Шаруа қожалықтарының бәсекелестігін арттыру

«Тауардың бәсекеге қабілеттілігі  – тауардың нарық талабына, яғни оның сапалық, техникалық, эстетикалық  сипаттамаларының және коммерциялық өткізу жағдайының тұтынушылар талабына сай  келуін бейнелейтін экономикалық категория».

Әр анықтаманы алып қарасақ та олар бір-біріне қарама-қайшы келмейді, керісінше  бірін –бірі толықтырады. Бірақ  оның әр қайсысын толық деп айтуға болмайды. Талдау нәтижесі бойынша  бәсекенің мынадай анықтаушы  белгілерін атап көрсетуге болады.

1. бәсеке – шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісінің фундаменті, өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің құрылуына нарық субъектілерінің арасындағы өзара қарым-қатынастың нышаны мен сипаты ықпал етеді;
2. бәсеке – өнімнің техникалық, экономикалық, маркетингтік көрсеткіштеріне оны жобалаудан бастап соңғы тұтынушыға жеткенге дейінгі кезеңдердің барлығында ықпал етеді.
3. бәсеке – даму мен өсудің қозғаушы күші, мақсат таңдаудың, сол мақсатқа жету жолындағы ізденістің, жетістікке ұмтылудың ықпалшысы.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – өнімнің қарастырылып отырған кезеңдегі нарық талаптарына сәйкес болу қабілеті. Бәсекеге қабілеттілік өнімнің белгілі уақыт сәтінде салыстырмалы бағамен нақты нарықта өтуі үшін қажет және жеткілікті тұтынымдық қасиеттерінің жиынтығы арқылы анықталады. Тұтынымдық қасиеттер – тауардың тұтынушы талабын қанағаттандыруға бағытталған сипаттамалары. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің мақсаты оны нарықта тиімді өткізу арқылы жоғары деңгейде пайда алу болып табылады. Осыған байланысты құс шаруашылығы кәсіпорынының коммерциялық жетістікке жетуінің анықтаушы факторы құс еті мен жұмыртқаның бәсекеге қабілетті болуы. Бәсекеге қабілетті құс шаруашылығы өнімдері тұтынушылардың қалауынша еттің жас-балғындығы, дәмі, бөтен иістің болмауы, экологиялық тазалығы, жылдам пісуі, салмағының 1-1,2 аралығында болуы. Яғни, бәсекеге қабілеттілік өнімнің мақсатты нарық ерекшеліктеріне, нақты тұтынушылардың талғамы мен қалауына, өткізудің кәсіпкерлік шарттарына сәйкестігін білдіретін көп қырлы түсінік. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалауда көрсеткіштердің әр түрлі топтары бөлінеді: олар өнімнің тұтынымдық қасиеттерін, тұтыну құнын және маркетингтік көрсеткіштерді қамтиды.

Сатып алушы құс өнімдерін таңдауда өзара байланысты үш түрлі көрсеткіштер тобын бағалайды десе де болады. Оларға біріншіден, өнімнің тағамдық және емдік сипаттамаларын қамтитын пайдалылық параметрлерін, екіншіден, сатып алушының өз қажеттілігін қанағаттандырудағы шығындарын және үшіншіден, сатып алу туралы соңғы шешім қабылдауда көбінесе шешуші роль атқаратын тұтынушының ішкі эмоционалдық деңгейдегі әсерін жатқызамыз.

2. Құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар

Құс шаруашылығындағы бәсекенің дамуына  көптеген өзара байланысты факторлар  әсер етеді. Ол факторлар өндірістің тиімділігіне ықпал ететін экономикалық, еңбек, материалдық, демографиялық және т.б. факторлар. Осы факторларды анықтап, құс өнімдері нарығындағы болып жатқан құбылыстарды талдау арқылы саладағы бәсекенің даму қарқыны мен ерекшеліктерін біле аламыз.

Қандай да бір өндірістің бәсекеге қабілеттілігін дамыту үшін саланың ерекшеліктерін, оған әсер ететін факторларды зерттеу керек. Бәсекеге қабілеттілік факторларын зерттеп, олардың сәтті әрекет ету жағдайларын анықтаған соң барып, кәсіпорын өзінің даму стартегиясын жасай алады. Күш-жігерін неғұрлым бәсекелік артықшылықтарды дамытуға, қайтарымы мол бағытқа жұмылдырады.

