Әлемдік қаржылық дағдарыстың пайда болу себептері мен зардаптары

Әлемнің алдына жаһандық экономиканы қалыпты арнасына қайтару, өндірісті жандандыру, адамдардың жұмыспен қамтылуын жақсарту міндеті қойылып отыр. Аса маңызды сол міндеттердің ішінде жаһандық қаржы жүйесін сауықтыру проблемасы айрықша орын алады. Әлемдік қаржы жүйесінің бақылаусыз дамуы, әсіресе биржалық алыпсатарлық, оффшорлық манипуляциялар салдарынан мұнда қордаланған қарама-қайшылықтар әлемдік экономика үшін жарылған бомбаға айналды. Әлемдік валюта-қаржы рыногын толтырып жіберген доллардың орасан көптігі, оның жасанды ақшалар есебінен өсе беруі әлемдік бағалардың қатерлі ауытқуларына соқтырды.

     Бұл мәселеге алаңдаушылық танытып отырған мемлекет басшылары, саясаткерлер мен кәсіпкерлер баршылық. Солардың қатарында алғашқылар сана­тында үн қосып, өзінің көкейкесті ойларын қадап айтқандардың бірі Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев болды. Президенттің бұдан біраз бұрын “Российская газетада” жарияланған мақаласы және жуырда ғана “Интерфакс” агенттігінің сайты мен “Известия” газетінде басылған “Бесінші жол” атты мақаласы ең алдымен өзектілігімен, автордың әлемдік экономиканы жете білуімен, оларда айтылған ұсыныстардың өміршеңдігімен ерекшеленеді.

Біз осы жолғы дағдарыс басталғаннан-ақ бұрынғы дағдарыстарды еске алып жатырмыз. Бір-бірімізді “бұдан да жаман күнімізде тойға барғанбыз” деген сияқты пікірлермен жұбатып бақтық. Ал шын мәнінде АҚШ-тың ипотекалық жүйесінен бас­тау алды деп жүрген дағдарысымыздың себептері әлдеқайда тереңде болатын. Экономиканың пешін үздіксіз қыздырып тұруы үшін отқа тасталып жатқан қаражат қаншалықты көп болса, биржалық және валюталық алыпсатарлардың ашқарақтығы соған сай тыйылатын емес. Соның салдарынан миллиардтаған доллар өндірілген өніммен немесе көрсетілген қызметпен қамтамасыз етілмей қалды. Соның салдарынан барып экономиканың негізгі қағидаттық тепе-теңдігі бұзылды. Қиындықтардың төбе көрсетуі мұң екен АҚШ-та жасанды түрде қолдау білдіріліп келген ипотекалық жүйенің шектен тыс артық қаражаты алдымен осы елді, сонан кейін басқаларын да басып қалды.

Елбасы өзінің мақаласында барынша ашып көрсеткен кемшіліктер мен олқылықтарды бұдан әрі жабуға болмайтын еді. Өйткені бүкіләлемдік экономика еңбек нәтижелерінің баламалы, тең айырбасына құрылған. Ал сол айырбастың қағаздық нұсқасы ретінде жүретін доллардың шектен тыс көп болуы оның құн­сыздануын, мұның өзі басқа елдер валюталарының да құнсыздануын туындатты. Әлем деңгейінде резервтік валюта рөлін атқарып келген доллардың ешқандай бақылаусыз, эмиссиялық тәртібін ескерместен көптеп шығарылуы АҚШ үкіметінің сыртқы қарыздарын жабуға көмектескенімен, шектен тыс артық долларлар алыпсатарлардың қолында инфляциялық дағдарыс толқындарын туындатты. Осын­дай қаржылық тепе-теңдіктің бұзылуы салдарынан туындаған дағдарыс жағдайында адамдардың бәрі зардап шекті.

