Б.Майлин әңгімелерінің негізгі тақырыптары мен өзекті идеялары

       «Осы атақтың өзі неге тұрады?» деп жазады жазушы. Осы бір жолдардың өзі-ақ Құсайынның характерін аңғартқандай. Оның үстіне Нұртай мырза  карта ойнап, біреулерді ұта қалса ұтқан ақшасынан бес сом беріп Құсайынды да ойынға араластырады. Бұдан артық сый-құрмет бола ма? Егер жұмысы болып біреу келе қалса да Нұртай: «Маған несіне айтасыз, мен үйде отырған кісімін. Бұл күнде тізгін Құсайындарда, өзі сельсовет, Құсайынға өзіңіз де жолығыңыз, мен де айтайын» дейді. Құсайын сіңірі шыққан кедей, сүйген жары үшін беретін бес жүз сомды таба алмай екі інісінің малайлыққа тұрған жерін айналдырып, олардың бірнеше жылғы еңбек ақысы жетпеген соң тағы біраз жылға інілерінің еңбегін сатып, Беренге үйлену үшін күйеу-құда боп барады. «Тегі малың болсын» деп Нұртай қартаңдау қызыл қойын Құсайынның арбасына артады. «Қыз көрімдік» болсын деп Нұртайдың бәйбішесе мен тоқалы тесік теңгелер мен орамал шаршыны Құсайынның қалтасына тығады. Өзінің алаңғасар ақкөңілділігінің арқасында Құсайын таптық көзқарастан мүлде айырылады. Оның арманы Беренге үйленіп, оны Нұртайдың үйіне түсіріп, сол үйдің келіні ету. Нұртай - қу. Ол Құсайынның аңқаулығын жақсы біледі. Келешек Құсайын сияқты кедейлердікі екендігін де сезеді. Сондықтан да оны алдап арбайды. Тіпті, Нұртайдың Құсайынды көтермелеп сөйлеп отырып алдауы кейде мазаққа айналып кетеді. Нұртай Құсайын арқылы бүкіл кедей атаулыны мазақ етіп тұрғандай көрінеді оқушыға.

      Сыртқы  әлеумет те Құсайынның бұл  қылығын әртүрлі бағалайды. Бірсыпыра  адамдар «арқа сүйер, сөз тыңдатары  бар» деп Құсайыннан кәдімгідей қаймықса, енді біраз адамдар оны Нұртайдың ақымақ қылып алдап жүргенін сезбейтін жарымес деп жек көреді. Құсайынның таптық күресте жұмысы жоқ. Өзі Нұртайдың құлы, есігінде жүрген малайы екендігін сезбейді. Оған Нұртайдан жақын жанашыр туысқан жоқ. Енді оның түсінігінше Нұртай Құсайынға әйелдікке қыз таңдап қиналып жүрген сияқты. Соңғы кезде Нұртай біреумен сөйлесіп отырып: «Ауылдарыңда жақсы қыз бар ма, Құсайынға айттырып құда болар ем»- дейтін болды. Осының өзіне Құсайын бір көтеріліп қалады. Құсайынның үйленгені де қызық. Нұртай көтермелеп мақтағанына шынымен сеніп жүрген Құсайын қыз таңдайды. Анау-мынау қызыңа қарағысы жоқ. Сөйтіп жүргенде Шәріп дейтін тентек шалдың Берен деген қызы сөзге ілігеді. Құсайын барып көреді. «Жарайтын қыз екен» дейді ол ішінен.  18-ге келген Берен де өзіндік мінезі бар ақылды, көрікті жастардың бірі. «Көзі дөңгелек қара, қыр мұрын, ақ құба, дене бітісі көркем; ерні қалыңдау екен, бірақ ол басқа сымбатына қиғаш келтіріп отырған жоқ... Тіпті, осыған сол ернінің қалыңдығының өзі жарасып тұрған сияқты». Құсайынның Беренді көруге келген кезі күз еді. Бұл кезде Берен үйде жалғыз, не кесте тігіп, немесе біреулердің ісін машинамен тігіп отыратын. Шәріп шалдың Береннен басқа баласы болмайды да Беренді тым еркелетіп өсіреді. 11-12-ге келгенше Берен еркек балаша киініп өседі. Сол Берен Құсайын келгенде көзінің қиығымен бірер қарап алады да қайтып көзін жоғары көтермейді, Құсайынның сұрауларына жауап та бермейді.

