Горад складаўся
з некалькіх частак. Цэнтр горада,
умаца-ваны валамі, равамі, сценамі, называўся дзядзінцам. Па-селішча рамеснікаў
і гандляроў, што ўзнікала каля ўмацава-нага
цэнтра, называлася пасадам. Звычайна каля дзядзінца
на беразе ракі размяшчаўся рынок, або торг.Найбольш распаўсюджанымі
рамёствамі ў гарадах былі кавальства
— выраб металічных прылад працы, зброі;
ган-чарства — выраб глінянага посуду;
гарбарства — апрацоўка скур; бондарства
— выраб бочак; прадзіва і ткацтва — выраб
адзення.Важную ролю ў гарадах адыгрываў
гандаль. Цераз тэры-торыю Беларусі праходзіў
вялікі водны шлях «з варагаў у грэкі»,
які злучаў Балтыйскае (Варажскае) і Чорнае
(Рускае) моры праз рэкі Заходнюю Дзвіну
і Дняпро. Паміж гэтымі рэ-камі ў раёне
сучасных Оршы і Віцебска былі наладжаны
суха-путныя шляхі зносін — волакі, на якіх судны перацягвалі
ад ракі да ракі па зямлі, падкладваючы
пад іх бярвенне.
№2. 1. Пасля перамогі Лютаўскай
рэвалюцыі 1917 г. лідэр партыі бальшавікоў
У. I. Ленін распрацаваў курс на
перарас-тпанне буржуазна-дэмакратычнайрэвалюцыіўсацыялістыч-ную. Для вырашэння пытання
аб міры было прапанавана прыпыніць ваенныя
дзеянні ў Першай сусветнай вайне і па-чаць
перамовы аб заключэнні міру. Прадугледжвалася
пера-даць зямлю Саветам сялянскіх дэпутатаў.
Аднак для вырашэння пытанняў аб міры
і зямлі бальшавікам спачатку трэба было
ўзяць уладу ў свае рукі. Імі быў распрацаваны курс на
захопулады празузброенае паўстанне. Пазіцыя бальшавікоў
на тэрыторыі Беларусі знайшла асабліва
моцную падтрым-ку сярод салдат Заходняга
фронту. 25 кастрычніка 1917 г. у Петраградзе
адбылося узброенае паўстанне, арганізаванае
бальшавіцкай партыяй. У вытку быў скінуты
буржуазны Часовы ўрад, які абяцаў склікаць
Устаноўчы сход. Улада перайшла ў рукі
Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў.
На II Усерасійскім з'ездзе Саветаўбыла
абвешчана савецкая ўлада, прыняты Дэкрэты (законы) аб міры
і зямлі. Мінскі гарадскі савет
25 кастрычніка атрымаў па тэле-графе звесткі
аб рэвалюцыйных падзеях у Петраградзе.
Ён абвясціў сябе ўладай у Мінску. Непасрэднае
кіраўніцтва пе-раходам улады да Саветаў
ажыццяўляў створаны бальшаві-камі Ваенна-рэвалюцыйны
камітэт (ВРК) Заходняй вобласці
і фронту, які абапіраўся на салдат. Супраць
новай улады вы-ступілі меншавікі і эсэры,
а таксама бундаўцы. У М інску яны стварылі
Камітэт выратавання рэвалюцыі, які паспрабаваў
узяць уладу ў свае рукі. Бальшавікі, выкарастоўваючы
пад-трымку войскаў Заходняга фронту,
пераадолелі супраціў-ленне сваіх палітычных
сапернікаў і ўсталявалі кантроль на той
частцы тэрыторыі Беларусі, якая не была
захоплена ня-мецкімі войскамі.