     Экономиканың сауыға бастауы, дағдарыс салдарын еңсерудің білгірлікпен жүргізілуі бұл дағдарысты туындатқан себептерді ұмытуға жол бермесе керек. Нұрсұлтан Әбішұлы бейнелі түрде “Бесінші жол” деп атаған мақаласында қазіргі саясатшылар мен қаржыгерлер, мемлекет басшылары дағдарыстан шығу амал­дары ретінде айтып жүрген бес жолға талдау жасалған. Егер осы жолдарды ой сарабынан өткізіп, кері жүріп көретін болсақ, дағдарыстың себептері жақсы тү­сініледі. Қазақстан Президентінің осы тақырыпқа қадалуы да, аз ғана уақыттың ішінде екінші қайтара оралуы да әбден орынды. Себебі, еліміз бүгінде әлемнің 192 мемлекетімен сауда-саттық жасайды. Осының арқасында жоғары экспорттық квотаға ие болған Қазақстанның 2008 жылы сыртқа тауар шығару көлемі 139 млрд. доллардан асып түсіпті. Біз қазір өз табыстарымыздың 78 пайызын долларға сатылатын мұнай мен газымыздың экспорты есебінен алады екенбіз.

     Әлемдік валютаның жай-күйі, оның саламаттылығы барша қазақстандықтарға тікелей қатысты және іс жүзінде әркімнің мүддесін қозғайды. Әлемдік валюталық, несиелік рыноктарға қолжетімділіктің күрт нашарлауы салдарынан еліміздің банкілері, содан кейін құрылысшылар, үлескерлер, ипотекашылар қиындыққа ұшырады. Әлемдік бағалардың құлдырауы кесірінен экспортшылар орасан зардап шекті. Табыстардың төмендеуі, салық түсімдерінің азаюы кейбір бағдарламалардың қысқаруына соқтырды. Тек Ұлттық қордың арқасында ғана эко­номиканың жекелеген секторында, бірқатар банктерге көмек көрсетілді, әлеуметтік бағдарламалар қысқартылмады.

     Дағдарыс экономиканың жаңғыртылуын жеделдетуге жәрдемдесіп, айтарлықтай тағылым алу мүмкіндігін туғызса да, жаһандық деңгейде шешілетін бірқатар мәселелер күн тәртібінде тұр. Н.Ә.Назарбаев ұсынған жаңа санаттағы валюта айрықша өзекті болып табылады. Осыған орай жаңа тұрпатты әлемдік және өңірлік қаржы құралдарының мақалада ұсынылған жеті өлшемі әбден қисынды және оларды іске асыруға болады.

     Әлемнің барлық елдері үшін бірыңғай түсінікті және олар қабылдайтын валютаның енгізілуі дүние жүзіндегі экономиканы жанұшырған қаржылық манипуля­циялардан, алыпсатарлық тосқауылдардан құтқарып, оның нақты проблемаларды шешуге шоғырлануы үшін мүмкіндік туғызады. Ең бастысы, жаңа валютаның енгізілуі түрлі елдер ішіндегі валюталар бәсекесін жойып, экономиканың өзекті проблемаларын шешуді алдыңғы қатарға шығарар еді. Бұл қатарда адамзаттың негізгі міндеттерін шешудің кілтін беретін шынайы инновацияның тұратынына сенім мол. Қазақстан Президенті ұсынған инновацияның үш шешуші тобы дамудың жаңа өрісін сындарлы арнаға бағыттай алады.

     Қазіргі дүние дидарында айтылып жатқан пікірлерді ескерер болсақ, мақалада айтылған ұсыныстардың бәрі бірдей толық мәнінде қабылдана қоймас. Мұны түсінуге де болады. Алайда бүкіл адамзат үшін толғақты болып отырған ұсыныстар тұжырымдалып, әлем назарына салынғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақстан басшысының мақаласы арқылы ұсыныстардың өміршең нұсқасы айтылды. Таңдау әлемнің өзіне беріліп отыр.

