Қазақстандағы касипкерлік ерекшеліктері

Шағын кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің  негізгі факторы олардың икемділігі болып табылады, яғни, тұтынушыны тез  тауып алуға және нарықта өтімді товарды тез тарату қабілеті.     

Ғылыми  техникалық прогрессте шағын кәсіпкерліктің ролінің негізгі факторлары үш бағыт бойынша анықталады:    

• ірі және ұсақ өндірістің техникалық деңгейіндегі мамандандырылудың  дамуы;     

• шағын өндіріс маштабында тиімді, аз ақша қаражаты  жұмсалатын технологиялық әдістерді, өндірістік саланы (бағытты) және машина жүйесін енгізу және дамыту;     

• жаңалықтардың (жаңа енгізілгендердің) жылдамдатылғанөндірісі.    

Шағын бизнес тәуелсіз басқаруымен, меншік капиталымен, операциялар ауданының жергіліктілігімен,   шағын   көлемімен сипаттталған .    

Шағын кәсіпорындардың ерекшеліктеріне  мыналар жатады:    

• тез өзгеріп отыратын нарықт талаптарына  жылдам бейімделгіштігі мен икемділігі;     

• өндіріс технологиясын өзгертуге, товардың үлгісі мен типін тез өзгертуге, жаңалық енгізуге қабілеттілігі;    

• ынталандыру   жүйесінің   икемділігі;     

• жұмыс күнінің еркін ұйымдастырылуы (толық емес жұмыс күні және үйге алынатын жұмыс);    

• аймақтық экономиканың дамуындағы, аймақтық басқарудағы дербестіктің жоғарылауындағы  шағын кәсіпорындардың ролі;    

• әкімшілік   кедергілердің   болмауы;    

• өндіріс пен қызмет көрсетуге  мамандандыру;     

• жұмыспен   қамтамасыз   етудегі   маңызды   роль;    

• дәрежелі мамандарды ұтымды пайдалану;     

• өндіріс процөсстерінің қарапайымдылығы;     

• өнімнің әрдайым жаңартылып тұруы;    

• жеке  қарым   -   қатынас  мүмкіндігі.    

Бұл артықшылықтар тек сатушы мен сатып алушының арасында ғана емес, сонымен қатар, менеджер мен жұмысшының арасында да көрініс береді.    

Шағын бизнесті басқаруда бірқатар негативті  сәттер де бар. Кейбір факторлар шағын  бизнеске қолайсыз болып келеді. Бұған, бірінші орында, ресурстарға қол  жеткізудің қиындығын жатқызуға болады.   Банктер мен басқа да қаржы көздері шағын кәсіпорындарға сенімсіздікпен қарайды және оларға жоғары проценттер қояды.    

Шағын бизнестегі өндіріс шеңберінде үнемділік  болмайды, бұл тек өндіріс шеңбері  кең ірі бизнеске ғана тән.  
  
  
      1.2. Кәсіпкерлік- ерекше  экономикалық құбылыс     

Кәсіпкер  дегеніміз кім? Кәсіпкерге не жатады? Кәсіпкердің бағы неде? Осы және басқа да осындай сұрақтар күн  сайын көбейіп, бұл процеске деген  ынтаны әлем деңгейінде күшейтуде. Жоғарыдағы сұрақтарға жауап бере отырып, кәсіпкерлік туралы көзқарастың мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми- техникалық процестің және қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай тұратынын атап өту қажет. Әсіресе нарықтық несие мен ақша айналымының әсері айтарлықтай.     

Әлеуметтік-экономикалық, құбылыс ретінде кәсіпкерлік  көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның айталык, заң-құқылық, психологиялық, тарихи жақтары бар. Барлық кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-олардың субъектісі мен объектісін   анықтау.    

Кәсіпкерліктің  субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі мүшелер, алдымен жеке-дара индивидтер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке-дара өндірісті (жан-үя, кәсіпорны) ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы жағдайда  кәсіпкер жолдаушы болады.     

Кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүргізуі мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық мүдде. Мүндай кәсіпкерліктің түрі-үжымдық, коллективтік деп аталады. Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі-әртүрлі ассоциациялар: акционерлік қоғамдар, кооперативтер және т.б. Жеке-дара кәсіпкерлерге қарағанда партнерлік бірлестіктер   ірі   көлемдегі мәселелерді   шеше   алады.    

Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекшө айтқан жөн. Өйткені мемлекет кәсіпорындарының үжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды. Бірақ егер қайта қүрылыс болып, бүрынғы үжымның орнына жаңа, айталық арендаторлар үйымы қүралса, онда соңғылары үжымдық кәсіпкерлііктің субъектісі болады.     

Кейбір  жағдайларда кәсіпкерліктің субъектісіне мемлекеттік, оның тиісті органдарын жатқызады. Бірақ нарықтық экономиканың жалпы ережөсі бойынша мемлекет бизнесті үйымдастырудың жолын белгілеп, оны бақылап отырып кәсіпкерлік субъектісі бола алмайды. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің иерархиясы шығады: мемлекеттік (жоспарлы    кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне байланысты), ұжымдық, жеке-дара.    

Кәсіпкерліктің  потенциалдық мүмкіндіктөрін толық  бағалау үшін олардың субъектілерін  ном.инальды және реалды деп бөлудің  маңызы ерекше. Номинальдыға кәсіпкерлік  қызметпен айналысу қүқы жатады. Нарықтық экономика елдерінде әрбіреуінің бүған қүқығы бар. Алайда мүны жүзеге асыру қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, реалды субъектісі-бүған деген алғышарттары бар, ең бастысы-капитал иемдену қүқысы барлар Міне осы .адамдар экономиканың кәсіпкерліксектоі:н қүрып, дамыта алады.     

Кәсіпкерліктің  объектісі-адамның белгілі қызмөті. Мұның ерекшелігі неде? Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі - өндірілген өнім мен  көрсетілген қызмет. Бірақ, ең бастысы-әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты - өз кәсіпорнының пайданы көп келтіру немесе шығындарын барынша азайту. Ал кәсіпкердің табысы, көбіне оның істі ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің басталуы кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялардың жаңа жолдарын іздейді, бұл кәсіпкер ісінің ең басты мәселесі.     

Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды  жұмсаудың тың салаларын іздеу, өскі ойлау шеңберінен шығу. Былайша  айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметтер мен товарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету туралы болып отыр. Мұндай өзгерістердің түрлері әр алуан-жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескіні қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе өскілерін жою, модификациялау және т.б.    

Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы новаторлық-өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі фак.торларын   комбинациялау.    

Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде  бірнеше жалпы белгілөрі бар. Оның ішінде негізгісі-шаруашылық    субъектілерінің еркіндігі мен тәуелсіздігі, Олардың егемендігі     нарық механизмі әрекетін камтамасыз ететін тәртіп калыптастырады. Кәсіпкердік тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды алуға, осы   ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процессін ұйымдастыру және оларды нарықта "кәсіпкердің ойлағанындай сату     қүқын береді. Материалдық ресурстар мен ақша капиталының      иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбір      қызметші әзі істей алатын еңбекпен айналысуға қүқысы бар. Алайда қандай да болмасын еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта  мен субъектілер әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен, кәсіпкерліктің басты шарты-барлық мүмкүндіктерді деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы, өзбеттілігі.    

Барынша   көп   табыс   келтіру-кәсіпкерлік   жумыстың қозғаушы        факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтілді. Бірақ нарық жағдайда белгілі бір өзгерістер өне бойы болып тұрады. Кәсіпкерлер көбіне    бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан ғана оларға тиісінше көңіл аударады. Жоғарыда көрсеткеніміздей, олар өздеріне тиімді өзгерістер, яғни жұмыстарына жаңалықтар енгізеді. Жаңалық процесінің мұраты – пайда табу. Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін, экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет-әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабылетін және жағдайға творчестволықпен қарау іскерлік әлемінде жоғарыбағаланады.     

Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат-шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бууы. Іске кіріскенде алғашқыда болашақ бУлдыр, оны болжап білу-қиын. Жаңа идеялар мен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп - қатері көп, ал оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес.    