2. Хутка і бяскроўна
адбыўся пераход улады ў арміях
Заходняга фронту. Многія салдаты
ўскладалі надзеі на тое, што
бальшавікі створаць урад з прадстаўнікоў усіх
сацыялі-стычных партый (бальшавікоў,
меншавікоў, эсэраў) і за-бяспечаць скліканне
Устаноўчага сходу. Аднак Устаноўчы
сход, скліканы ў студзені
1918 г. у Петраградзе, быў разагна-ны бальшавікамі,
бо ён не прызнаў улады Саветаў.Пасля кастрычніцкіх
падзей пачалося фарміраванне но-вай
сістэмы органаў улады. У лістападзе 1917 г. былі
ство-раны Абласны
выканаўчы Камітэт Заходняй вобласці
і фронту (Аблвыкамзах) як вышэйшы орган савецкай
улады на тэрыторыі Беларусі. Адным з яго
кіраўнікоў быў Аляксандр
Мяснікоў. Важнай палітычнай
сілай, якая прэтэндавала на ўладу ў краі,
заставалася Беларуская
сацыялгстычная грамада. Яе прадстаўнікі прызналі
савецкую ўладу ў Расіі. Яны разгля-далі
Аблвыкамзах толькі як франтавы, а не вышэйшы
мясцо-вы орган улады рабочых і сялян Беларусі,
і выступалі за ства-рэнне дэмакратычнай
краёвай улады.
Билет
№ 3
Вопрос № 1: Полацкаекнястваў
ІХ—XI стст. Княжацка-вечавы лад
Вопрос № 2: Стварэнне беларускай
дзяржаўнасці (снежань 1917 г. — ліпень 1920
г.)
№1. 1. У пісьмовых крыніцах дзяржаўнае ўтварэнне
Полацкае княства вядома пад назвай «зямля». Ято цэнтрам з'яў-ляўся
горад Полацк, які згадваецца ў летапісе
«Аповесць міну-лых гадоў» пад 862 г. Горад
знаходзіўся на рацэ Заходняя Дзвіна,
якая была часткай найважнейшага гандлёвага
шляху «з варагаў
у грэкі». Выгаднае геаграфічнае
становішча спрыяла хуткаму росту Полацка
і ператварэнню яго ў буйны цэнтр гандлю
і рамёстваў.Першым гістарычна вядомым
полацкім князем быўРаг-валод. У 60—70-х гг. X ст. Полацку
як магчымаму саюзніку надавалася важнае
значэнне ў саперніцтве паміж Кіевам і
Ноўгарадам, што таксама знаходзіліся
на шляху «з варагаў у грэкі». Рагвалод
даў згоду на шлюб сваёй дачкі Рагнеды з болын моцным кіеўскім
князем Яраполкам. Наўгародскаму князю Уладзіміру, які таксама прасіў
рукі дачкі полацкага князя, было адмоўлена.
Адмова абразіла Уладзіміра. Ён ад-помсціў
полацкай княжацкай сям'і. Полацк быў узяты
і спалены яго войскамі. Рагвалод разам
з двума сынамі забіты. Рагнеда прымусова
стала жонкай Уладзіміра. Гэта падзея
ад-былася каля 980 г.У далейшым Уладзімір
забіў свайго брата Ярапол ка і стаў вялікім
кіеўскім князем. 3 яго імем звязана прыняцце
ў 988 г. і пашырэнне на землях усходніх
славян новай рэлігіі —хрыс-ціянства. Пры Уладзіміры дасягнула
свайго найвышэйшага росквіту старажытнаруская
дзяржава ўсходніх славян Кіеў-ская Русь.
Уладзімір даў Рагнедзе
новае імя Гарыслава. Магчыма, Рагнеда, якая
пражыла з Уладзімірам некалькі гадоў,
так і не даравала яму смерці бацькі і
зрабіла замах на яго жыццё. Ад-нак замах
не ўдаўся, у выніку Рагнеду па тагачасных
законах павінны былі забіць. Маці абараніў
з дзіцячым мячом у руках малалетні сын Ізяслаў, які сказаў Уладзіміру: «Бацька!
