Өзенмұнайгаз қаржылық талдау

Несиеге берілген тауарлардың  нарықтық құнынан бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына 1010, 3350 шоттарының дебеті мен 3130 «Қосылған құн салығы» шот кредиті көрсетіледі.

Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы есепті кезеңнің аяғында 5610 «Жиынтық кіріс (жиынтық зиян)»  шотына көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010 шоты дебеттеледі де, 5610 шоты кредиттеледі.

6010 шоты бойынша талдау  есебі №11 журнал-ордерде жүргізіледі,  ведомоста бір айда және жыл  басынан бері алынған табыстардың  басынан аяғына дейін жинақталған  түрлері бойынша жазылады.

Негізгі емес қызметтен түскен табыс – бұл ұйымның негізгі қызметіне қатысты емес және тауарларды сату мен қызмет көрсетумен тікелей байланысты емес активтерді, бөлек есептеулер мен әр түрлі сипаттағы шаруашылық операцияларды өткізуден түскен табыс. Оған жататындар: материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздардың істен шығып кетуінен түскен табыстар; ұйымға жататын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, т.б.) бойынша табыстар (дивидендтер, сыйақылар); үкімет органдарының субсидиялары; материалдық шығын келтірген жұмысшының өтемақысы ретінде түскен сомалар; ұйымға ұсынылған немесе оның қарызшылары таныған айыппұлдар, өсімақылар және шаруашылық мәмілені жақтардың бұзғаны үшін санкциялардың өзге түрлері.

Негізгі емес қызметтен  түскен табыстың есебін есептеу үшін шоттардың Бас жоспарының 6100 «Қаржыландырудан түсетін табыс» бөлімшесі  мен 6200 «Өзге де табыстар» деп аталатын бөлімшесі арналған және оған келесі пассивтік күрделі шоттар жатады.

6210 «Активтердің  шығуынан  түскен табыстар» шоты онда  мынадай активтерді, мәселен, негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді сатудан түсетін табыстар түрлерін жинақтауға арналған.

Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорындарға төлеу шарты  негізінде сатқанда бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазбалар жасалады:

• материалдық емес активтер қабылдау-тапсыру актісіне сәйкес сатылған материалдық емес активтерді есептен шығару: дебетінде материалдық емес активтердің баланстық құнына – 7410 «Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар» шоты жазылып, сәйкес шоттардың дебетінде – 2740 «Өзге материалдық емес активтердің амортизациясы» шоты, ал кредитінде сатылған материалдық емес активтердің бастапқы құнына – 2730 «Өзге де материалдық емес активтер» шоты көрінісін табады.
• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және есеп-төлем құжаттарымен төленуге алынған  сатылған материалдық емес активтердің келісімді құнына: төленуге тұрған сомасына – 1210 шоты дебеттеліп, сатылған материалдық емес активтер бойынша бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130 «Қосылған құн салығы» шоты және 6210 шоты кредиттеледі.

Ұйымның есеп айырысу  шотына немесе кассасына сатып алушылардан  оларға сатылған материалдық емес активтер үшін төлемдер банк үзіндісі не кіріс  касса ордері негізінде  түскенде келесі бухгалтерлік проводка өткізіледі: 1010, 1030 сәйкес шоттары дебетінде, ал кредитінде 1210 шоты көрініс табады.

Жыл аяғында материалдық  емес активтерді сатудан түскен табыстар мен шығыстар ұйымның  соңғы қаржылық нәтижелеріне есептен шығарылады, яғни мына бухгалтерлік жазбамен бейнеленеді:

• шығыс сомасына: дебет – 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты, 7410 «Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар» шоты кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты кредиттеледі де, 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» шоты дебетінде жазылады.

Ұйымдар өздерінде бар, бірақ қажеті жоқ немесе артық  негізгі құралдарды сатуы мүмкін. Негізгі құралдар объектілерін басқа  кәсіпорындарға төлем шартымен сату келісімді бағамен аукциондар мен  сайыстарда өткізіледі. Оларды өткізуден түскен табыстар 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» пассивті шотында есептеледі.

Негізгі құралдар объектілерін төлем шарты негізінде өткізгенде негізгі құралдардың  қабылдау-жіберу актісіне сәйкесбухгалтерлік есепте келесі жазбалар пайда болады: шот дебетінде – өткізілген негізгі құралдардың баланстық құнына –  7410 «Активтердің  шығуынан алынатын шығыстар» шоты, өткізу сәтіне объекттердің жинақталған тозу сомасына – 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы» сәйкес шоты, ал кредитінде өткізілген негізгі құралдар объектілерінің бастапқы құнына – 2410 «Негізгі құралдар» шоты енгізіледі.

