Шағын және орта бизнес

Шағын және орта бизнес нарық экономикасының негізін  қалыптастырады. Шағын және орта бизнестің әлеуметтік және  экономикалық міндеттердің дамуына әсер етеді. Мысалы, бұл қосымша жұмыс  орындарының ашылуы, мұнда  жұмыс беру мәселелері шешіледі және мемлекет бюджетіне түсетін түсімнің ұлғаюы, импорттық өндіріс, себебі ол Қазақстанда әлі дамуда. Нарықты экономикада шағын және орта бизнес – жетекші сектордың бірі болып саналады, ол жалпы ұлттық өнімнің сапасымен құрылымын, экономикалық  өсу қарқынын анықтайды. Барлық дамыған елдерде шағын бизнес бөлігіне жалпы ұлттық өнімнің 60 – 70 %  келеді. Сондықтанда көптеген дамыған елдерде шағын және орта бизнестің қызметін жағымды санайды. Осы жерде шағын және орта бизнестің ерекшелігі неде деген туындауы мүмкін.

Шағын және орта бизнестің дамуы өзінде бірнеше ерекшеліктерді көрсетеді:

• меншіктер санын ұлғайту, яғни орта класты қалыптастыру;
• төмен шығынмен, жаңа жұмыс орнын құру;
• жаңа технология, техника енгізу мен өңдеу;
• бәсекелес ортаны құру;
• әр түрлі экономикалық секторлар арасында өзара байланысты жақсарту.[14]

Соңғы жылдары  Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлік  динамикалық дамуда, алдағы орында. Шағын кәсіпкерлік халықтың жұмыс  бастылығының мәселелерін, инициативті (белсенді) адамдарға өзіндік және шығармашылық өз  істерін дамытуға жол ашады.

Қазірге дейін Қазақстанда 521,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі бар, оның ішінде 91% қызмет істеуде, онда 2 млн адам жұмыс істейді, Республикада олардың ішкі жалпы өнім 17 %  құрайды.

Шағын кәсіпкерлік  әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Елбасының жолдауында атап өтілгеніндегі, тәуелсіздіктің 15 жылы ішінде елімізде атқарылған реформалардың бәрі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған. Қазіргі Қазақстан экономикасы дағдарыстан шығып, тұрақты дами бастады деп айта аламыз. Бұл біздің экономикамыз стратегиялық даму жоспарына сәйкес жүргізілуі.

Атап айтқанда, ақшалай несие және салық жүйесін  реформалаумен байланыстылығы Бюджетке салық төлеу жағынан шағын  және орта бизнес өкілдерінің үлесі  артып келеді. Сондықтан да қазіргі  таңда үкіметіміз индустрияны дамыту бағдарламасында негізгі бағыт шағын және орта бизнесті дамытуға арналған, соның ішінде жаңа инновациялық бизнесті дамытуға, қолда бар кәсіпорынның негізгі қорларын жаңартуға көңіл бөлінуде. Ал халықтың әл-ауқатын көтеру, кедейшілікті жеңуде кәсіпкерліктің ролі зор. Жаңа жұмыс орындарын ашуда шағын және орта бизнестің тез қимылдайтыны белгілі. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлігі бірінші орында деп айтуға болады. ТМД елдерімен салыстыратын болсақ, сан және сапасы жағынан алда келеді, ал дамыған елдермен салыстырғанда едәуір төмен.

Нарықтық қатынастарға көшу барысында кәсіпорынның өзіндік  қызметін дамыту үшін несиелік ресурстарды, оның ішінде лизингті пайдаланған жөн. Лизинг дәстүрлі әдіс ретінде экономикада  инвестициялық қызметті реттеу және қаржыландыру үшін қажет.

Лизинг көмегімен  қозғалмалы және қозғалмайтын мүлікті  ірі салымдарсыз сатып алуға, яғни құрылыс, ғимараттар, жабдықтар  сатып алу ыңғайлы. Бұл шаруашылық субъектілерге өз ақшаларын өздеріне қалдырып, яғни кәсіпорынның тұрақты дамуына көмек көрсетеді.

Ірі бизнесмендерге  коммерциялық банктер микронесие беру операцияларын кеңейту үшін Қазақстанда  лизингілік  қатынас өте манызды. Бұл орайда мүмкіншілік операция өткізетін коммерциялық банктерге  салық салмау қажет.