Ты тут не адзін!» Уражаны паводзінамі
сына, Уладзімір за-гадаў выслаць Рагнеду
з сынам у Полацкую зямлю. Тут для яе быў
пабудаваны горад, названы імем сына —
Ізяслаўль. Рагнеда пастрыглася (па іншых
меркаваннях, была пастры-жана) у манашкі
пад імем Анастасія. Яна засталася вядомай
у гісторыі як князёўна з трыма імёнамі
і адна з першых мана-шак сярод усходніх
славян.Пры жыцці Рагнеды жыхары Полацка
запрасілі Ізяслава на княжанне. Ён вядомы
ў гісторыі як князь-кніжнік, які ве-даў і пашыраў
пісьменства разам з хрысціянствам у Полацку.
Яго пячатка з надпісам з'яўляецца адным з найболый
ста-ражытных помнікаў пісьменства на
беларускіх землях. Князь Ізяслаў памёр
у маладым узросце ў 1001 г., на год перажыў-шы
сваю маці.
2. Узмацненне Полацкага княстваадбылося ў
XI ст. пры сыне Ізяслава, полацкім князю Брачыславе. Ён са сваім вой скам
захапіў волакі, што злучалі рэкі Заходнюю
Дзвіну і Дняпро на шляху «з варагаў
у грэкі» і належалі Ноўгараду.
Яны дазвалялі з дапамогай бярвення правесці («права-
лачы») судны і такім чынам
прайсці ад Балтыйскага (Ва- ражскага)
да Чорнага (Рускага) мора. Аднак войска
Бра- чыслава было разбіта яго дзядзькам
— кіеўскім князем Яраславам Мудрым. Той
хацеў сам кантраляваць шлях «з варагаў
у грэкі» і збіраць даніну з купцоў. Таму
перамога Брачыслава над Ноўгарадам яму
была не даспадобы. Аб кня- жанні Брачыслава
нагадвае назва сучаснага горада Бра-
слаў, пабудаванага па яго загадзе.Легендамі
авеяна імя сына Брачыслава — полацкага
князя Усяслава, якога празвалі Чарадзеем. Ён быццам бы на-радзіўся
ад чараўніцтва. Невядомы аўтар «Слова
аб паходзе Ігаравым» параўноўвае князя
Усяслава з ваўкалакам (пярэваратнем).
Больш за 50 гадоў, з 1044 па 1101 г., князь кіраваў
Полацкай зямлёй, якая дасягнула найвышэйшага
ўздыму.Усяслаў, пашыраючы сваю ўладу,
імкнуўся захапіць землі і гарады па-за
межамі Полацкага княства. Не здолеўшы
ўзяць Пскоў, ён захапіў і абрабаваў Ноўгарад.
У адказ на дзеянні Усяслава трое сыноў
кіеўскага князя Яраслава Мудрага напал!
на пагранічны горад Полацкай зямлі —
Менск (цяпе-рашні Мінск). Горад быў спалены,
а яго жыхары — меняне — узяты ў палон.
3. Спосаб дзяржаўнага
кіравання ў Полацкай зямлі
ўяў- ляў сабой княжацка-вечавы лад. Улада князя спалучалася
з існаваннем веча — агульнага сходу
дарослых мужчын, які мог здымаць і прызначаць
князя. Назва «веча», верагодна, па- ходзіць
ад таго, што на сходзе вялі гаворкі («вяшчалі»)
аб важных грамадскіх справах. На сход
гараджан заклікаў гук звона, а рашэнне
прымалася па сіле крыку тых, хто яго пад-
трымліваў.У абавязкі князя ўваходзілі
арганізацыя і камандаванне войскам, збор
даніны з насельніцтва. Войска ў Полацку
складал ася з дружыны
— спецыяльна абучанага
ваеннай справе ўзброенага атрада людзей
і народнагааяаячзння, якое скла-далася
з гараджан і называлася «палком».Ва ўсходнеславянскіх
землях дзейнічалі законы, якія на-зываліся «праўдамі». Найбольш вядомы сярод
іх зборнік «Рус-кая
праўда», распрацаваны пры вялікім
кіеўскім князю Яра-славе Мудрым. Суд ажыццяўляў
князь ці яго прадстаўнікі. Слушнасць
ці віна абвінавачванага вызначаліся
звычайна на карысць князя праз грашовыя
штрафы або фізічныя па-каранні. Лічылася,
што доказ віны залежыць ад «суда божа-га».