• сатып алушылар мен тапсырысшыларға ұсынылған және банкпен төлеуге алған есеп айырысу-төлем құжаттарына сәйкес  өткізілген негізгі құралдардың келісімді құнына: төлеуге жататын сомаға – 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты дебеттеліп, сатылған негізгі құралдар бойынша бюджетке төленуге ҚҚС сомасына – 3130 «Қосылған құн салығы» шоты және 6210 шоты кредиттеледі.

Жыл аяғында негізгі құралдар объектілерін өткізу бойынша түскен   табыстар мен шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідеі  есептеледі:

• шығыс сомасына: дебет – 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты, 7410 «Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар» шоты кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты кредиттеледі де, 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» шоты дебетінде жазылады.

Акционерлік қоғам формасында қызмет ететін сауда ұйымдары  бағалы қағаздарды, жекелейтін болсақ, акциялар мен облигацияларды өткізуден табыс көруі мүмкін. Бағалы қағаздарды өткізуден түскен табысты есептеу үшін 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» шоты арналған.

Акциялар, облигациялар және өзге бағалы қағаздарды өткізгенде мынадай бухгалтерлік жазба тіркеледі:

• сатып алушыға өткізілген бағалы қағаздарды сату құны бойынша беру кезінде: 7410 «Активтердің  шығуынан алынатын шығыстар» шоты дебетеледі, 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар» шоты кредиттеледі.
• сатып алушыларға шот ұсынылды: қолма-қолсыз есеп айырысу кезінде – 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», ұйым кассасына қолма-қол ақшамен түскенде – 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», қызметкерлер мен басқа тұлғаларға төлеуге шот ұсынылғанда – 1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», шығып кеткен қаржылық инвестициялардың қайта бағалау сомасына –  5460 «Өзге резервтер» шоттары дебетінде, кредитінде сатылған бағалы қағаздар  бойынша бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасына – 3130 «Қосылған құн салығы» шоты және ҚҚС-сыз бағалы қағаздарды өткізуден түскен табыс сомасына – 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» шоты көрсетіледі.

 Жыл соңында құнды қағаздар өткізу бойынша түскен   табыстар мен шығыстар ұйымның қорытынды қаржылық нәтижелеріне келесідей  есептеледі:

• шығыс сомасына: дебет – 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты, 7410 «Активтердің істен шығуынан алынатын шығыстар» шоты кредиттеледі.
• табыс сомасына: керісінше, 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты кредиттеледі де, 6210 «Активтердің  шығуынан түскен табыстар» шоты дебетінде жазылады.

Ұйымдардың өздерінің  бос қаражаттарын басқа ұымдар бағалы қағаздарына салу (акцияларға, облигациялар сатып алуға), займдар беру, тауарларды нессиеге сату, негізгі құралдар объектілерін ұзақ мерзімді жалға беру және т.б. мүмкіндігі болады, осының нәтижесінде сыйақылар, акциялар  бойынша дивиденттер және сатып алынған бағалы қағаздар бойынша, негізгі құралдарды ұзақ мерзімді жалға беру бойынша, тауарларды несиеге сату бойынша  сыйақылар түрінде табыстарын алады.

6110 «Сыйақылар бойынша  табыстар», 6120 «Дивиденттер бойынша  табыстар» шоттары ұзақ мерзімді  жалға берілген қарыздарды, сатып  алынған бағалы қағаздарды, пайыз  түрінде алынған табыстарды, акция бойынша дивиденттерді есептеуге арналған.

Бағалы қағаздарды сатып  алу құны бойынша есеп айырысу  шотынан төлеу арқылы сатып алғанда  келесі шоттар корреспонденциясы жасалады: 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар» шоты дебеттеліп, 1030 «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаттары» кредиттеледі.

Егер алынған бағалы қағаздардың сатып алу құны олардың  номиналдық құнынан төмен болса, онда оларға есептелетін табыстардың  әр кезінде сатып алу және номиналдық құндары арасындағы айырма бойынша  үстеме есептеулер жүргізіледі де, келесі корреспонденциясы құрылады: шот дебетінде  ҚҚС-ты қосқандағы табыс  сомасына – 1270 «Алуға қысқа мерзімді сыйақылар», 2170 «Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар»,ал 6120 шоты кредитінде табылады.

Алынуға тиісті сыйақыларды  эмитент банк үзіндісі немесе кіріс  касса ордеріне сай төлегенде, келесі бухгалтерлік жазба жасалады: 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары» мен 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шоттары дебет, 1270 «Алуға қысқа мерзімді сыйақылар» мен 2170 «Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар»   шоты кредит болып келеді.

Өткен жылдары алынған  табыстарды есептегенде және 3520 «Алдағы  кезеңдердің  кірістері», 4420 «Алдағы  кезеңдердің кірістері» шоттарында ескерілген, бірақ берілген есепті кезеңге қатысты (алдын ала өтелген  жал төлемі), бұл кезеңде мына проводка көрінісін табады: 3520 «Алдағы  кезеңдердің  кірістері», 4420 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоттары дебеттеледі, 6120 «Дивиденттер бойынша табыстар» шоты кредиттеледі.