      Құсайынның мінезімен де оқушысын жазушы былай таныстырады: «Дәбдірлеп сөйлейді, бір сөйлесе көп сөйлейді, мақтанып, асыра сілтеп, өтірік айтып алатын да әдеті бар: «әйелге дегенде аруағың күшті» деп келеді. Бірақ, «аруақты» өзі үшін жұмсап, сынап көрген емес».

     «Әйелге дегенде аруағы» Құсайын Беренді керіп ұнатқанымен жөндеп сөйлесе алмай, әрі ызасы келіп, әрі ынжықтығы артып, қайтсе де осы қызға үйленуге бел байлап қайтады. Нұртайдың тапсыруымен Жанпейіс пен Ділдәбек деген екі қарт құда түсуге Шәкеңнің үйіне аттанады. Беренді Құсайын Нұртайдың үйіне түсіреді. Нұртайдың бәйбішесі мен тоқалы бір күңге жарыдық, енді қандай жұмысқа, қалай жұмсаймыз деп бастары қатып жүргенде Берен: «мен біреудің үйіне күңдікке келгенім жоқ, ешкімнің жұмысын істемеймін» дейді. Құсайынның арманы орындалмай қалады. Оның бар ойы Берен Нұртайдың үйінің отымен кіріп, күлімен шықса, бәйбіше мен тоқалдың айтқанын екі етпей қызмет қылса, өзі бұрынғыдай Нұртайдың атқосшысы болып жүре берсе... Оның бірі де болмайтын болды. «Қарап отырғанда бірдеңе бітіресің бе, істей сал» деп ақыл айтқан Құсайынға Берен: «Немене, осы үйдің күңдігіне әкеліп пе едің? Асырай алмасың бар, қатын алып нең бар?» - дейді. Содан кейін Құсайынның аузына құм құйылады. Енді Құсайынның отбасында басқа трагедия басталады. Нұртайдың үйінде жастайынан малайлық қызметте жүрген тағы бір Қарабек жігіт бар, ол Құсайыннан көп кіші. Құсайын қос күрең аттың божысын ұстап кетіп Берен үйде жалғыз қалғанда Қарабек Беренмен оп-оңай тілдесіп, әңгіме қыза түседі. Арада өсек гулейді. Аяғы қырғын төбелеспен бітеді. Береннің Қарабекпен әңгімелесіп отырған үстінен шыққан Құсайын Беренді жұдырықпен салып өтсе, Қарабек Беренге ара түспек болып Құсайынның жағасынан ала түседі, Құсайынға болысқан болып Нұртайдың тоқалы Зиба Қарабекті күрекпен соғады. Содан барып тоқал Қарабектің таяғына жығылады. Енді айқай шу көтеріледі. Бірақ Қарабекті жабылып сабауға бата алмайды. Ол заманның өтіп кеткеніне біраз адамдар қатты өкінеді. Осы үлкен айқай үстінде Берен әкесінің үйіне тартып отырады.

      Көлемі  шағын ғана повесте қанша адамның  мүсінді характерлері жасалынған. Бәрі өмірдегі шындық қалпын толық сақтаған. Тіпті, кейбір кейіпкер өмірдегі өз атымен аталып жүр. Мысалы, не істерін білмей терең ойға батқан Нұртай: «Ақтамның судья кезі болса, онда да бір сәрі еді...» дейді өзіне - өзі. Сол Ақтам - Бейімбеттің жерлесі, әрі замандасы. Жазушы елінде көп жыл судья болған адам. Оның мінезіндегі өрескел қылықтарын сынап Бейімбет талай өлеңдер де жазғаны мәлім. Береннің әкесі Шәріп те шығармадағы оқиғаға анда-санда бір араласқанымен жанды образ бейнесінде суреттелінген. Ол ауылдағы өсек-әңгімеде жұмысы жоқ, өз еңбегімен күнін көріп отырған шаруаның адамы. Жалғыз қызы Беренді еркелетіп өсірді. Өзі сияқты кедейлер қыздарын қалың малға сатып дүниеге қарық болып жатқанда да Шәріптің делебесі қозған емес. Қызын күйеуге беріп той жасағандарды көрсе Шәріп: « - Шіркін, ішінен шыққан баласын сатып отырып, несіне мәз боп той істейді екен» - деп кеийтін. Берен 18-ге келгенше ешкім оны айттырып келе қоймады. Оны бойжеткен қызға балап келген бірен-саран бозбалаға Шәріп қарт: «Немене, қыз аңдып келдің бе? Осы қызды сен үшін сақтап отыр деп пе ең? – деп ренжиді. Сонымен Шәкең ел арасында «тентек шал» да атанады. Енді сол Шәріпке жазушы тағы оралады. Құсайынның таяғын көтере алмай ашумен әкесінің үйіне келген жалғыз қызы  Береннің тағдырын ойлап Шәкен қатты қиналады. Ауылдың атқа мінер пысығы Ережеппен де ақылдасады. Бірер күннен кейін Беренді іздеп Құсайын келеді. Жанындай жақсы көрген жалғыз қызы Беренді ренжіткені үшін Береннің анасы Құсайынның бетінен ала түскенде Шәкең: «- Қой, қатын, кіріспе, дейді басын шайқап: «Жаным» мынау бала сендік болған. Ұрғаныңды көрсетем демесең, енді қайтып жіберме. Әйел ғып алған соң, ие болу керек! – деді» деп суреттейді жазушы.