Так, напрыклад, калі ў абвінавачванага
заставаліся апёкі пасля трымання рукі
над агнём, то гэта паказвала, што ён сапраўды
вінаваты.
№2. і. Стварэнне беларускай
дзяржаўнасці было звязана першапачаткова
з абвяшчэннем на нацыянальна -дэмакра-тычнай
аснове Беларускай Народнай
Рэспублікі (БНР), а затым з утварэннем
на савецкай аснове Сацыялістычнай Са-вецкай
Рэспублікі Беларусь.Пытанне аб дзяржаўнасці
Беларусі ўскладнялася тым, што вышэйшы
орган савецкай улады ў Беларусі — Абласны
вы-канаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх
і сялянскіх дэ-путатаў Заходняй вобласці
і фронту (Аблвыкамзах) адмоўна ставіўся да
яго вырашэння. Яго кіраўніцтва (А. Мяснікоў
і інш.) не лічыла беларусаў самастойнай
нацыяй.Прадстаўнікі беларускага нацыянальнага
руху распачалі падрыхтоўку да склікання Усебеларускагаз'езда, які адбыўся ў снежні
1917 г. у Мінску. Яго ўдзел ьнікі не прыйшлі
да адной думкі. Адна частка дэлегатаў
дабівалася абвяшчэння Беларускай
Народнай Рэспублікі, а другая частка прапанавалааў
-таномію ў складзе
Савецкай Расіі. З'езд прыняў рашэнне
аб стварэнні органа краёвай улады ў выглядзе Усебеларускага
Савета сялянскіх, рабочых і салдацкіх
дэпутатпаў. Аднак па-добны орган,
які ўзнік у выніку кастрычніцкіх падзей
1917 г., ужо існаваў у Беларусі — гэта Аблвыкамзах.
Стварыўшы свой орган краёвай улады, удзельнікі
з'езда фактычна выказал іся супраць улады
Аблвыкамзаха. Таму па рашэнні бальшавіц
-кага кіраўніцтва з'езд пры дапамозе вайсковай
сілы быў рас-пушчаны.Удзельнікі Усебеларускага
з'езда не прыпынілі распача-тай працы
і ўтварылі Выканаўчы
камітэт (Выканком) з'езда. Выканком
ва ўмовах нямецкага наступления, калі
кіраўнікі Аблвыкамзаха пакінулі Мінск,
абвясціў сябе часо-вай уладай на тэрыторыі
Беларусі. 9 сакавіка Выканком аб-вясціў Беларускую
Народную Рэспубліку (БНР). Ён быў пе-ратвораны
ў Раду БНР, якая 25 сакавіка 1918
г. абвясціла незалежнасць БНР.Дзеячы
БНР (Jean i Антон
Луцкевічы, ВацлаўЛастоўскі, Аркадзь Смоліч і інш.) апынуліся ў
цяжкім становішчы, бо абвяшчэнне БНР
адбылося ўжо ва ўмовах нямецкай акупа-цыі.
ПаўмовахБрэсцкагаміру, падпісанагаЗ сакавіка
1918 г. паміж Савецкай Расіяй і Германіяй,
частка Беларусі была занята германскімі
войскамі. Нямецкае кіраўніцтва, ня-гледзячы
на прывітальную тэлеграму часткі дзеячаў
БНР, не прызнала гэтай рэспублікі.
2. Пытанне аб стварэнні беларускай
дзяржавы на савецкай аснове вырашалася ў канцы
1918 г. на VI Паўночна-За-ходняй
абласной канферэнцыі Расгйскай Камуністычнай
партыі (бальшавікоў) — РКП(б), якая праходзіла
ў Смален-ску. Яна 30 снежня 1918 г. абвясціла
сябе Iз'ездам
Камуніс-тычнайпартыі (бальшавікоў) Беларусі
— КП(б)Б. 1 студзеня 1919
г. было абнародавана рашэнне з'езда пра абвяшчэнне
Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь (ССРБ). Стар-шынёй Часовага
рабоча-сялянскага ўрада Беларусі стаў Зміцер Жылуновіч
(ЦішкаГартны).2—3 лютага 1919 г. на I
Усебеларускім з'ездзе Саветаў у Мінску
была прынята першая Канстытуцыя ССРБ.