Өнімнің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігіне  ықпал ететін факторлардың маңыздылары:

• әлуетті тұтынушы үшін тауардың пайдалылығы, тауардың пайдалылығы – оның тұтынымдық құны немесе тұтынушының талаптарын қанағаттандыру қабілеті;
• тауардың бағасы, пайдалылығы бірдей екі немесе одан да көп тауардың ішінде сатып алушының бағасы арзан тауарға ықылас білдіретіні анық, бұл жерде сатып алушының әлеуметтік мәртебесін қолдау үшін сатып алынатын мәртебелік тауарлар есепке алынбайды, өйткені ондай тауарларды сатып алуда сатып алушы үшін баға шешуші роль атқармайды;
• өнімнің жаңашылдығы, бұл өнімге тұтынушы үшін маңызды, нарықтағы басқа тауарлардан ерекшелендіретін жаңашылдық енгізуді білдіреді, мысалы, құс өнімдерінің жаңа ассортиментін енгізу, өнімнің орама дизайнын өзгерту.

Нарықтағы кез-келген тауар онда қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесіне қарай тексеруден өтеді: әр сатып  алушы өзінің жеке қажеттіліктерін  неғұрлым толық қанағаттандыратын тауарды сатып алады, ал сатып алушылардың жиынтығы бәсекелес тауарлармен салыстырғанда қоғамдық қажеттіліктерге неғұрлым толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бәсекелестердің өнімдерін өзара салыстыра отырып ғана анықтауға болады.

Бәсеке бәсекелік артықшылықтармен тығыз байланысты.. Ол бәсеке туындап дамыған кезде пайда болады. Отандық нарықта бәсеке кең сипат алған сайын бәсекелік артықшылықтар компанияның нарықтағы жетістігінің аса маңызды күші болып табылады. Олардың ерекшеліктері мен құрылу механизмдері бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін негіз болып саналады. Бәсекелік артықшылықтар кәсіпорын қызметінің бәсекелестерден экономикалық, техникалық, маркетингтік, ұйымдық сфераларында асып түсуінен көрінеді. Оны қосымша пайда, рентабелділіктің жоғары деңгейі, нарық үлесі, сату көлемі сияқты экономикалық көрсеткіштермен өлшеуге болады. Яғни бәсекелік артықшылықтар – өнімнің өзіндік құнының төмен болуының, тауарлар дифференциациясының жоғары болуының, нарықты ұтымды сегменттеудің, жаңашылдықтар енгізудің, нарық талаптарына жедел жауап қайтарудың нәтижесі. Сонымен қатар экономикалық өсуді көрсететін еңбек өнімділігінің жоғары болуы, персоналдың жоғары біліктілігі, өндірілетін өнімнің жоғары сапасы, басқару шеберлігі, басқарудың әр түрлі деңгейлеріндегі стратегиялық ойлау да бәсекелік артықшылықтар береді. Бәсекелік артықшылықтар абсолютті емес, қатысты сипатқа ие, өйткені оны экономикалық тиімділікке ықпал ететін сипаттамаларды салыстыра отырып ғана анықтауға болады. Сонымен бірге бәсекелік артықшылықтардың қатысты сипаты оның нақты жағдайлар мен себептерге тәуелділігінен де көрінеді. Мысалы, бағасы бойынша артықшылыққа ие тауар бір географиялық аймақта бәсекеге қабілетті болғанымен келесі аймақта керісінше болуы мүмкін, немесе нарықта сәтсіздікке ұшыраған тауар белгілі бір мерзім өткеннен кейін негізгі бәсекелестің нарықтан кетуі себебінен, сәтті маркетингтік шараларды жүзеге асыру әсерінен қайтадан сұранысқа ие болуы мүмкін. Бұдан кез-келген компанияның бәсекелік артықшылықтары әмбебап сипатта болмайтынын көреміз. Сондықтан оны талдауда нақты нарықтық жағдайлар есепке алынуы керек. Бәсекелік артықшылықтардың тағы бір сипаттамасы олардың әркелкі факторлардың ықпалында болуында. Бәсекелік артықшылыққа қол жеткізу үшін кешенді шаралар керек. Бір факторлар бәсекелік артықшылықтарды арттыру мен қатар кемітуі де мүмкін. Мысалы, жаңа технологияны қолдану арқылы өнімнің сапасы, дизайны тұрғысынан артықшылықтарға жеткенмен өнімнің өзіндік құны жоғарылап соның салдарынан сұраныс төмендеуі мүмкін. Сондықтан бәсекелік артықшылықтарды зерттеуде неғұрлым маңызды факторларды есепке алатын жүйелі жол қажет. Бәсекелік артықшылықтарды әр түрлі критерийлерге байланысты жіктеуге болады 2-суретте бәсекелік артықшылықтар жіктемесі көрсетілген. Жіктеудің аса маңызды критерийі бәсекелік артықшылықтың қайнар көзін анықтайтын жағдай, оған байланысты бәсекелік артықшылықтардың он түрі бар. Олар:

1. Экономикалық факторларға негізделген бәсекелік артықшылықтар келесілермен анықталады:

• компания әрекет ететін нарықтардың жалпы экономикалық жағдайының жақсы болуы;

• зерттеліп отырған тауар сферасындағы инвестициялық, несиелік, салықтық және кедендік мөлшерлемелер облысында мемлекеттің ынталандыру саясатының болуы;
• сұранысты ынталандырушы объективті факторлардың болуы: нарық сиымдылығының жоғары болуы, баға өзгерісіне сатып алушылардың аса сезімтал болмауы, сұраныстың мерзімділігінің төмен болуы, ауыстырушы-тауарлардың болмауы және т.б.;
• өзіндік құнның төмен болуы;
• кәсіпорынның тәжірибелілігі;
• кәсіпорынының экономикалық әлуеті;
• қаржыландыру көздерін табу және оны тиімді қолдану.