      Шәріп жиырмасыншы жылдардағы қазақ ауылындағы кедей шалдың типтік бейнесі. Шәріп бойынан ұлттық қасиеттерді де анық байқауға болады. Береннің характері үздіксіз даму үстінде өрбиді. Қыз кезінде-ақ турашыл мінезімен көрінген Берен бірте-бірте өмірді дұрыс танып түсіне бастайды. Құсайынмен болған бірінші ренжістен кейін Берен Құсайынды мықтап қолға алады. Қайтып келген соң үш-төрт күннің ішінде Нұртайдың үйінен бөлініп, Жүсіп дегеннің босағасына барып кіреді. Құсайынды байдың үйіне мүлде жібермей қояды. Нұртайдың қос күрең атын баға алмай қалған Құсайын бұрынғы күнін ойлап қатты қайғырады, қорланады. Сонымен оның әлі де таптық санасы ояна қоймайды. Кеңес үкіметінің арқасында кедейлер билікті өз қолына алып бірлесіп колхоз құрып жатса да Құсайынға әсер ете қоймайды. Жеті, сегіз жылдан бері көрмеген, өзіне тете інісі Қасеннің де бай тырнағынан босанып келгенін жақтырмайды:

      - «Қой, шатаспа, орныңа бар. Еңбек  ақыңның алынып қойғанын білемісің?»  дейді оған.

     Қасен Құсайынның туған інісі болғанмен ағасына мүлде ұқсамайды. Ол Құсайындай емес, айналасында болып жатқан өзгерістерді тез ұғады, өзін құл ретінде жұмсаған байдан да оп-оңай құтылады. Комсомолға жазылады. Қарабекті көргенде бірден шүйіркелесіп тіл тауып кетеді. Екеуінің мақсат-мүддесі бір екендігін де түсінеді. Бұларға Берен қосылады. Үшеуі бірігіп үй салуға кірісті. Жастардың қалжың-әзілі жарасып үй базар болуға айналды. Мұның бәрі, әрине, Құсайынға шаншудай қадалады. Ол не болса соны желеулетіп ұрыс шығаратын болды.

      «-Не  көрінді саған? Біздің сөзіміз  шаншу болып қадалса, жайлы  жеріңді іздеп тапсайшы» - дейтінді шығарды Берен.