Өз филиалдың  тармақтарын пайдаланып, банктер  шағын және орта бизнестің клиенттеріне олардың өнімдеріне сұраныс мәселесі бойынша көмек көрсетуі мүмкін, бизнес-жоспар құруға, нарықты білуде мәлімет, база беруде, қаржылық-салықтық механизмдерін  өңдеуде т.б. істерде

3.2 Қазақстанда  шағын және орта бизнесті несиелендіруді  мемлекеттік қолдауды жетілдіру  және көрсетілген бағдарламалары

Шағын кәсіпкерлік пен  бизнесті қолдау мен дамыту мәселесі Қазақстанның экономикалық саясатының  стратегиялық міндеттерінің қатарынан саналады. Соңғы жылдардағы кәсіпкерлікті қолдау жөнінде қабылданған заңдар мен бағдарламалардың шоғыры орталық басқару органдарының бұл салаға шынайы назар аударғанын айғақтайды. Мемлекет басшысының “Қазақстан-2030” ұзақ мерзімді стратегиялық еңбегінде әлеуметтік-экономикалық дамудың басым бағыттарының бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау атап өтілгені жайдан-жай емес. Кәсіпкерлік пен бизнесті тиімді қолдау мен жеделдете дамыту міндетін орындау жекелеген тұлғаның, кәсіпорынның немесе шаруашылық саласының ғана емес, тұтас мемлекеттің экономикалық болашағын айқындайтын негізгі факторлардың бірі. Әлеуметтік басым бағыттағы нарық экономикасын дамытуға талпынған біздің мемлекетіміз үшін шағын кәсіпкерлік пен бизнестің мәні мен құрылымын, тиімді үрдістерін зерттеп - зерделеп алу қай жағынан да өте пайдалы болар еді. [1]

Еліміздің өзіне ғана тән ерекшеліктеріне орай шағын  бизнесті басқару әдісін жасау бір-екі  жылдың шаруасы емес. Шағын және орта бизнес нысанының мейлінше сапалы қызмет етіп, ұзағырақ жасай алатындығы жөнінде батыс мамандары екі ғасырға жуық уақыт ғылыми тұжырымдар жасауда. Ең басты мәселе – басқарудың дәрежесіне істің соңғы нәтижесіне қарай баға берілуі тиіс. Басқаша айтқанда, ең соңғы сатыда өнім өндіру немесе сауда-саттық жасау, мейлі қызмет көрсету сапалы болса ол басқару әдісінің дұрыстығын көрсетеді. [65]

Қазақстан әлемдік  экономикалық дағдарысқа қарсы жедел  үн қатқан және алдын алу шараларын  іске асыруға кіріскен әлемдегі алғашқы  мемлекеттердің бірі болды. Дүниежүзілік экономиканың дамуының бәсеңдеуі, тауар нарығындағы бағаның тұрақсыздығы, қор нарығының құлдырауы, осыған байла-нысты туындаған үрей жаһандық экономикаға кіріккен біздің ұлттық экономикамыз үшін де қауіпті екені жасырын емес. Егер қаржы дағдарысының екі толқынына дейін несиеге тәуелді салалар (банк, құрылыс, шағын және орта бизнес) зардап шексе, енді ірі экспорттаушылар алдында үлкен мәселелер туындауда. Республикамыз шығаратын негізгі экспорттық тауарлардың қаржы биржаларындағы бағасы үш айдан бері құлдырап, түсумен келеді. Мұнайдың бағасы 2 еседен астам арзандап кетті. Көрсет-кіштерге сүйенетін болсақ: 2007 жылы 64 млн., 2008 жылы 65 млн., ал 2009 жылы 67 млн. мұнай өндірілді.        

