың маңызды механизмдерінің бірі –басымды салаларда жеделдетілген өтелім нормасын белгілеу –бұл жоғарыда аталған резервтерді арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл істе қарастырлып отырған салалар кәсіпорындарының пайдасына салынатын салықты азайту (жеңілдікпен салық салу), сондай –ақ иновациялық  қызметке,әсіресе жаңа ғылыми –техникалық жетістіктерді ендіруге бағытталған пайда бөлігін тұтастай салықтан босату маңызды рөл атқарады.