Еңбек ресурстарын ұтымды пайдалану мен халықтың тұрмыс деңгейін жоспарлау

     Материалдық өндіріс салаларында  жұмыс істейтіндер  саны болжанатын өндіріс көлемі мен еңбек өнімділігінің болжамдық деңгейі негізінде анықталады.

     Ауыл  шаруашылығында жұмыс күшіне қажеттілікті анықтау үшін негізгі ақпарат  дақыл түрлері бойынша егіс көлемі (егіншілікте) және мал мен құс  саны (мал шаруашылығында) және келешекке  болжанатын жұмыс түрлері бойынша  еңбек шығындарының нормативтері негізінде  анықталатын жұмыс көлемдері  болып табылады. Осы деректер негізінде  ауыл шаруашылығы  өндірісінің жиынтық  нормативтік еңбек сыйымдылығы  анықталады. Жұмыс істейтіндер маны жиынтық нормативтік еңбек сыйымдылығын (адам/сағ) болжамдық кезеңдегі нормативтік  жұмыс уақытының қорына бөлу арқылы есептеледі.

     Жұмыс күшіне деген қажеттілік оны тиімді пайдалануды ескере отырып анықталуы тиіс. Ол үшін еңбек өнімділігі өсуінің және экономикадағы прогрессивті құрылымдық   ілгерілеу, ғылыми –техникалық және ұйымдық шараларды ендірумен байланысты жұмыс күшін босатудың есебін жүргізу қажет.

     Қысқа мерзімді жоспарларды әзірлеудің бастапқы кезеңдерінде сарапшылық бағалау, индекстік  әдістермен ұштастыра отырып экстраполяция  әдістерін қолдануға болады. Сондай-ақ оның негізінде әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты жұмыс істеушілер саны анықталатын көп факторлы үлгілер  пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдіс білікті  жұмысшы, мамандар санының түрлі  факторларға тәуелділігін анықтау  үшін пайдаланылады.

     Өндірістік  емес өрісте жұмыс  істеушілер саны, әдетте қызмет көрсету нормативтері бойынша анықталады. Бұл әдіс денсаулық сақтауда, білім беруде және халыққа қызмет көрсетудің өзге салаларында кеңінен таралған.Экстраполяция және сарапшылық бағалау әдістері қолданылуы мүмкін.

     Өрістер мен салалар бойынша жұмыс  істеушілер саны халық шаруашылығында жұмыс істеушілердің жалпы санына сәйкес келуі тиіс.

     Өндірістен  қол үзіп оқушылар саны оқу орындарының саны және  түрлі бағыттар бойынша мамандар даярлауға деген қажеттілікті ескере отырып есептеледі.

     Үй  және жеке қосалқы  шаруашылықта шұғылданушылар  санын есептеген кезде экстраполяция  әдістері пайдаланылуы мүмкін. Одан басқа, осы салада шұғылданушылар санын арттыруға немесе азайтуға жәрдемдесетін мемлекет саясаты ескерілуі тиіс. Есептер үдерісінде әйелдер еңбегін пайдаланудағы пара-парсыздық пен ұйғарылатын жұмысқа орналастырудағы өзгерістерді ескере отырып соңғы санақтын деректері пайдаланылады.

     Көші-қон  үдерістерінің сипаттамасы үшін болашақта оның шамасына әсер етуі мүмкін факторларды ескеріп базистік жылдағы еңбекке қабілетті халықтың құрамындағы олардың үлесіне  негізделе отырып, жұмысшылар, қызметшілер  мен оқушылардың маятниктік көші-қоны анықталады.

     Қызметкерлердің қажетті саны мен халық шаруашылығының барлық буындары мен барлық деңгейлеріндегі  бар еңбек ресурстары арасындағы сәйкестікті орнату мақсатымен баланстық  әдіс қолданылады. Аймақтар мен тұтастай ел бойынша еңбек ресурстарының  жиынтық балансын, жұмыс күшіне қосымша  қажеттілік пен оны қамтамасыз ету  көздерінің баланстар, жастарды жұмысқа  тарту, білікті мамандарды даярлауға  деген қажеттіліктердің баланстық  есептері кіретін болжамдық баланстар  жүйесі әзірленеді.