2. Қазақстан Республикасының экономикасындағы дағдарыстың салдары және оны  талдау

     2.1  Әлемдік дағдарыстың әлемдік  экономикаға тигізген  

     Бүкіләлемдік  банктің, Fіtch агенттігінің, сол сияқты әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарында сөздері келтіріліп жүрген бірқатар сарапшылардың пікірлерінше, капитал  рыногындағы ауқымы орасан көбік  күн санап өсе түсуде.  Валюта бағамдарын нығайту арқылы көбіктердің  алдын алуды көздейтін дәстүрлі саясат­тың да тиімділігі болмай отыр. Сондықтан да сарапшылар жаһандық жаңа дағдарыстың алдын алуда  экономиканы  реттеушілердің қолдарында қалып отыр­ған құралдар  онша көп те емес деп  ескертеді.

“Үлкен  жиырмалықтың” қаржы министрлері  Шотландияның Сент-Эндрюс қаласында  болған кездесуде жеке сектор мен  банктерге қазіргі көрсетіліп отырған  мемлекеттік қолдауды әлі сақтау керек деп уағдаласты. Ал Азия-Тынық  мұхит экономикалық қызметтестігіне (АТЭҚ) мүше елдер көшбасшыларының 14-15 қа­рашада Сингапурде өткен саммитінде  осы ұйымға мүше елдердің дағдарыс салдарларын жойып, халықтың қалың  топтарының мүдделерін ескере отырып өсу моделін теңдестіру үшін 18 ай мерзім белгіленді.  Бүкіләлемдік банк болса өз кезегінде үкіметтердің экономиканы “суға кетіріп алмай” ұстап тұру үшін зор қар­жы ресурстарын  бағыттауы қор рыноктарында, әсіресе, Азияда жаңа алыпсатарлық көбіктердің  пайда болуына соқтыруда деген  баяндамасын жариялады.Аспанасты  елінің дағдарысқа қарсы таңқаларлық  тұрақтылық  көрсетуі барған сайын  сарапшылардың қаупін туғызуда. Гонконгте  өткен іскерлік конференцияда Қытай  ұлттық банкінің кеңесшісі Фун Ганның мәлімдеуінше, ел экономикасы өзге де дамып келе жатқан экономикалармен  бірге жылжымайтын мүлік рыногы мен тауар рыногындағы көбіктердің  пайда болуының елеулі тәуекелдерімен бетпе-бет келуде. Активтер рыногындағы  қытайлық көбік айтарлықтай қатер  тудырады және өзге жерлерде экономиканың қызып кетуіне апарып соқтыруы мүмкін. Өте көп ақша жақсы мүмкіндіктер іздеп, ал дамып келе жатқан рыноктар жақсы өсім беріп отырған бірден-бір  орынға  айналған кезде, шамадан  тыс өтімділік акциялардың, жылжымайтын  мүлік пен шикізат рыногындағы  көбіктердің өсіп кетуіне соқтырады. Біз осыларға мұқият бақылау жасауымыз керек, деп ескертті ол.Белгілі болғанындай, осылардың бәріне басты кінәлі ретінде АҚШ танылып отыр. Фун Ганның айтуынша, АҚШ ұстанған төменгі пайыздық ставкалар, доллардың әлсізденуі және дамып келе жатқан рыноктарға тәуекелі жоғары капиталдың құйылуы қауіп-қатердің қоюлана түсуіне себеп болмақ. Ал ол жаңа қаржы дағдарысының пайда болуына қатысты алаңдаушылықты ұлғайта түседі. Бұл дағдарыстың негізі Азияда қалануда, оған әлемдік экономикаға АҚШ пен әлемнің орталық банктері тарапынан орасан зор көлемдегі өтімділіктің құйылуы себеп болуда. Фун Ганның пайымдауынша, инвесторлар аз ғана өсім беретін рыноктар іздеуді жалғастыруда, ал дамып келе жатқан елдердің рыноктары дәл соған сәйкес келеді. Сонымен бірге, сарапшы соңғы кездері ашытқы қосылғандай өсіп, біртіндеп көбікке айналып бара жатқан ҚХР-дың жылжымайтын мүлік рыногы қалай дегенде де тежелу мүмкіндігіне ие деп есептейді. Экономиканың жалпы өсімінен күш алып отырған  Қытай  жылжымайтын мүлігіне қатысты алыпсатарлық операцияларға қарамастан, ел билігі алыпсатарлық көңіл-күйді тыныштандырып, ахуал-ды теңдестіру үшін қымбат бағалы жылжымайтын мүлікке қосымша салықтар енгізе алады. Қазан айында Қытайдың ірі 70 қаласында тұрғын үй бағасы өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда орта есеппен 3,9 пайызға өсіп кеткен. Бұл соңғы 14 айда рынокта орын алған неғұрлым жоғары өсім болып отыр.