         Бүгінде Елбасының тапсырмасы  бойынша Үкіметтің, Ұлттық Банк  пен Қаржы нарығын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттіктің экономика мен қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі бірлескен іс-қимылының дағдарысқа қарсы жоспары әзірленіп, жүзеге асырылуда. Солардың ішінде, банк секторын қолдауға шамамен 8 млрд. доллар, оның ішінде: Ұлттық қордан 4 млрд. доллар, Ұлттық Банк қолданған шаралар-дың нәтижесінде 3 млрд. доллар, Стресс активтері қорын құруға 1 млрд. доллар бөлінген. Жалпы, Қаржы агенттігі 2010 жылдың 1-ші қыркүйегінен 2009 жылдың 1-ші қыркүйегіне дейін 12 млрд. доллар көлеміндегі банктердің сыртқы қарыздарын өтеуге міндетті болып отыр. Сонымен қатар, жылжымайтын мүлік нарығын қолдауға Ұлттық қордан 3 млрд. доллардан басқа, үкімет Жинақтаушы зейнетақы қоры қаражатынан қосымша 2 млрд. доллар тартуға міндеттеліп отыр. Құрылыс жүргізуші фирмалардың бәрін құтқаруға 5 млрд. доллар бөлінеді. Ал, шағын және орта бизнесті қолдауға 1 млрд. доллар бөлінді. Несиенің көлемі 750 млн. теңгеге дейін көбейтіліп, мерзімі 7 жылға дейін ұзартылған. Ауыл-шаруашылық тауарларын өндірушілерге 124 млрд. теңгенің несиесі берілетін болды. Инвестициялық жобаларды қаржыландыруға «Самұрық-Қазына» ҰҚҚ арқылы 1 млрд. доллар бөлінеді және 3 млрд. доллар сомасында тікелей шетел инвестицияларын тарту болжамданып отыр. Несиені арзандату мақсатында үкімет нақты секторға арналған сыйақы бойынша ставкаларды 14%, ал жаңа ипотекалық бағдарлама бойынша – 12,5%-ға дейін төментету туралы ресми мәлімдеді [3]

         2009 жылдың 2 ақпанында Елбасымыз  Нұрсұлтан Назарбаевтың «Дағдарыстан  шығу кілті» атты мақаласы  «Российская газета» басылымында жарияланды, онда Елбасымыз әлемдік экономикалық дағдарыстан шығудың амалын іздестіру ұсыныстарын атап көрсеткен болатын. Мақалаға келетін болсақ, Елбасымыз «сыртқы дағдарыс – ішкі дағдарыстың туындысы», яғни қазіргі жаһандық дағдарыс – бұл мүлде қандай да бір табиғи апат емес және жағдайлардың кездейсоқ қиылысының нәтижесі емес, бәзбір терең ішкі ақаулықтың заңды сыртқы салдары деп жазды. Әлемдік дамудың негізіне әлемдік капитал, ал капитал негізіне әлімдік валюта жүйесі жатады. Әлемдік валюта жүйесін сауықтырудың мәнін барынша айқын және түбегейлі түсіндіру үшін Елбасымыз 7 қарапайым сұрақ қойған болатын. Осы 7 карапайым сұрақтарының қағидаттары негізінде әлемдік валюта құрылса, жаһандық әлемдік дағдарыстардың емес, әлемнің тұрақты дамуы мен бүкіл адамзаттың өркендеуінің жемісті бастауы бола алады. Сондай-ақ Елбасымыз Түбегейлі жаңару жоспарын ұсынды. Жалпы, Түбегейлі жаңару жоспары баршаға дағдарыстан шығу жолындағы іс жүзіндегі навигатор ретінде төтенше қажет.  Түбегейлі жаңару жоспары елдер мен халықтарды жақындастырып, оларды өркендеудің ортақ мүдде-лері негізінде топтастыра алады, қауіпсіз әлемнің жаңа тетіктерін құруға жәрдемдесетін болады. ҚР-ның Елбасы өз мақаласын келесі сөздермен аяқтаған болатын «...түбегейлі жаңару бағдарламасы, әлемдік дағдарыс біздің алдымызға қойып отырған түбегейлі жаңару проблемасын шешудің алғашқы кілті болар. Біз жаһандық әлемдік дағдарысқа бүкіл әлем болып кірдік және дағдарыстан шығудың жаһандық кілтін бұрауды да біз бүкіл әлем болып істей аламыз [4]