     Еңбек нарығын реттеудің маңызды құралы болып табылатын еңбек ресурстарының  жиынтық балансы еңбек баланстарының  жүйесінде орталық орын алады. Оның негізінде жұмыспен қамтудың мемлекеттік  саясаты қалыптасады.

     Еңбек ресурстарының жиынтық балансы  еңбек ресурстарының болуын, оларды пайдалану  мен көші-қон үдерістерін  сипаттайды. Ол аймақтар    мен  тұтастай ел бойынша болжау мен жоспарлаудың барлық кезеңдерінде әзірленеді.

     Баланс  екі бөлімнен тұратын кестені  білдіреді. Бірінші бөлімде еңбек  ресурстары мен олардың құрамы, екіншісінде  жұмыспен қамтылу түрлері, халық  шаруашылығының өрістері мен салалары, меншік нысандары бойынша еңбек  ресурстарының бөлінуі көрсетіледі. Еңбек ресурстарының болжамдық  жиынтық балансын әзірлеу үдерісі  бірқатар болжамдық есептер жүргізуді  ұйғарады.

     Балансты  құру бірінші бөлімді құру – еңбек  ресурстарын анықтаудан басталады. Болжамдық  кезеңдегі еңбекке  қабілетті халықтың (жұмыс істемейтін 1 және 2 топтағы мүгедектер мен жеңілдетілген  шартпен зейнетақы алатын тұлғаларсыз) саны есептеледі. Оны мына фомула бойынша  есептеуге болады: 

 мұндағы  С – t болжамдық кезеңдегі еңбекке  қабілетті жастағы еңбекке қабілетті  халықтың саны; С –t  кезеңдегі   халықтың саны; K-t кезеңдегі халықтың  жалпы санындағы еңбекке қабілетті  жастағы еңбекке қабілетті халықтың  үлесін сипаттайтын коэффициент.

      Еңбек ресурстарының жиынтық балансының екінші бөлімін құрған кезде жұмыспен қамтылу түрлері, экономиканың өрістері мен салалары, меншік нысандары бойынша жұмыс күшіне деген қажеттіліктің болжамдық есебі жүргізіледі.

      Аталған формулалар бойынша еңбек ресурстарының  болжамдық жиынтық балансын әзірлеудің алғашқы кезеңдерінде  жұмыс істеушілер санының ірілендірілген есебі жүргізіледі. Соңғы кезеңде өндірістік емес өрісте жұмыс  істеушілердің есептері халыққа  қызмет көрсету нормалары мен  нормативтері  негізінде олардың  саны өзгеруінің негізделуін ескере отырып, материалдық өндірісте өндірілетін  өнімнің еңбек сыйымдылығы негізінде  жүргізіледі.

      Халық шаруашылығында  жұмыс істейтіңдердің Схшt  саны мына формуламен есептеледі: 

                 Схшt=Cмt + Cet

        Меншік нысандары бойынша жұмыс  істейтіндер саны түрлі меншік  нысандарының дамуы және мемлекет  иелігінен алу мен жекелендіру  бойынша шараларды ескерте отырып  базистік кезең деректерінің  негізінде анықталады.

      Жұмыспен  қамтылғандарды жоспарлау халық  шаруашылығы шешетін міндеттерді  ескерте отырып жүзеге асырылады  және келесі негізгі қағидаларға  негізделеді:

• нәсілі, жынысы, дінге қатынасы, жасы, саяси көзқарасы, ұлты мен еңбек ету құқығын жүзеге асырудағы әлеуметтік жағдайына қарамастан барлық еңбекке қабілетті азаматтарға тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
• жұмыссыздарға әлеуметтік кепілдіктер мен өтемақылар беру;
• азаматтардың еңбек бастамасын қолдау, олардың өнімді шығармашылық еңбекке қабілетін дамытуға көмектесу және көтермелеу.

Жұмыспен  қамту мәселелерін барынша сәтті  шешу мақсатымен бағдарламалар

әзірленеді. Бағдарламаларда жоспарланған шараларды  қаржылай қамтамасыз ету, жұмызсыздықтан сақтандыру үшін шаруашылық жүргізуші  субъектілерінің міндетті аударымдары, бюджеттік ассигнованиялар, ерікті құрбандықтар мен өзге түсімдер есебінен жеке қор құру ескеріледі. Қор мөлшері  шаруашылық жүргізуші субъектілердің

саны  мен аударымдардың белгіленген  нормалары негізінде есептеледі.