ҚР-ның Мемлекеттік бағалы қағаздарының айналымы және шығарылымы

ҚР-ның Мемлекеттік бағалы қағаздарының айналымы және               шығарылымы 
       Мемлекеттік бағалы қағаздар (МҚҚ) – Қазақстан Республикасы Үкіметімен, жергілікті орындаушы органдарымен немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен шығарылған борыштық құнды қағаздары. 
     МҚҚ ішкі және сыртқы ауысу есебімен мемлекеттік борыш үлгісі болып келеді. 
     Қазақстан Республикасы Үкіметімен эмиттендірілген құнды қағаздардың алғашқы орнатылуы, әдетте Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі (оның уәкіл агентімен) немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы жасалады. МҚҚ шығару үлгісі – тек құжаттандырылмаған түрде шығады.МҚҚ әр түрлі әдіспен орнатылуы мүмкін (аукциондар және саудалар). 
      Кез келген заңды және жеке тұлғалар, олардың қатарында Қазақстан Республикасының бейрезиденттері де МҚҚ сатып алушысы бола алады. 
    МҚҚ шығару мақсаты:

• Ақшаның құнсызданбау негізінде (айналымға қосымша ақша шығармай) Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру;
• Мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
• Экономикалық белсенділікті реттеу (айналымдағы ақша көлемін, бағаға және ақшаның құнсыздануына әсер ету, экономикалық өрлеу, инвестициялау бағыты т.б.)
• Нарыққа қатысушылардың барлығына құнды қағаздарды, тұрақты және өте тиімді өзінің қаржы жинақ құралдарын ұсыну;

     Қаржы нарығының қатысушыларына, құнды қағаз нарығына пайыздың эталонды қойылымдарын ұсыну 
Қазақстан Республикасындағы МБҚ-ның негізгі түрлері: 