Несие жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін екінші деңгейлі банктерге қосымша өтемдік берілді. Бұл еліміздегі шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың экономикалық белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды. Қазақстандық шағын және орта бизнесті қаржылық қолдау мен олардың ісіне әкімшілік араласуды азайту саясаты жалғастырылады. Осы мақсаттарға «Самұрық-Қазына» қоры 2009 жылы қосымша 1 млрд. АҚШ долларын (120 млрд. теңге) бөледі. Бөлінетін қаржының 70 пайызы ағымдағы жобаларды қайта қаржыландыруға, 30 пайызы жаңа жобаларды жүзеге асыруға жұмсалады.  Шағын және орта бизнесті несиелеу жөніндегі барлық бағдарлама операторлары болып екінші деңгейдегі банктер белгіленді. Бір жобаны қаржыландыруға «Самұрық-Қазына» қоры бөлетін қаражат лимиті 3 миллионнан 5 миллион АҚШ долларына дейін ұлғайтылатын болады. Үкімет шағын және орта бизнеске арналған сыйақы ставкаларын кемінде 14 пайыз деңгейінде тұрақтандыру жөнінде шаралар қабылдамақшы. Шағын және орта бизнесті қолдау жөнінде бұрын қабылданған бағдарламалардың барлығы тиімді ставкаларды тіркей отырып, қайта қаралады. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры шағын және орта бизнеске берілетін несиелерді кепілдендіру тетігін енгізетін болады. Шағын және орта бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструктивтік бизнес-идея, тиімді басқару (менеджмент) және каржының жеткілікті болуы шартты жағдай.

Шағын және орта бизнесті қолдау мен басқарудың ғылыми-теориялық  тұжырымдамасының мәні мынада-бүгінгі  таңдағы озық үлгілері мен әдістерін  пайдалану негізінде түпкі нәтижелерге бағытталған басқарудың тиімді жүйесін жасау. Тұжырымдаманың мақсаты ретінде шағын кәсіпорынның ұзақ мерзімдер бойы өз қызметінде ұмтылған негізгі нәтижелеріне қол жеткізудің әдістерін атап айту керек.

Нарықта шағын кәсіпорын  нарықтың жеңімпазы атануға ұмтылуға міндетті. Бұл мақсатқа “кәсіпкерлік басқару” функцияларын игергенде ғана жетуге болады.

Шағын және орта бизнесті басқару функцияларына:

1. жоспарлау;
2. ұйымдастыру,
3. мотивация (сенімділік орнықтыру);
4. бақылау;
5. үйлестіру жатады.

Шағын және орта бизнесті дамытудың  түйінді мәселелерінің біріне оны  мемлекет тарапынан қолдау жататына белгілі. Барлық дамыған елдерде Үкімет оларды дамытудың ұзақ мерзімді саясаты мен стратегиясын дайындаған.[26]

Мәселен, біздің елімізде елбасының жарлығына сәйкес Үкімет мынадай шараларды жүзеге асырып келеді:

• шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік институты құрылды;
• ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінде шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау департаменті және облыстарда осындай департаменттер құрылды;
• шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры жұмыс істеуде;
• екінші деңгейдегі барлық банктер шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендірудің ең аз мөлшерін бекітті;
• мемлекеттік бақылау және инспекция органдарының саны қысқарды;
• шағын және орта бизнеспен айналысушы кәсіпорындар мен ұжымдарға өндірістік үй-жайлар, жер учаскелері бөлінуде;
• шағын және орта бизнеспен айналысушыларға жеңілдіктер мен жәрдем беру жүйесі іске асырылып келеді;
• шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауда жергілікті әкімдердің жұмысын қадағалау және бақылау күшейтілді.

Ал енді, дүниежүзілік тәжірибе мен Қазақстанның экономикалық даму ерекшеліктерін жан-жақты ескере отырып, қазіргі кезеңдегі шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарына тоқтала кетейік. Олар:

• шағын және орта бизнес субъектілері үшін демократиялық қағидаларға негізделген оңтайлы құқықтық тәртіп орнату;
• шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекеттік тапсырыстар бойынша өнім өндіру, қызмет көрсету жұмыстарына жағдаулар туғызу;
• шағын және орта бизнесті мемлекеттік тіркеуден өткізу, лицензиялау, өнімдерін сертификаттауда жеңілдетілген тәртіптер бекіту;
• шағын және орта бизнесті мемлекеттік қаржы, статистикалық, материалдық-техникалық және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етуде жеңілдіктер беру;
• шағын және орта бизнесті дамыту үшін мамандардың біліктілігін көтеру және оларды дайындау, қайта даярлау жұмыстарын ұйымдастыру.

Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау департаменті мемлекеттік орган  ретінде оны дамытудың мемлекеттік  бағдарламаларын орындауды ұйымдастырумен және үйлестірумен айналысады; нормативтік  және құқықтық актілерді дайындайды және Үкіметке ұсынады; аймақтық деңгейде осы үрдістің жүруін талдап және бақылап отырады; шағын және орта бизнесті дамыту үшін сырттан инвестиция тарту жұмыстарын жүргізеді.