Таксама было прынята рашэнне пра аб'яднанне
Беларусі і Літвы ў Літоўска-Беларускую
Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (ЛітБелССР). Яна была ўтворана як буферная
дзяржава, тэ-рыторыя якой выкарыстоўвалася
для адмежавання Савецкай Расіі ад Польшчы
з мэтай прадухілення адкрытай вайны з
ёю.ЛітБелССРпраіснаваладажніўня 1919 г.,каліяетэрыто-рыя
была захоплена польскімі войскамі ў час
польска-савецкай вайны 1919—1920 гг. Пасля
вызвалення войскамі Чырво-най Арміі тэрыторыі
Беларусі 31 ліпеня 1920 г. была прыня-та Дэкларацыя
аб незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай
Рэспублікі Беларусь (ССРБ). Адбылося другое абвяшчэнне
са-вецкай рэспублікі на тэрыторыі Беларусі.
Билет № 4
Вопрос № 1: Развіццё
культуры на беларускіх землях у X—XIII
ст.ст
Вопрос № 2: Савецкая Беларусь
у гады новай эканамічнай палітыкі
№1. 1. Пашырэнне хрысціянскай
веры на беларускіх землях
пачалося з X ст. У 992 г. князь Ізяслаў заснаваў
у Полацку епархію — вялікую царкоўную
акругу. Рагнеда і Ізяслаў сталі першымі
хрысціянамі ў Полацкім княстве. Хрысціянства
на працягу некалькіх стагоддзяў распаўсюджвалася
ў сапер- ніцтве з язычніцтвам (мнагабожжам). 3 IX па
XIII ст. яны існавалі разам, бо язычніцтва
мела глыбокія і старажытныя карані.
2. У Полацкім княстве
развіваліся веды і пісьменнасць. У XI
ст. на Полацкай зямлі пачала асвойвацца кірылічная
азбука. Аб гэтым сведчылі,
напрыклад, надпісы на Барыса- вых камянях,
знойдзеных у рэчышчы Заходняй Дзвіны,
а так- сама надпіс на Рагвалодавым камені
каля Оршы. У Брэсце быў знойдзены драўляны
грэбень для расчэсвання валасоў з паслядоўна
размешчанымі на ім літарамі славянскага
ал- фавіта. Выключную навуковую каштоўнасць
маюць берас- цяныя
граматы — бярозавая кара з літарамі,
надрапанымі на ей: Такія граматы знойдзены
археолагамі ў Віцебску і Мсціслаўлі.
У першай палове XI ст. пачалося летапісанне — запіс па-дзей па
гадах (летах) у храналагічнай паслядоўнасці.
У па-чатку XII ст. манахам Нестарам была
створана «Аповесць мінулых гадоў» —
летапіс, які змяшчае, напрыклад, звесткі
аб Рагвалодзе, Рагнедзе, Ізяславе, Усяславе
Чарадзеі, бітвё на Нямізе і іншых падзеях
з жыцця ўсходніх славян. Самой ранняй
рукапіснай кнігай на тэрыторыі Беларусі
з'яўляецца створанае ў XI ст. Тураўскае
евангелле, упрыгожанае за-стаўкамі —
вялікімі рознакаляровымі літарамі. Матэрыялам
для рукапісных кніг у той час служыў пергамент
— спецы-яльна вырабленая
скура цялят. Вокладкай служылі дзве дошкі,
абцягнутыя скурай, а закрывалася кніга
з дапамогай спражкі.
