Қазақ хандығы

Осы тұста Тәуке  ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат  хан қайтыс болды. Таққа талас  басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз  ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр  бұған наразы болып, майдан шебінен  әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен  Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды.

Осы тұста әрбір  жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр  мен Нұралы (Әбілхайырдың баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде  Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар  болды. Еділ өзені бойында қалмақтар  мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды.

Абылай ханның тұсында  Қазақ хандығы

Абылай  хан.

1742 жылы 20 тамызда  Ор қаласында Ресей, жоңғар  және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері  қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда  Ресей өкілі қазақ пен жоңғар  арасындағы қақтығысқа байланысты  уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар  оны тыңдаған жоқ. Олар орыс  қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына  жақын жерде 20 мың әскер ұстап,  қазақты мазалауын қоймады. Ендігі  жерде қазақтар өз күшіне ғана  сенуіне тура келді. Осы идеяны  орнықтыруға Абылай хан зор  күш жұмсады.

1711 жылы дүниеге  келген Абылай Уәлиұлының бастапқы  есімі Әбілмансұр болды. Ол  жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен  шайқаста көзге түсті.

Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның мұрагерлері  таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы  қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын  Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей  жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік  жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге  тиіс еді.

Екінші қолды Жәнібек  батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау  қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына  қарай кетті. Үшінші негізгі қолды  Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа  қатысушылар Шиелі, Жаңақорған бойымен  Түркістанның күнбатыс жағына қарай  жылжыды. Бұл топта Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ болды.

Жоңғар әскерін  басқарған Қалдан Сереннің ортаншы  ұлы Цевен Доржи де өз әскерін  үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін  Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар  еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды.

Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын  келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың  әскерін топтастырды.

Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға  дейін жетті. Бөгенбай басқарған  әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін  барды. Жәнібек батырдың әскерлері  қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды  Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи  Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды.

Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Әбілмәмбеттің  қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылой бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп  есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.^[1]

Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастапан қазақ жасақтары 1750 жылы жауды  жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді.

1755 жылы жоңғарлар  бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп  кетті. Осыдан кейін 1758 жылы  Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж.  Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы  қазіргі Синь-Цзянь жерін басып  алды. Цинь империясының батыс  шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл  жасап қазақтарға тыным бермеді.  Абылай келісімге келу туралы  Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық  қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас  орнатты.^[2]

1771 жылы Әбілмәмбет  хан өлгеннен кейін, Түркістанда  Абылайды Орта жүздің ханы  етіп сайлады. Бір жылдан кейін  1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың  жарлығымен Абылайға арналып  Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге  ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы  мамыр айында Ташкентте 69 жасында  қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды.^[3]

Пайдаланған әдебиет

↑ Қазақ Энциклопедиясы

↑ Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8

↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2