Экономиканы мемлекеттік реттеудегі фискалдық саясат

       Бірақ өзінше жұмыс істейді және барлық элементтер келісуді талап етеді.  
Қаржы құқығы қаржы саясатын қалыптастыру мен жүргізудің тетігі болып табылады және экономикалық саясаттыққа әсер етеді.  
Қаржы механизмдерін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің қаржы саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың кепілі болып табылады.  
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде қаржы механизмін жетілдірудің міндеттері өндірісті кеңінн демократияландырумен, коммерциялық негіздерді, нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне экономикалық ынталылықты күшейтумен байланысты болып отыр. Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы механизмі шаруашылық жүргізудің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде әсер етеді.

       Экономиканы реттеудің басты мазмұны фискалдық  саясатты- бюджет пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса  зерек өндірістік емес сфераның жай- күйі де осындай тәртіппен реттеледі.

       Фискалдық саясат мақсаты.

       Ел  экономикасының өнімділігі мен оны  әртараптандыруды арттыру, әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу мақсатында салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру.

       Міндеттері  
1. Салық-бюджет жүйесінің орнықтылығын қамтамасыз ету, фискалдық тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу және ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.  
2. Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салықтық рәсімдерді оңайлатуға және олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың іскерлік белсенділігінің өсуін ынталандыру.  
3. Бюджет қаражатының мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі міндеттерін шешуге жұмсалуын қамтамасыз ету.

       Шешу  жолдары  
Салық-бюджет жүйесінің макроэкономикалық тұрақтылығын және орнықтылығын қолдау үшін мыналар көзделеді:  
орта мерзімді кезеңде экономика өсімінің номиналды қарқынынан аспайтын мемлекеттік бюджет шығыстары өсімінің номиналды қарқынын қамтамасыз ету;  
бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығын бірте-бірте төмендету;  

       Ұлттық  қордың активтерін басқарудың тиімділігін  арттыруға бағытталған қаражатын  қалыптастыру мен пайдалану тетігін  жетілдіру;  
мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз бен борышты, мемлекеттің кепілгерліктерін тиімді басқару, оның ішінде сыртқы қарыздарды мерзімінен бұрын өтеу, бюджет тапшылығын қаржыландыру құрылымында сырттан қарыз алу үлесін азайтудың жолымен мемлекеттік борыш құрылымын оңтайландыру.  
Салық салудың қолданыстағы жүйесін талдау мен бағалау және әлемдік тәжірибе негізінде елдегі іскерлік белсенділіктің өсуін ынталандыру мақсатында мыналар көзделеді:  
орта мерзімді кезеңде салық ауыртпалығын заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне халықтың әлеуметтік осал топтарына жүктеме деңгейін арттырмастан кезең-кезеңімен қайта бөлу бойынша салық заңнамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар дайындау;  
кедендік және салық әкімшілігін жүргізу;  
салық және кедендік рәсімдерді одан әрі оңайлату және олардың ашықтығын арттыру;  
2008 жылдан бастап экономиканың шикізаттық емес секторында шағын және орта бизнестің жобалары бойынша инвестициялық салықтық преференциялар алудың хабарлау жүйесін енгізу.  
Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын тиімді шешуге арналған бюджет шығыстарын бағдарлау үшін мыналар көзделеді:  
стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлаудың мақсаттары мен міндеттерін ықпалдастыру;  
бюджетті жоспарлау және атқару процесін бюджеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігіне, тиімсіз шығындарды қысқартуға бағдарлау;  
бюджетті қалыптастыру мен атқару процесінің ашықтығын қамтамасыз ету;  
бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджеттік тәртіпті сақтау бойынша қойылатын талаптарды күшейту;  
бюджет ақшасын (қолма-қол ақшаны) басқарудың сапасын арттыру.

       Нәтижелері  
Салық-бюджет саясаты тетіктерінің, бюджет шығыстарының тиімділігін арттыру, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін толық орындау.

       Қаржылық  реттеудің басты мазмұны фискалдық  саясатты - бюджеттік (мемлекеттің шығыстары) және салықтық саясатты жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үдерісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, өңірлердің үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаражаттарға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.

       Мультипликаторлардың іс-әрекеттерінің жоғарыда баяндалған мүмкіндіктерін ескере отырып, экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде мыналарды қарастыратын ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі:

       1) мемлекет шығыстарының көбеюі;

       2) салықтардың төмендеуі;

       3) мемлекеттің шығыстары артуының  үлкен нәтижесін ескере отырып  фискалдық саясаттың бұл бағыттарының  үйлесуі.

       Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

       1) мемлекет шығыстарының азаюы;

       2) салықтардың көбеюі;

       3) бұл бағыттардың үйлесуі.

       Тежеушілік  фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.

       Дискредициялық  емес фискалдық саясат акцентті рыноктық өзін-өзі реттеуге қоя отырып, мемлекеттің  қаржы үдерістеріне аз араласуын  ұйғарады.

       Дискредициялық  емес фискалдық саясат автоматты, ягны кіріктерме тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде  іс- әрекет етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің әр түрлі фазаларында  салықтық алынымдардың сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде  түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды  шектей отырып, салық түсімдері өседі  және автоматты түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын жеңілдете  отырып, салықтық түсімдер төмендейді.

       Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды  ерекшелігі бюджет тапшылықтары мен  артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу фазасында қысқарады, одан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады, бұл инфляцияны тежеуге  жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің  жоғары деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға  ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп  өсе бастайды.

       Практикада  тепе-теңдік моделдерде қаралған тәуелділіктер  қосымша факторлардың әсерін бастан кешіреді:

       1) фискалдық саясаттың қабылданатын  шараларының уақыттылығы (уақыттың  кешеуілдеуі);

       2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті,  бұл ақша рыногында пайыздық  мөлшерлемелердің өсуімен байланысты  үкімет шығыстарының көбеюі кезінде  жекеше инвестициялар элементтерінің  қысқаруында көрінеді;

       3) сұранымды ынталандыру жиынтық  ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың  инфляциялық көбеюіне әсерін  тигізеді және жиынтық шығыстардың  көбею әсерін төмендетеді;

       4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің ықпалын бастан кешіреді.

       Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың  шаралары жоғарыда айтылған факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп,кейнсшілдік тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономмканы реттеудің негіз қалаушы факторы ретінде бөліп керсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына ықпал етеді, мемлекеттік сатып алудың көлемін кеңейтеді, кредиттің құнын реттейді. Кейнстік шаралар салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді, инвестицияларды ынталандыруды (пайыздық мөлшерлемелерді төмендетудің көмегімен) ұйғарады.

       Қаржылық-экономикалық реттеуде фискалдық және монетарлық саясаттардың өзара әрекеттерін  қарастыру қажет.

       Монетарлық  саясат өзге құрамдас бөліктерден басқа  ұлттық валюта бағамына - төмен (арзан  ақшапар) және жоғары (қымбат ақшалар) - ықпал жасау бойынша шаралар  жүргізуді кіріктіреді.

       Өндірістің  құлдырауы, жұмыссыздық және өндірістік қуаттарды жеткіліксіз пайдалану кезінде монетарлық өкіметтерге арзан ақшалар саясатына жүгінуі керек. Арзан ақшалар саясаты кредитті арзан және жеңіл қолжетерлік етеді. Ақшалай ұсынымды көбейту үшін орталық банк белгілі бір құрамдастырымда мынадай іс-әрекеттерге кіріседі:

       1) ашық рынокта банктер мен халықтан  мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу;

       2) резервтік норманы төмендету;

       3) қайта қаржыландыру мөлшерлемесін  (есептік мөлшерлемені) төмендету.

       Нәтижесінде коммерциялық банктер жүйесінің артық резервтері көбейеді. Егер солай болса артық резервтер кредиттеу арқылы коммерциялық банктердің ақшалай ұсынымын көбейтудің негізі болып табылады, елде ақшалай ұсынымның артуын күтуге болады. Ақшалай ұсынымның көбеюі инвестициялардың өсуін және тепе-теңді ТҰӨ-нің көбеюін тудыра отырып, пайыздық мөлшерлемені төмендетеді. ТҰӨ өсетін шама инвестициялар өсімінің жеке дәрежесіне және табыстар мультифликаторының мөлшеріне байланысты болады.

       Керісінше, егер ақшалай ұсынымның көбеюі сұраным  инфляциясын тудырса, орталық банк қымбат ақшалар саясатына иек  артады. Қымбат ақшалар саясаты кредитке қолжетерлікті азайтады және оның шығындарын көбейтеді. Орталық банк бірқатар құрамдастырымда  мынадай іс- әрекетке кіріседі:

       1) ашық рынокта депозит мекемелері мен халыққа мемлекеттік бағалы қағаздарды сату;

       2) алдын ала жазып қойылатын  резервтік норманы көбейту немесе

       3) қайта қаржыландыру мөлшерлемесін  (есептік мөлшерлемені) көбейту. 

       Мұның салдарынан пайыздық мөлшерлеменің  артуын тудыра отырып, ақшалай ұсыным қысқарады. Пайыздық мөлшерлеменің  өсуі жиынтық шығыстарды азайта отырып және сұраным инфляциясын шектей отырып, инвестицияларды қысқартады.

       Ашық  экономика жағдайларында бұл  себептік-салдарлық байланыстар  мынадай түсіндірме алады.

       Құлдырауды  әлсіретуге бағытталған арзан ақшалар  саясаты ел ішінде пайыздық мөлшерлемені азайтады. Бұл елге қаржылық капиталдың ағынын азайтады. Демек, шетелдік вапюта рыноктарында оның құнсыздануын тудыра отырып: шетелдік валютаны сатып алу  үшін ұлттық валюта көбірек қажет  болады, ұлттық валютага сұраным түседі. Бұл ел азаматтары үшін шетел тауарларының қымбат бола бастағанын және керісінше, шетелдіктер үшін отандық тауарлардың  арзан бола бастағанын білдіреді.

       Нәтижесінде импорт қысқарады, ап экспорт ұлғаяды, немесе таза экспорт жиынтық шығыстар мен тепе-тенді ТҰӨ көбейеді.