Шаруашылық  қауіп-қатердің, тәуекелдің негізінде-мүмкін болатын және шын шығындар мен  нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген товарлар бағасы жұмсалған  шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны, әлде күткен конъюнктура жайсыз болғаны, Өндіріс факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді ене бойы қауырт жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай өндірістің басқа мүшелерінде жарайды. Сонымен нақты кәсіпкерлікқызметтің шеңбөріне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу, пайдалылықты анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа ресурстардың қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен, жабдықтаушымен, клиенттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине, осы жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруы міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді линзамен салыстыру орынды: ол басқалардың энергиясын көбейтеді Тәуелсіздік (еркіндік) және ұйымдастырудағы новаторлық-кәсіпкерліктің мәні осында: біреуі оған өмір берсе, екіншісі тағдырын анықтайды, Сонымен, кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін белгілі жағдайлар қажет. Кәсіпкерлікті өркендетудің шарттары: меншік қатынастарын персон и фикациялау (адамдық келбеті), мүліктерді қолдану жөнінде өз еркі, жауапкершілігі мен шешім қабылдау мүмкіндігінің болуы, өнімдер мен табыстар жөнінде де осындай мүмкіндіктердің берілуі, қабілеттер мен тұтынушылардың экономикалық еркіндігі, нарықтардың ашықтығы және теңсалмақтылығы, қызметтер мен тауарлардың, капиталдың, информация мен жұмыс күшінің ғалысында кедергінің болмауы, товарды бірдей бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы, азаматтардың ұқыпты қоғамының, мұның ішінде заң шығаратын, орындаушы – сот өкіметінің құрылуы және меншіктің иесі мен кәсіпкерлер құқығын қорғау. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық түрлері. Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу тәсілі ретінде жаңа іске адамның жеке энергиясы мен капиталын жұмсаудан көрінеді. Сондықтан ол оның мақсаты мен нәтижелігі жағынан жеке оның құралы-шығындарды азайту, үнемділігі тұрғысынан да тиімділігін, тәртібін барынша ойластыруды талап етеді. Мұндағы кәсіпкерлік әрекеттің ең бастысы, тиімдісі-таңдаудың дұрыстығы немесе таңдаған істің кәсіпкердің   жеке потенциалына сәйкес келуі.    

Осыған  байланысты бизнесті ұйымдастырудың үш негізгі түрін атап көрсету абзал:    

1. Жеке-дара   кәсіпкерлік    

2. Серіктестіктер       

З. Акционерлік   қоғам    

Сонымен, Қазақстанда қәсіпкерлік қызметтің  белсенділігін көтеру үшін бизнесті ұйымдастырудың жоғарғы көрсетілген  түрлерін дамыту керек, бар тәжірибені бақылау олардың бизнесті жандандыруға игі әсерін көрсетті.    

І.З. Шағын   бизнесті   дамыту   ерекшеліктері     

Кәсіпкерлік ниеттің белсенділігінің артуы  ірі корпорациялармен қатар шағын  кәсіпорындарда да байқалады. Атап өтерлік  жай, мұнда ірі, орта және шағын бизнестің  өзара әрекеті күшейеді. Алдымен  көңіл аударатыны - ғылыми-техникалық прогресс саласындағы (жаңаны жасаудағы табыс нарықтағы»түсімімен бірдей) шағын новаторлық компаниялардың жоғары тиімділігі және осымен: байланысты 70 жылдардағы мұндай компаниялардың санының өсуі. Әртүрлі есептер бойынша (ұлттық әлем классификациясының түзетуімен) шағын бизнестің үлесіне 80 жылдарда ГДР, Англияда, Италияда өнеркәсіп өндірісін 1/5 - і, францияда, АКШ-та, Жапонияда 1/3-і келеді. Барлық кәсіпорындардың ішінде оның үлесі 90 проценткө жетті, ал елдердің түріне қарай, онда істейтіндердің үлесі 36-80 процентке дейін өсті. Әрбір кәсіпорынның, шағын, орта немесе ірі, экономикада өзінің атқаратын қызметтері бар. Бірақ бірде-бірі негізгі фирма түрлерін толығымен ығыстырып шығару мүмкін емес, өйткені экономика жағдайларын түгелдей унификациялауға болмайды. Әртүрлі типтегі компаниялар өне бойы қатар өмір сүріп, бір-біріне тұрақты қауіп келтіріп отырады. Жалпы нарық осының арқасында қайсыбір компания тобының үнемі үстемдігінен құтылады. Шағын бизнестің экономикадағы орны мен қызметі тұрақты болмайды. Оның ірі өндіріспен, монополистік капиталмен және мемлекетпен байланысы да түрліше. Әркездегі техникалық прогресс кіші кәсіпкерліктің өмір сүру жағдайларына түрліше әсер етті. Шағын кәсіпкерлікті қалай түсіну керек?  
  