Алынған табыстар 5610 «Жиынтық кіріс (жиынтық зиян)» шотына көшіріліп  жазылғаннан  кейін 6120 шоты жабылады.

Сыртқы экономикалық қызметпен айнлысатын сауда ұйымдары шетел партнерлерімен түскен және өткізілген тауарлық-материалдық қорлар үшін шетел  валютасының әр түрлісін қолдану  арқылы есеп айырысулар жүргізеді, олардың  нәтижесінде бағамдық айырмалар туады.

Бағамдық айырма –  бұл валюталық активтер мен пассивтерді  бухгалтерлік есепте оларды тіркеу кезіндегі  бағам бойынша және есеп айырысулар жүзінде атқарылған уақыттағы бағалаулар арасындағы сомалық айырмалар.

Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау мен есеп айырысу кезі арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық берешекті толық немесе жарым-жартылай өтеу кезінде болған өзгерістердің нәтижесінде пайда болады.

Бухгалтерлік есеп пен  есептілікте мыналардан туындайтын бағамдық айырма беріледі:

• егер валютаны алмастырудың нарықтық бағамы есеп айырысу күніне осы дебиторлық не кредиторлық берешекті бухгалтерлік есеп жүйесінде есепті кезеңде көрсету күнінен немесе өткен жылдың қаржылық есептілігін  құру  күнінен айырмашылығы болса, шетел валютасындағы дебиторлық және кредиторлық берешектерді толығымен немесе жартылай өтеумен байланысты операциялар бойынша;
• әрбір есепті күнге  және осы шоттардағы ақша құралдарының қозғалысы бойынша әрбір операциялар алдында шетел валютасындағы ақша құралдарының құнын қайта есептеумен байланысты операциялар бойынша.

6250 «Бағамдық айырмадан  түскен табыстар» шоты айырбасталатын  конверттелетін шетелдік валюталарына  шаққанда теңге валюталарының  өзгерісі кезінде пайда болатын  бағамдық айырманы есепке алуға арналған.

Ұйымдардың қаржылық-шаруашылық қызметінде оң бағамдық айырманың пайда  болу жағдайларының жиі кездесетін түрлерінің есептегі тәртібін қарастырайық.

Экспорттық операцияларында  бағамдық айырмалар экспортталатын тауарды теңгемен мәмілелік құн баламасымен  кедендік рәсімдеу күніне мен сатып алушылар мен тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті немесе олардан алынған аванстар бойынша кредиторлық берешекті үстеме бағалау жолымен ақша құралдарының түсу күні арасындағы кезеңде туады.

Тауарларды шетел валютасында  сатқанда республика ішінде бағамдық айырма теңгемен мәмілелік құнмен  шоттар мен  өзге ұқсас құжаттарды сатып алушыларға  ұсыну күніне және  өткізілген тауар үшін қаражаттардың  түсу күні арасындағы бағалау кезеңінде туындайды. 

Жоғарыда қарастырған  тауарлық операциялардың нәтижелерінен  туындайтын  бағамдық айырмадан  алынған табыстар ҚҚС-сыз бухгалтерлік есеп шоттарында  келесідей жазбамен көрсетіледі: өткізілген тауарлар үшін сатып алушылармен есеп айырысу бойынша дебиторлық берешекті қайта бағалау сомасына – 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», олардан түскен аванстар бойынша кредиторлық берешекті қайта бағалау сомасына – 1610 «Берілген қысқа мерзімді аванстар», 2910 «Берілген ұзақ мерзімді аванстар» шоттары дебеттеледі, 6250 шоты кредитінде болады.

Ұйым кассасында немесе оның банктік шоттарында не өзге несиелік кәсіпорындарда бар валюттік қаражаттар бойынша шетел валютасының бағамы өзгеріске ұшырауынан активті нарықта қайта есептеу жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде келесі бухгалтерлік проводка жасалады: мына шоттар дебеті – 1010,1030 шоттары, ал кредиті – 6250 «Бағамдық айырмадан түскен табыстар» шоты.

Жоғарыда келтірілген  бағамдық айырмадан алынған сомаға ҚҚС-ты бюджетке төленуге тұр, сол кезде 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің  қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1610 «Берілген қысқа мерзімді аванстар», 2910 «Берілген ұзақ мерзімді аванстар», 3310 «Жеткізушілер мен  мердігерлерге  қысқа  мерзімді кредиторлық берешек» пен 3510  «Алынған  қысқа мерзімді аванстар», 4410 «Алынған ұзақ мерзімді аванстар», 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары» шоттары дебеттеледі, ал 3130 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.

Жыл аяғында 6250 шоты бойынша  қалдық болмауы керек, яғни 5610 шотымен  жабылады.