• Қысқа мерзімді ГККО (МЕККАМ) 
  ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық міндеттер. 
  Міндеттеменің номиналды бағасы – 100 теңге 
  Міндеттеме құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозиттарийінде  есептеледі. 
  Міндеттеме дисконттық бағада, яғни ҚР Қаржы министрлігінің тапсырмасымен ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукциондар арқылы  төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысуға Алғашқы дилерлер ғана, яғни Қаржы министрлігінде тендерден өткен және келісімге отырған банктер мен компаниялардың ғана құқығы бар. Алғашқы дилерлер болып саналмайтын барлық инвесторлар Алғашқы дилерлермен қызмет көрсету келісім-шартына отыру арқылы ғана операция жасай алады. Алғашқы дилерлер субдепозитарийлердің функциясын атқарады. Аукционды өткізу мерзімі мен эмиссия көлемі аукцион шарттарында хабарланады.
• Орта мерзімді ГСКО (МЕОКАМ), 
• Қысқа мерзімді ГВКО (МЕКАВМ) 
  ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6, 9 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық валюталық міндеттер. 
  Міндеттеменің номиналды бағасы – 100 АҚШ доллары.  
   Міндеттеу құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийінде  есептеледі. 
  МЕКАВМ орналастыру және қолдану шарттары МЕККАМ-дың орналастыру және қолдану шарттарына сәйкес.  
  Инвестор төлем жасалған күнгі Ұлттық банктің курс бағамына сәйкес төлейді.  
  Эмитент төлем жасалған күнгі Ұлттық банктiң курс бағамына сәйкес төлейді. .
• Идекстелген ГКО (МЕЙКАМ) 
  Индекстелген қазыналық міндеттемелер қазына иесіне оның өтем барысында оған номиналды құнын алуға және номиналды құнына пайызбен сыйақы алуға мүмкіндік береді. Инвесторлармен қазыналық индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған ақшаның индексациясы индекстелген қазыналық міндеттемелерді ұсынудың үш айлық кезеңі аяқталған уақытта инфляция қарқыны белгіленген  ағымдағы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу жолымен жүргізіледі. Индекстелген қазыналық міндеттеменің номиналды құны – 1000 теңге. 
  Индекстелген қазыналық міндеттемелер оның ұстаушылары арасында номиналды құнымен орналастырылады. Индекстелген қазыналық міндеттемелердің алғашқы шығарылымы бойынша аукционда белгіленген эмиссиясына сәйкес  кірістің шектеулі мөлшерін, индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған инвесторлардың ақшасының инфляциясының шығын компенсациясын  қосатын сыйақы мөлшерлемесімен белгіленеді. Кірістің шектеулі мөлшерлемесі сатып алушылардың ұсынысы бойынша аукциондық негізде олардың кірісінің ең төменгі мөлшерлемесінен бастап белгіленген эмиссияға қол жеткізуге дейінгі өтініштерінің қабылдануы арқылы белгіленеді. Қабылданған өтініштердің қанағаттандырылуы аукционға қатысушылардың қанағаттандырылған өтініштерінің ең жоғары дәрежесіне сәйкес ортақ шектеулі кіріс мөлшерімен жүзеге асырылады. Қазыналық  міндеттемелердің орналасуы бойынша аукцион сәйкес эмиссия шарттары хабарланған сәтте басқа күн қарастырылмаса әдетте айына бір рет соңғы жұмыс күнінен бір күн бұрын жүргізіледі.
• ҚР Ұлттық банкінің ноталары 
  ҚР Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейінгі ұсынысымен ҚР Ұлттық Банкімен белігеленеді. ҚР ҰБ қысқа мерзімді ноталардың орналасуы мен ұсынылу тізбегі МЕККАмдардың орналасуы мен ұсынылуы шарттарымен бірдей. Аукционнның өткізілу мерзімі және эмиссиялардың көлемі ҚР-ның Ұлттық Банкісімен реттеледі және аукцион шарттарында хабарланады.
• Ұлттық  жинақ облигациялары (ҰЖО) 
  Ұлттық жинақ облигациялары – 1 жылдық мерзіммен МЕККАМдардың 3 жылдық ұсыну мерзімінің кірісіне байланысты тоқсан сайынғы купондық мөлшерлеменің өзгерілуімен  ҚР қаржы министрлігімен белгіленеді. Облигацияның номиналды құны -1000 теңге. Облигациялар құжатсыз формада  шығарылады. ҰЖО Меккамға және НОТқа қарағанда номиналды бағамда тоқсанына бір рет енгізіліп, купонмен төленеді. Барлық иневесторлар облигацияларды сатып алуға өтініш ұсыну арқылы Қаржы агенттіктері арқылы қол жеткізеді. Қаржы агенттіктері (ҰЖО-ны тарату бойынша эмитентпен басты келісім-шартқа қол қойған алғашқы дилерлер) субдепозитариялардың қызметін орындайды. Эмиссия көлемі және жазылу мерзімі ҚР Қаржы министрлігімен реттеледі және жазылу шарттарында хабарланады. Қазіргі таңда ҰЖО-ға жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі. 
  МБҚ –ның өзге де қаржы құралдарынан ерекшелігі 
  МБҚ эмиссиясы және МБҚ-дың кірісі салықпен белгіленбейді. Сенімділіктің жоғары деңгейі және капитал және оның кірісін жоғалтудың төменгі қаупі. 

 
Мемлекеттік бағалы қағаздардың айналымы және шығарылымы 
        Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына, республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.  
        МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.

ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің  ақша-несие саясатының құралы бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне  жатқызылады. Сонымен қатар, қор  биржа мәмілесінде пайда табудың  ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005 жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.

 

  

2005-2008 жылдар  аралығындағы МБҚ құрылымы

Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан  талдау жүргізсек, ҚР Қаржы министрлігі  және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың  арасындағы құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007 жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген  мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына  қарағанда ҚР Ұлттық банктің ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-ақша несие  саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді жүргізгенін  куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы бойынша,  республикалық  бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі  және жинақтаушы зейнетақы қорлардың  өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.

ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығы  ғана емес, сонымен қатар корпоративтік  бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын  біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция  нарығына тоқталайық.

 

 

Акция нарығының  негізгі көрсеткіштері

        Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.

Акция нарығынан  басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да жатады. ҚР-да акция  нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде шығарылады.

Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру

             Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне – облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.

  

Эмиссиялық  бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру

           Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7 есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша акционерлік қоғамда міндет туындамайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар:

 

1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні

2. Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері

3. Мемлекеттік бағалы қағаздардың айналымы және шығарылымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi:               
1.Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы.- Алматы: 
2.Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюталық қатынастары.- Алматы:. 3.Экономкалық сөздiк-анықтамалық.- Қарағанды: Болашақ-баспа, 1999.- 240 
4.www.afnсайты