     АҚШ президенті Б.Обама да Пекинде болған кезінде жаңа дағдарыс толқынының туу  мүмкіндігін теріске шығарған жоқ. Бюджет тапшылығының өсуі АҚШ-ты ре­цессияның екінші толқынына соқтыруы мүмкін деп  санайды Ақ үй басшысы. Біздер, тіпті  экономикалық көтерілу ортасында да борыштарды көбейте берсек, белгілі  бір сәттерде адамдардың америка  экономикасына деген сенімі жойылуы  мүмкін, ал ол рецессияның қайталануына апарып соқтырмақ.

   Сингапурде өткен саммиттің қорытынды декларациясында АТЭҚ елдері экономиканың дамуын ынталандырып, халықтың әлеуметтік қорғалуын күшейтетін болады деп атап көрсетілген. Әлемдік экономикада қалпына келу үдерісі басталды, онда Азия-Тынық мұхит өңірі жетекші рөл атқарады. Дегенмен, біз өсу мен сауданың бұрынғы моделіне қайтып бара алмаймыз, бізге ХХІ ғасырдағы жа­һандық экономиканың талаптарына жауап беретін жаңа даму стратегиясы қажет, деп атап өтті Сингапурдың премьер-министрі Ли Сиянь Лун.

     ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао 13 қарашада Сингапурде сөйлеген сөзінде әлемдік экономиканың қайта өрлеу белгісі байқала  бастады дей келіп, сонымен бірге  қазіргі жаһандық дағдарыстың әлемдік  экономикалық дамудың баяу алға басуы  және халықаралық қаржы жүйесіндегі  елеулі тапшылықтар сияқты өткір  проблемалармен сипатталатынына назар  аударды. Оның айтуынша, қазіргі уақытта  қаржы дағдарысының ықпалы әлі бар, әлемдік экономикалық ахуалдың жақсару  негіздері әлі де сенімді емес, халықаралық экономикалық жүйенің  ішіндегі түбірлі қарама-қайшылықтар  әлі  толықтай шешім таппай отыр, ал әлемдік экономиканың жан-жақты  қайта өрлеуінің өзі көптеген белгісіздік және тұрақсыздық факторларға  ие.

     АТЭҚ-қа мүше елдердің қаржы министрлері  экономикалық өсімге қолдау көрсету  саясатын тұтынушылық сұраныс түпкілікті түрде тұрақты қалпына келгенге дейін сақтау жөнінде уағдаласты. Сол сияқты олар “рецессиядан шығу стратегиясы” туындатуы мүмкін күтпеген жағдайлардың алдын алу жөнінде  де келісімге келді.

     Бүкіләлемдік  банк президенті Р.Зеллик АТЭҚ ұйымына  кіретін елдердің экономика министрлерінің конференциясында азиялық экономикалар тұрақсыздандырушы инфляцияның  туындауына жол бермеу үшін  өздерінің  ақша-кредит және валюталық саясатына  аса мұқият қарауы тиіс, деп атап көрсетті. Оның айтуынша, жаһандық дағдарыстан  енді ғана қалпына келе бастаған АҚШ  пен еуропалық елдер үшін инфляция тәуекелі онша емес, ал Азиядағы өңірлік  рыноктарға өтімділіктің жаппай ағылуы активтер бағаларын аса қауіпті  жоғары маңызға дейін көтеріп  жіберуі мүмкін.