   

2.1. Kәcinкepлiкmi дaмыmyдың кұқықmық, нeгiздepi.      

Қaзaқcтaндaғы экoнoмикaлық peфopмaлapдың мaңызды бaғыттapының бipi шaғын бизнecтi қaлыптacтыpy жәнe дaмытy eкeндiгi бәpiмiзгe бeлгiлi.Қoғaм, кәciпкepлiк-нapық мexaнизмiн жәнe қaзipгi нapық жүйeciнiң құpaмдac бөлiктepiн қaлыптacтыpyдың бipдeн-бip көзi eкeндiгiн мoйындayдa. Бұны кәciпкepлiктiң нeгiзiндe жaтқaн экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк қызмeттepдiң кeң көлeмiмeн түciндipyгe бoлaды: жaңa жұмыc opнын қaлыптacтыpy, нapықты тoвapлap мeн көpceтiлeтiн қызмeттepгe тoлтыpy, бәceкeлecтiк opтa қaлыптacтыpy жәңe т.б.

Жұмыc пeн қaмтылy пpoблeмacы, өciн кeлe жaтқaн жұмыccыздық дeңгeйi қaзipгi кeздe бүкiл әлeмдiк бoлып тaбылaды. MOT жәнe БҰҰ cияқты xaлқыapaлық ұйымдapдың бaяндaмacындa aйтылғaндaй, экoнoмикaлық өcy қaжeттi жaңa жүмыc opнын бepмeйдi. Mыcaлғa, дaмып кeлe жaтқaн экoнoмикacы бap 50 eлдiң 7-дe ғaнa жұмыc opны caны өcтi. Ocыдaн кeлiп, әp түpлi eлдepдiң ғaлымдapы мeн экcпepттepi жұмыccыздыққa қapcы күpecтiң eң тиiмдi әдici шaғын бизнecтi дaмытy дeгeн қopытындығa кeлдi.     

Әлeмдiк  төжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, 20 ғacыpдың aяғындaғы экoнoмикaдa шaғын бизнec мaңызды opын aлды, oл мeмлeкeттiң гүлдeнyiндe нeгiзгi poль aтқapaды. Бipaқ, кәciпкepлiктiң кeң мacштaбтa дaмyы мeмлeкeттiң pecпyбликaлық, aймaқтық, жepгiлiктi дeңгeйлepiнeн жaн-жaқты әpi мaңызды қoлдayды тaлaп eтeдi. Aл бұл Қaзaқcтaн үшiн epeкшe aктyaльды бoлып тaбылaды: жaлпы экoнoмикaлық қүлдыpay жaғдaйындa,pecми жәнe жacыpын жұмыccыздықтың өcyi, әcipece жacтap мeн өйeл aдaмдap apacындa,түpғындapдapдың үлкeн бөлiгiнiң өмipлiк дeңгeйiнiң төмeндeyi,өлeyмeттк шиeлeнicyшiлiктiң ұлғaюы жaғдaйындa oдaн шығyдың жaлғaз жoлы кәciпкepлiккe жaн-жaқты жәнe икeмдi мeмлeкeттiк қoдлay бepy, oның дaмyынa экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк жaғдaй жacay бoлып түp.