      Құсайынның арманы осы ма еді? Ол әйелінен осындай сөз естимін деп ойлады ма? Жоқ, ол Беренді Нұртайдың үйіне түсіріп, өзі Нұртайдың туған інісіндей болып араласып кетпек еді... Осы ойдың бірі де орындалмады. Берен Құсайыннан қорқуды қойды. Тіпті, ол Құсайыннан таяқ жегелі бері әбден беті ашылып оны адам қатарына санап, жолдас тұтуды қойды. Осыған Құсайын қатты қиналады. Құсайынның басында болған осы бір шым-шытырық психологиялық тартыстарды автор шебер суреттейді. Оқушы Құсайынның санасының тез ояна қоймағанына, айналасында болып жатқан  өзгерістерді түсіне алмағанына ренжиді. Бір жағынан, Құсайынның осыншалық «соқырлығына» жаны ашиды. Құсайын - тақыр кедейдің өкілі. Ол  теңдікті кедейлермен бірлесе отырып пайдалануы және іске асыруы керек еді, өзі сияқты бай есігінде жүрген жалшы кедейлердің бой түзеп, байларға қарсы күресіне араласып кетуі керек еді. Міне, оқушы Құсайыннан осындай әрекеттер күткен еді. Жоқ, жазушы оқушысының ойынан тез шыға қоймайды. Құсайынның басын қатырып, миын улаған қайшылықтарды түгел және бүкіл реалистік шындығымен суреттейді. Соның нәтижесінде Құсайын сол бір кезеңнің нағыз типтік образы дәрежесіне көтерілген. Колхоздасу кезінде Құсайын типтес кедергілер аз болды ма? Байдың есігінде жүргеніне қорланбай, әлеуметтік таптық күреске мән               бермей, байдың үйінен ішкен көжесіне мәз болған кедейлер аз болды ма? Кедей-жалшы атаулының бәрі бірдей кеңес үкіметін дұрыс түсініп, «Қызыл тудың» маңына бірден ынтымақтасып, бірлесе кетті дегенге кім сенбек? Сондықтан да дәуірдің асқан шебер суреткері осы жәйттерді жіті байқап көрегендікпен сезе білген. Ол өмірге де бірге араласып куә болғандығы сөзсіз себін тигізген. Құсайын образын жазушының жан-жақты суреттегені соншалық, тіпті оның іс-әрекеттерін, мінез-құлқы, ой-парасатына бірде ренжіп қиналсаң, енді бірде жаның ашиды.

      Сайлау  болады екен деген хабар бүкіл  болысқа жайылады. Бұрынғы сайлауларда  Нұртай мен Абдол екі партия  болып елді екі жікке бөлуші  еді. Енді олар бірігіп, ел  ынтымағын күшейтіп, біреулерге  қарсы күреспек. Олар қарсы болған «біреулері» кім екені бұқара халыққа белгісіз - «Құбылып бара жатқан заман... Алтау ала болса, ауыздағы кетер» деген. Баяғыдан бері партия құрып, елдің берекесін алғанда мүйізіміз шыққан жоқ. Елді ойлайтын да кезіміз келді. Біз бірігетін болдық» - деп көпірді Нұртайлар. Өздерінше әр ауылдан кімдерді сайлау керектігін де шешіп қойды. Бірақ олардың ойынан ештеңе шықпады. Балқай бастаған кедейлер мәселені мүлде басқаша шешті. Олар сайлауға қатынаса алмайтын адамдардың тізімін көпшілікке оқыды. Олар: Нұртай, Жанпейіс, Ділдабек т. б. еді.

      Сельсоветке  мүшелер аталғанда Қайралап дейтін  сүбе бидің бірі Құсайын Құлбековты  атады. Оған Қарабек қарсы болады, Қарабек Құсайынды байдың құйыршығы  дейді. Нұртайлар бастары салбырап  жиналыстан шығарылды. «Қара сирақтар» ширай түсті. Балқай, Қарабек, Қасен, Ыбырайымдардың айтқандары болды. Ортаға олар шығып сөйлесе болғаны өткенді қазып қозғайды, елдің тұла бойын шымырлатады. Мәселе осылай шиеленісе келіп, бір жиналыста Құсайынның туған інісі Қасен: «Әлгі «құйыршықты» керексініп тұрған кім? Керек болса, көр, міне, «құйыршық» деп ағасын көрсетеді. Міне, осыдан кейінгі Құсайынның жан-тебіренісін, ішкі ой-дүниесінің арпалысын жазушы өте шебер суреттейді. Сол жиналысты да, онда отырған Құсайынды да бір сәт еріксіз көз алдымызға елестеткендей боламыз. «Жұрт жалт қарады. Селт етіп Құсайын да басын көтеріп алды. Үй толы жұрттың самсаған көзі Құсайынды жұтып жіберетіндей болды. Тағы біреулер сөйлеп жатыр. Не деп жатыр, кімді жақтап жатыр? Құсайын оны айырып білуден қалды. Құсайын ыза кернеп ашуланғандай да, үрейленіп қорыққандай да болды. Көзі бұлдырап, үй-іші теңселіп, самсап отырған жұрт қыбырлаған маса сияқты ғана болып көрінеді... Құсайын егіліп келіп, еңкілдеп жылап жібергенін сезбей де қалды». Міне, жазушы ақыры Құсайынды жылатты. Осы кезде Құсайынды аяйсың. Оның аңқаулығын, Нұртайларға ақымақ болып келгенін, күнделікті болып жатқан өзгерістерді көре білмеуін, таптық санасының ояна қоймауын көріп жаның ашиды. Бір ата-анадан туған ағайынды екі жігіттің өскен ортасының, көрген тәрбиесінің негізінде ой түсінігі, сана-сезімі де екі бөлек характерге айналғанын жазушы шынайы бейнелейді. Құсайын мен Қасенді бір адамның баласы деуге келе ме? Осының бәріне олардың өскен ортасы мен көрген тәрбиесі кінәлі дегенді дәлелдейді жазушы. Екеуі де кісі есігінде жалшы болды. Қасен шын жалшылықты көріп өсті, ал Құсайын болса өзінің жалшы екендігін, Нұртайдың құлы екендігін байқамай өсті. Қарны тоқ болғанға өзін Нұртайдың «інісімін» деп ойлады. Осы шындық шығармада шегіне жеткенше суреттеледі.