     Дамып келе жатқан экономикаларға инвестициялардың құйылуы, қаржы жағдайының дағдарыс шыңына жеткеннен кейін ғана қалпына  келетінін ескергенде,  инвесторлардың тәуекелді активтерге деген тәбеттерінің өсе түскендігін көрсетеді, деді Сингапурде Халықаралық валюта қорының  басшысы Доминик Стросс-Кан. Бүтіндей алғанда капиталдың келуі қолайлы  болғанымен, оның валюталар мен активтер бағаларының  тез әрі тұрақсыздандырушылық тербе­лістерін арттырып жіберуі мүмкін.

     10 қарашада Fіtch Ratіngs рейтинг агенттігі  бірқатар дамып келе жатқан  елдердің егемен рейтингтері  мен болжамдарының төмендегендігі  туралы хабарлады. Атап айтқанда, Болгарияның, Венгрияның, Қазақстанның  және Румынияның рейтингтері  бір пунктке төмендеген. Оның  сыртында бірнеше елдер бойынша  болжам “теріске” өзгертілген,  олардың қатарында Ресей де  бар. Ауқымды рецессия қатері  мен капитал құйылысының кемуіне  байланысты төрт елдің рейтингтері  төмендеген кезде дамып келе  жатқан рыноктарға қатысты қауіп  күшейе түсті деп жазды британдық  “Fіnancіal Tіmes” іскерлік газеті. Рейтингтердің  төмендеуі осы елдер экономикалары  алдында тұрған тәуекелдерді  бейнелейді. Осылайша,  Fіtch Ratіngs агенттігінің  сарапшылары егемен рейтингтерді  төмендете отырып, банк жүйесі  мен ел экономикасына құйылған  миллиардтаған қаржының тиімділігіне  күмән келтіреді.

     Жоғарыда  аталған газет ХВҚ-ның  өзінің арнайы баяндамасында әлемдік резервтік  валюта ретіндегі доллардың рөлін  төмендетуге шақырғанын жазады.  Онда бүгінгі таңдағы дағдарыс америкалық валютаның шексіз үстемдігіне негізделген  қазіргі заманғы әлемдік қаржы  жүйесінің құрылымдық проблемаларын  ашып көрсетті, бір валютаға және бір  елдің экономикасына сүйеніп  отырған ол сілкіністер сәтінде  “туа біткен әлсіздік” пен “аса жоғары осалдыққа” ие деп атап көрсетілген. Экономистер АҚШ долларына деген жетекші әлемдік державалардың орталық банктері тарапынан әлемдік сұранысты қысқартып, сонымен бірге, балама валюта резервтері жүйесін құруға кеңес береді.

     Халықаралық энергетикалық агенттіктің хабарлауынша, мұнайдың әлемдік бағасының одан әрі өсуі жаһандық экономиканың қайта  қалпына келу үдерісіне, соның ішінде Қиыр және Таяу Шығыс елдері экономикасына  да нұқсан келтіреді. Сарапшылардың  пайымдауынша, бірінші кезекте тәуекел  негізгі энергия көздеріне бағалар  жоғары болған жағдайда әлемдік рыноктағы  оларға деген сұра­ныстың төмендеуіне  байланысты туындамақ. Аталған ұйымның  мәліметтеріне қарағанда баға бір  баррель үшін 80 долларға жеткен кезде-ақ дамып келе жатқан елдерде мұнайға  деген сұраныс төмендей бастаған. Сонымен бірге ХЭА 2009 жыл­дың  төртінші тоқсанының қорытындысы бойынша  әлемде мұнайға деген сұраныстың өсуі байқалатын болады деген болжам да айтады.