Тақырыбы:
«Қар көшкіні бойынша сипаттама
және адамдардың қорғану шаралары»
Қар көшкіні– тау шыңдары мен беткейлеріндегі қар
және мұздықтардың қозғалуы, төмен қарай
сырғуы. Қар көшкінінің құлау себебі беткейдің
қарға аса толып кетуінен, беткейде жатқан
қар алаңының температуралық қысылуынан
және қар қайтадан кристалданғанда, қар
кабатының ішінде қиыршық горизонттың
пайда болуынан туады. Жекелеген қар көшкінінің
көлемі 2 млн м3 ге жетеді. Ұру күші
1м 2ге 60— 100 тонна. Қар көшкіні құлағанда
пайда болатын әуе толқыны қауіпті.
Қар көшкіні – тау бөліктерінен қалың қардың опырылып
құлауы.
Қазақстанда
қар көшкіні – Шығыс Тянь-Шань,
Алтай, Іле және Жоңғар Алатауы үстінде
қардың көп жаууына және геоморфологиялық
топырақ-ботаникалық жағдайымен байланысты.
Қар көшкіні наурыз, сәуір айларында
жиілейді және тауда қар көп жауғаннан
пайда болады. 50% -дан жоғары қар көшкіні
халыққа және шаруашылық объектілеріне
қауіп-қатерін тигізеді. Қар көшкінінің
қимылы 1 шаршы метр жерден бірнеше жүз
тоннаға дейін жетеді.
Қар көшкіні
– бұл қар массасының тау беткейі
бойынша төмен қарай жылдам лықсуы. Қазақстанда
95 мың текше метр тау аумағы қар көшкіні
қауіпіне ұшырайды.
Қар көшкіні – таулы аймақтарда болатын қардың, тастың
көшкіні. Бұл құбылыс көбіне көлдерде
судың толуынан, мұздардың еруінен болады.
Қар мен мұз еріп, олар төмен қарай ағады.
Ағынның биіктігі 10-20 метрге дейін (кей
жағдайларда 40-50 метрге дейін), ағу жылдамдығы
3-5 м/с. Көшкіннің астында қалғандардың
тірі қалуы мүмкін емес, сондықтан абай
болу қажет.
Республикамызда
қауіпті 300 орын тіркеуге алынған, ол жерлерде
600-ден көп әртүрлі жағдайлар
болған. Қар көшкіні жағдайлары шамамен
80%, мұз еруінен 15% және қар еруі мен
жер сілкінісінен 5% болады.
Қазақстанның
ең қауіпті таулы аймақтары болып
Жоңғар, Талас, Іле Алатауы, сондай-ақ
Қаратау, Кетмен, Тарбағатай таулары
саналады.
Көшкіннің жақындау қаупі және белгілері
- Көшкінге қауіпті арналарда судың тоқтап не болмаса күрт азайып кетуі;
- Көшкінге қаупі арналардың жоғары жағында қатты дыбыстың пайда болуы;
- Көшкін алып келген тастардың соққысынан болған қозғалыстар;
- Көшкін соққысынан болған шаңды бұлттардың пайда болуы;
- Судың лайлануынан пайда болған көшкін алдындағы себептер.
Көшкін
қаупі бар аймақтарда қауіпсіздік
шараларын сақтау.
- таулы аймақтардағы жағдайларды бұқаралық ақпараттық құралдаынан тыңдаңыз;
- Қатерлі аймақта тоқтаусыз жаңбыр жауса, ол жерден тез арада кетуге тырысыңыз;
- Келе жатқан көшкін ағынына 50-60 м жақындамаңыз;
- Тау шеттеріне және көшкін ағатын аймаққа тоқтамаңыз;
- Қауіпті жерлерде адамдар арасындағы қашықтық 20-30 м болсын;
- Қаупі бар аймақтарға тынығуға бармаңыз, көлдің жағысына лагер палаткасын тікпеңіз:
- Көшкін болатынын сезген жағдайда, тауға шығып, неғұрлым алысырақ кетуге тырысыңыз;
- Көшкін өткеннен кейін ол жерге түспеңіз, себебі ол жерде тағы да көшкін қаупі болуы ықтимал;
- Қауіпті аймақтада қауіпсіздік шараларын сақтаңыз;
- Теңіздің мұз жағында болу, қауіп төнген жағдайда дауыл тллқыны болмағанда ауа температурасының жағымсыз жағында болу;
- Көлдің бөгет бойымен, жылжып жүрген үлкен мұздың немесе қар көшкіні үстімен жүрмеңіз;
Қар көшкіні маусымы: Қазақстанда қар көшкіні барлық таулы
аудандарды қамтығын, бұл мөлшерден көп
жауған қарға байланысты. қар көшкіні
маусымы – сәуір, ал таулы аудандарда
қазан-мамыр айларында болады. Көшкін қаупі бар кезең –
Қазақстанның таулы аймақтарында күн
жылыған кезде болады (тамыз-қыркүйек
айлары).
Қар
көшкінінің қауіпті белгілері:
- Қыста қар қалың түсіп, жер бетін қар 20-30 см жапқанда;
- Қыс мерзімінде бірнеше күн суытқанда немесе жылып кеткенде;
- Қардың үстінен жаңбыр жауғанда;
- Қатты жел тұрып, қар «карниздері» құрылғанда;
- тау бөктеріндегі қардың биіктігі 30-60 см болғанда;
- Қардың отыруы мен күп болып көтерілуі тау беттерінде домалақ қар іздерінің болуы;
- Сейсмикалық ауытқушылық.
- қар қаңқасын жасаушы қатты жел және тау беткейлеріне қарды үрлеп тастауы;
- қар жамылғысының ұйтқуы және жатуы, тау жоталарында жарықшақтың пайда болуы.
- Көшкін қаупі бар аймақтары жаңбырдың үздіксіз жауу;
- Көшкін қаупі бар аймақтарында күннің жылуы;
- Көлде деңгейінің күрт төмендеуі немесе жоңғар жағында шұңқыр пайда болуы;
- Жер сілкінісі.
Қар
көшкінінің екпіні ұрса!
- Тауға шығарда қауіпті қар көшкіні болатын картамен танысып, мамандармен ақылдасу керек, бұқаралық ақпарат құралдарын үнемі тыңдап, таудағы жағдайларды тыңдап отыру керек;
- Тауда қар жауғаннан кейін 2-3 күн тауға шықпай тұру керек, не қар көшкіні болып кетсін немесе қар отыруы керек. Қар көшкіні туралы хабарды естігеннен кейін тауға шықпау керек;
- Бұл уақытта егер сіз тауда болсаңыз, бірден тік құздарға шықпаңыз, бұталар мен ағаштар жоқ жерге бармаңыз, тек қана жолдармен жүрілген жалғыз аяқ жолмен жүру керек;
- Көктем айларының екінші жартысында әсіресе қар болғанда және тау баурайынан сырғанайды-ау деген уақытта сақ болған жөн;
- Көзіңіз көріп тұрған жерге дейін қозғау керек, тұман болса қар көшкіні күшейеді деген сөз;
- Қардың еруі мен жылымық кезде (наурыз айының соңы мен сәуір айында) таудың басына шығуға немесе ескертілген қар көшкіні болады-ау деген жерге бармау керек;
- Қар көшкіні болғанда айқайламаңыз;
- Қар «карниздеріне» шығуға болмайды. Аяқтың астында қар отырса, шықырлаған дыбыс шықса қайтыңыз;
- Егер қар үйіліп жатса:
- Қардың беріктілігін тексеру керек, сақтық үшін қардың шеткі ұшын басып көру керек.
- Таудың басына, баурайына бақылаушы қою керек;
- Киімдерді шешу, рюкзактың бауларын ағыту;
- Тау баурайын ізбе-із кесіп өту
- Тауға барып түнегенде екі жақтан қар көшкінін байқау керек. Қар көшкіні болады-ау деген жерлерге (тау бөктерінде қар қалың жатқан жерде) тоқтамау керек
Қар
көшкіні болған жағдайда:
- Егер сіз қар көшкікіне тап болсаңыз тез арада рюкзактан шаңғыны алыңыз ол сіздің қимылдауыңызға жеңілдік береді
- Қар көшкіні кезде бар күшпен көшкіннің шет жағына шығуға тырысу керек немесе көшкіннің үстінде қалуға болмаса ағаш, бұтақтардан ұстауғы тырысу керек
- Қар көшкініне шығуға мүмкіндік болмаса ауыз бен мұрынды шарф пен шапкамен жауып алу керек. Тізені бүгіп алу керек.
- Қар көшкіні тоқтасымен көшкіннен шығуға тырысу керек , сізді тез тауып алу үшін қолыңызды шығарыңыз.
- Қардың астында қалып айқайлаудың пайдасы жооқ, себебі дыбыс қардың астынан өте жай естіледі. Құтқарушылардың жүрісін естісімен дабыл беріңіз.
- Қажет болса, қолдан тыныс алдыру керек, жүрекке жабық уқалау жасау (массаж), коореин салдыру керек.
Егер
жарты сағаттың ішінде өз күштерімен
зардап шеккенге көмек бере алмаса
онда құтқару отрядын шақыру қажет.
Көшкін қаупі бар учаскелер
бойынша қауіпсіздік шаралары:
1. Көшкін
қаупі бар беткейден өтуге
тыйым салынады.
2. Күнмен
шағылысқан беткейлердің етегінде,
тар жолдарда тоқтауға болмайды.
3. Қатты дауыстап
сөйлеуге, сондай-ақ беткейде тегіс
немесе ұсақ қар түйіршіктерінен
жинақталған жерлерге із қалдыруға
болмайды.
4. Тас құлайтын
науаларды, бос тұрақсыз үйінді,
сырғыма жолдарды басуға
болмайды.
5. Еш уақытта
ауа-райының бұзылуы кезінде,
тез арада жылынғанда, қысым
түскенде,
тұманда, қар түскен соң, бұрқасын
мен қатты жел соққанда көшкін
қауіпі бар жолға шығуға болмайды.
6. Нашар көрінетін
кезде, беткейде қар қалыңдығы
30 см. және одан да жоғары болғанда,
жауын-шашын жауғанда, қатты жел
тұрғанда, бұрқасын соққанда, температура
кенеттен төмендегенде көшкін қаупі
бар аймақтан тез арада кету керек.
7. Көктемде
шуақты күндерде көшкін қаупі
бар аймаққа түскі сағат 12.00-ден
кейін бармау
керек.
Әр
адамның негізгі парызы
Қар көшкіні
жүргенде үнемі теледидар мен радиодан
берілген ақпараттарға құлақ түре жүріңіз
Қазгидрометорталығы
бұқаралық ақпарат орталығы арқылы
қар көшкіні мен сел тасқындаының
қауіп-қатері туралы тұрақты алдын-ала
ескертіп отырады. Ондай жағдайларда
тауға шығуға қатаң тиым салынады.