       «Асулардан  асқанда» атты повестің мазмұны  «Әміржанның әңгімесін» қайталайды. Ептеген өзгерістер де жоқ  емес. Біздіңше, «Асулардан асқанда»  повесті жазушы «Әміржанның әңгімесінен»  кейін жазған. Өйткені біраз жерлерін  өзгерткен, етек-жеңін жинақтап, ықшамдап қысқартқан.

      IV.     Қорытынды

        Қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Бейімбет Майлиннің басқалардан айырмашылығының өзі де - оның әдебиетіміздің негізгі үш саласында (поэзия, проза, драматургия) бірдей мол еңбек етіп, аз жыл шығармашылық өмірінде көптеген құнды шығармаларын қалдырғандығында. Б. Майлин өмір шындығын күрескерлік даму үстінде алып, ақиқат жанды суреттер жасап, айқын да көркем образдар тудырды; сөйтіп өмірдің терең сырын танытты.

       Қысқасы, Бейімбет әңгімелерінде елімізде болып жатқан күрделі оқиғалардың бәрі дерлік сөз болып, суреткердің қаламына ілігіп отырды. Бейімбеттің бұл қасиетін заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов: «Бейімбет Майлин әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі, қарым-қатынастары әрдайым нанымды болып шығады және бұл шығармалардың түр үлгісінде дөңгелек келген тұтастық айқын аңғарылады. Бейімбет әңгімелерінің көп топтары төңкерілістің ең алғашқы жылдарынан бастап отызыншы жылдардың ортасына дейін кеңес дәуірінде, қазақ ауылында болған өмірдің ұзақ көркем шежіресі деуге болады», - деп әділ бағалаған.

       Б. Майлин шығармашылығының тағы да бір ерекшелігі – ондағы реализмнің күштілігі, шындық көріністердің басымдылығы. Б. Майлин асқақтаған романтизмге де, қияли фантазияға да әуес емес, ол көбінесе өмірде болған, көріп білген, түсінген оқиғалар жайында жазды. Әрине, бұдан               Б. Майлин өмірде көріп білгендерін қаз қалпында көшіре салады екен деген ой тумаса керек, өйткені егер олай болса, көркемдік құндылығы шамалы болған болар еді. Б. Майлин өмірде болатын саналуан оқиғаларды жазушылық талғамынан сұрыптап өткізеді де үлкен топшылауға, көркемдеп суреттеуге нақты детальдармен, штрихтармен дәлелдеу арқылы барады.

       Жазушы барлық шығармасында әйел мәселесіне үлкен мән беріп отырғаны, талай қазақ әйелдерінің шынайы образын жасағаны белгілі. Қоғамымыздың дами түсуі үшін әйелдердің үлкен күш екендігін ұғындырды.

       Колхоздастыру  еліміздің тарихында, халқымыздың  өмірінде бірінші рет кездескен  оқиға, ол оп-оңай, ешбір тартыссыз келе қалған жоқ, көптеген ауыр қиыншылықтармен кездесті. Осы игілікті іске, бір жағынан, «ортақ өгізден оңаша бұзауым артық» деушілер, екінші жағынан, сол кездегі тап жаулары деп аталатындар колхозшылар арасында іріткі салды, қазан-ошақ, мал-жан бәрі ортақ болады, тіпті әйелдерге дейін ортақ болатын көрінеді деп лақап таратты. Осындай ылаңмен күресу оңай соқпады. Еліміздің басында болған осы бір жәйттер Бейімбет әңгімелерінде өз бояуын тапты.