3. Распаўсюджванню
пісьменнасці садзейнічалі рэлігій- на-асветніцкія
дзеячы XII ст. Свядомы жыццёвы выбар
зра- біла ў 12-гадовым узросце дачка полацкага
князя Прадслава, унучка знакамітага Усяслава
Чарадзея. Даведаўшыся аб на- меры бацькі
заручыць яе з будучым мужам-княжычам,
яна выбрала служэнне Богу і тайна збегла
з дому ў жаночы мана- стыр, дзе атрымала
імя Ефрасітія. Пазней яна заснавала
жа ночы і мужчынскі манастыры, у якіх
перапісваліся царкоў- ныя кнігі. Справа
гэта была ў той час вельмі цяжкай, на перапісванне
адной кнігі звычайна патрабавалася ўсё
жыц- цё. Ефрасіння стала першай вядомай
нам жанчынай-кні- гапісцам. Ужо на схіле
жыцця Ефрасіння здзейсніла рэлі- гійны
подзвіг — адправілася ў далёкае і цяжкае
падарожжа ў Святую зямлю — Іерусалім,
дзе і памерла. Ефрасіння Полац- кая —
першая жанчына з усходніх славян, якую
праваслаў- ная царква абвясціла святой.
Вернікі лічаць яе нябеснай за- ступніцай
беларускай зямлі і кожны год 5 чэрвеня
адзначаюць дзень яе памяці.Выдатным рэлігійным
асветнікам XII ст. стаў тураўскі епіскап Кірыла. Ён на пэўны час замураваўся
ў невялічкай манастырскай вежы (стаўпе,
які меўнекалькі паверхаў) і жыў пустэльнікам — у ізаляцыі ад іншых
людзей. КірылаТураўскі не толькі чытаў
тут кнігі, але і пісаў «словы»
— звароты да вернікаў, малітвы-споведзі,
аповесці-прытчы, якія маюць характар
павучанняў. За красамоўства Кірылу Тураўскага
празвалі Залатавустам, які «паче всех
воссіял на Русі».
4. Выдатным помнікам мураванага дойлідства (будын- кам, узведзеным
з камянёў і цэглы, змацаваных растворам)
з'яўляецца пабудаваны ў сярэдзіне XI ст.
у Полацку пры кня зю Усяславе Чарадзею Сафійскі
сабор. Слова «Сафія» азначае «Божая мудрасць»,
якая, па ўяўленні вернікаў, кірава-ла
Сусветам. Гэта быў трэці храм такога тыпу,
пабудаваны на землях усходніх славян
пасля Кіеўскай і Наўгародскай Сафій.
Пры будаўніцтве сабора выкарыстана плоская
цэгла — плінфа. Унутраная паверхня
храма была аздоблена фрэс-камі
— роспісам вадзянымі
фарбамі па свежай тынкоўцы. За сваю гісторыю
Полацкая Сафія некалькі разоў разбуралася,
перабудоўвалася і дайшла да нас у значна
змененым выгля-дзе. На працягу XII ст. у
Полацку было ўзведзена дзесяць мураваных
аднакупальных культавых пабудоў. Адной
з іх стала Спаса-Праабражэнская
царква, пабудаваная па замове
Ефрасінні Полацкай дойлідам /ашшл* (Іванам)
за 30 тыдняў. У гэтай царкве захоўваюцца
сёння мошчы(астанкі) святой Ефрасінні
Полацкай. Захавалася Барыса-Глебская
(Каложская) цартсва, пабудаваная ў XII ст.
у Гродне. Сцены царквы ўпрыгожаны ўстаўкамі
з каляровага паліраванага каменю і керамічнымі
пліткамі, якія ўтваралі вызначаны малюнак.
Асаблівасцю царквы з'яўляецца вялікая
колькасць галаснікоў — гліняных збаноў,
умураваных у сцены для таго, каб было
добра чу-ваць малітву і голас святара.Помнікам
абарончага дойл ідства з'яўляецца пяціярусная,
вышынёй у 30 м, Камянецкая
вежа, пабудаваная ў XIII ст.
на Брэстчыне з жоўтай і карычневай цэглы.