2. Нормативтік-құқықтық актілерге негізделген бәсекелік артықшылықтарға үкімет тарапынан болатын әр түрлі жеңілдіктерді жатқызамыз.

3. Құрылымдық сипаттағы бәсекелік артықшылықтар компанияның өндіріс және өткізу үрдістерінің жоғары деңгейде біріктірілуімен анықталады. Бұл жерде біріктірудің кері, алға немесе көлденең түрлері қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар құрылымдық сипаттағы артықшылықтарға нарықтың бос сегменттерін жылдам қамту мүмкіндіктері де жатады.
4. Әкімшілік шаралардан туындаған бәсекелік артықшылықтар өндірушілер қызметіне шек қойылуына байланысты. Олардың қатарына мемлекеттік және жергілікті органдардың шектеулері, патенттер мен лицензиялар беру, кәсіпорынды тіркеу тәртібінің күрделілігі және тағы басқалар жатады.
5. Нарық инфрақұрылымының даму деңгейімен анықталатын бәсекелік артықшылықтар:

• қажетті коммуникация құралдарының дамуы;

• Қазақстан аймақтарындағы еңбек, капитал, технология нарықтарының ұйымшылдығы мен ашықтығы;
• дистрибуторлық тораптың, соның ішінде бөлшек және көтерме сауданың дамуы, кеңестік, ақпараттық, лизингтік және басқа да қызмет түрлерін көрсетудің дамуы;
• фирмааралық кооперацияның дамуы;

6. Техникалық (технологиялық) бәсекелік артықшылықтар саладағы қолданбалы ғылым мен техника деңгейінің жоғары болуымен, құрал-жабдықтар мен машиналардың арнайы техникалық сипаттамаларымен, шикізат пен материалдардың технологиялық артықшылықтарымен, өнімнің техникалық параметрлерімен анықталады.

7. Жақсы ақпараттандырылу арқылы анықталатын бәсекелік артықшылықтар сатушы, сатып алушы, жарнама қызметі, нарық инфрақұрылымы туралы ақпарат базасының кең болуына негізделеді. Бәсекелік күрес жүргізуде ақпараттың болмауы немесе жалған ақпарат үлкен кедергі болып табылады.
8. Географиялық факторларға негізделген бәсекелік артықшылықтар кәсіпорынның географиялық жағынан тиімді орналасуы мен нарықтың географиялық шекараларынан үнемді түрде өтуіне байланысты анықталады.
9. Демографиялық факторларға негізделген бәсекелік артықшылықтар нарықтың мақсатты сегментіндегі демографиялық өзгерістер және оның сұраныс құрылымы мен көлеміне жағымды ықпал етуі, тұрғындардың мақсатты тобының санының өсуі, жастық-жыныстық құрамының өзгеруі және білім мен кәсіби деңгейдегі өзгерістер нәтижесінде құрылады.
10. Құқықтық емес сипаттағы бәсекелік артықшылықтар теріс пиғылды бәсеке, криминалдық іс-әрекеттерден болады.

Сонымен қатар бәсекелік артықшылықтар  әр түрлі саты деңгейінде болып, тауарға, кәсіпорынға, салаға, бүтіндей экономикаға  қатысты болуы, бағалық және бағалық  емес факторларға негізделуі, ұзақ, орта және қысқа мерзімді болуы, тұрақты және тұрақты емес, ерекше және қайталанатын болуы мүмкін.

Бәсекелік артықшылықтарға нарыққа  ену кедергілері ықпал етеді. Нарыққа жаңа бәсекелестердің келуі бәсеке күресін ушықтырып, қорғануға мәжбүр етеді. Қорғаныс шараларының бірі салаға кіру кедергісін қою. Бұл кедергінің деңгейі бірқатар факторлар арқылы анықталады, солардың ішінде бәсекелік артықшылықтарға әсер ететіндері:

1. Нарық сыйымдылығы және динамикасы. Нарық сыйымдылығының шектеулі болуы (нарықтың толыққанды болуынан немесе тұтынушылардың сатып алу қабілетінің төмендігінен) жаңа кәсіпорынның келуіне үлкен кедергі. Мұндай нарықтың рентабелділігі жоғары емес, бәсеке деңгейі және қаржылық тәуекелі жоғары болады.
2. Саладағы өндіріс типінің артықшылығы және соған байланысты өндіріс, өткізу шығындары деңгейінің төмен шегі. Өндірістің масштабтылығы және ірі өндірушілердің болуы өнімнің өзіндік құны бойынша бәсекелік артықшылықтарға жетуге кедергі туғызады. Салалық өзіндік құнның төмен деңгейі жаңа бәсекелестердің келуінен қорғайды.
3. Өнімнің дифференциация деңгейі. Бір өнімнің жаңа үлгілерінің, жаңартып-жаңғыртулары тұтынушылар талғамын, нарық сегментін толық жаулауға мүмкіндік береді, жаңа бәсекелестерге нарықтың бос сегментін табуға немесе тұтынушылар талғамын өзгертуге қиындық туғызады.
4. Тауарды тарату арналарының қол жететіндігі. Нарықтың меңгерілгендігі тауар тарату арналарын бәсекелестердің қамтығандығын білдіреді. Ал жаңадан келген фирмаға тауарды жылжытудың жаңа арналарын қалыптастыру экономикалық тұрғыда тиімсіз.
5. Қосымша капитал салымдарына деген қажеттілік. Жаңа өндірісті іске қосу үшін шамалы қаржы тарту керек болғандықтан жаңа кәсіпорындардың салаға енуі шектеулі.
6. Нарық инфрақұрылымының даму деңгейі. Нарыққа жаңа кәсіпорындардың енуіне қажет көлік және байланыс құралдарының дамымауы, ақпараттық, кеңестік, лизингтік қызмет түрлерінің дамымауы үлкен кедергі.

Бәсекелік артықшылықтарға ықпал  ететіндер:

1. Өнімді тұтынушылардың бәсекелік артықшылықтарға ықпалы. Тұтынушылардың ықпалынан бәсекелестер өнімнің бағасын төмендетуге, өнім сапасын жоғарылатуға ұмтылады. Әр тұтынушылар тобының бәсекелік артықшылықтардың құрылуына ықпалы келесі жағдайларда маңызды болады:

• компания өндіретін өнімнің негізгі бөлігін сатып алатын болғандықтан оның өткізілу көлемі тұтынушыларға байланысты;
• сатылып алынатын өнім тұтынушы бюджетінің негізгі бөлігін құрайды, сондықтан олар баға, сапа өзгерістеріне сезімтал келеді;
• өнімнің стандартталу деңгейі жоғары болғанда бірдей өнімнің өндірушілері көп болады, сондықтан тұтынушының талғамы басқа өндірушіге ауысуы мүмкін.

Осы және басқа да жағдайлар тауарлар нарығында бәсекелік күресті  күшейтеді, соған орай өндірушілер  бәсекелік артықшылықтарға жетуге ұмтылады.

2. Жабдықтаушылардың бәсекелік артықшылықтарға ықпалы. Бәсекелік күресте жабдықтаушылар жабдықтайтын тауарлары мен көрсететін қызметтерінің сапасы, бағасы арқылы өндірушілерге ықпал етеді. Жабдықтаушылардың бәсекелік артықшылықтарға әсері мынадай жағдайларда күшті болады:

• жабдықтаушылар саны шамалы болғанда;
• соңғы өнімді жасауда жабдықтаушылар өнімі маңызды роль атқарғанда;
• жабдықтаушылар өнімін ауыстыратын тиімді өнім болмағанда;
• жабдықталатын өнім дифференциациясының деңгейі жоғары болғанда;
• өндірушінің тік интеграция деңгейі төмен болса.

3. Субститут тауарлардың бәсекелік артықшылықтарға ықпалы. Өндіруші өткізетін тауарларды қандай да бір деңгейде ауыстыратын тауарлардың болуы бәсекелік артықшылықтардың қалыптасуына әсері аса зор. Мұндай тауарларға қатысты нарықта бағалық тартымдылық ережесі бар: егер қандай да бір тауарға нарықта баға өссе, онда оны ауыстырушы тауарға сұраныс өседі. Яғни тұтынушылардың талғамы арзан ауыстырушы тауарға қарай өзгеруі мүмкін. Егер нарықта тиімді ауыстырушы тауарлар саны көп болса, ауыстырушы тауарлар өндірісі неғұрлым жоғары болса, ауыстырушы тауар мен оригинал-өнім арасындағы баға айырмашылығы ауыстырушы тауардың пайдасында болса, онда ауыстырушы-тауар жағынан қауіп те жоғары болады.

4. Бәсекелік артықшылықтардың қалыптасуына мемлекеттік саясат элементтерінің ықпалы. Мемлекеттік саясаттың бірқатар маңызды элементтері бәсекелік артықшылықтардың қалыптасуына әсер етеді: