Экономикалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселелері

     Мысалы, басқалар  конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз көлемде құрайды, және сөзқұрылымының тарихи тәсілдерінің қатарына өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатыын тәсілдер,   сөздерде дыбыстардың кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде  дерлік қолданылмайды.  Осыған байланысты бөліп көрсету керек:

     - аз өнімді аффикстер;

     - «абсолюттік өнімділік» бұл өнімді  аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында  минималды шектеулі. 

     Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің  басты  сипаттамаларының  бірі болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің  салмағы басым болады.  Өнімділік  жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру моделінің сипатында басым салмаққа ие.  Сөзқұруды өнімділік мағынасы,  моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де сөзқұру тәсілдеріне де таралады,  «өнімділік» сөзінің өзінің семантикасы өте кең көлемде.

     Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері  мен оның негізгі сипаты жайлы  бірдей пікір жоқ екндігінің себебі  шығар. 

     Сөpтіркес негізіндегі  «өнімділік» синонимдік термин екенін атап өту маңызды  - «сөзқұрулық белсенділік», ол сөздердің құрылулық қабілеті,  мысалы,  сөзқұру элементі  мен жаңа сөзжасаудың.   Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше  пассивті, бұлардың  көмегімен  жаңа сөздер аз көлемде  құрұлады  немесе тіптен құрұлмайды.

     Л.Гилберт  аудама ісінде, сөзқұру тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.[14] 

     Ол  сөзқұру тәсілі бойынша  неологизмнің  мына топтарын бөлуді ұсынады:

     1.  Жеке дыбыстардан  немесе дыбыстардың  өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Аударма ісінің мұндай жаңашылдығында , жасандылық байқалады.  Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.

     Мұндай  сөздердің мысалы,  соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б.өолданылып жүрген терминдер.

      Polychromatic – көптүсті.

     Monochromatic – біртүсті.

     Мұндай  неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.

     Бұл  топқа одағайда  туындаған сөздер кіреді.

     zizz  (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда  шығатын дыбыс имитациясы;

     to buzz  (телефон соғу) – телефон  тетігінің жұмысының дыбыс иммитацИЯсы.

     Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың және дыбысқа  еліктеудің имплекациясы. 

     Сонымен қатар, осы топқа жаңаодағай түрлері  шартты түрде кіреді:

     Comparatively – салыстырмалы.

     Rational –рационалды.

     Skill [skil]n –  1) практикалық  тәжірибе, 2)істей білу

     To ensure [in ] v –қамтамасыз ету.

       Supplier [sәplaiә]n – жабдықтаушы.

     To embrace [imbreis]v - қамту

     Ауысып  алу, бұл топтың неологизмі, күияі неологизмге жатады.  Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын  фонетикалық дистрибуция жатады.  Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне  жанаспайтын морфологиялық бөліну.

     1. Шындығында ауысып алу.  Бұл  аударма ісінің бұлағының – негізгі тілі – француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол  африка және азия елдері тілдері,  әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады.  Бұл категориядағы сөзтіркестер  мәдениет аумағында көбінесе кездеседі:

      To appear -Пайда болу

     Predetermine – алдын ала білу.

     Perform - орындау

     Күнделікті  тұрмыс:

     petit dejeuner – азғантай таңғы ас.

     ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі  қонақ үиі).

     Ғылым және техника және т.б.

     2. Бұл топқа тағылық тәсіл жатады – олар азғана жаңашылдықпен ерекшеленетін, мысалы: dolue vita ,  perestroika, glasnost ағылшын тілі бірлігіндегі ықпалсыздар немесе әлсіз ықпалды.

     3. Үшінші топқа – ксенизм жатады.  Бұлар шындықты,  елдің тұрмыс  ерекшелігін, тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:

     Maximum – максималды.

     Measure-өлшеу,  категория.

     Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің  14% құрайды және тағылықтан гөрі жаңа сөздер  көп.[16]

     4.  Төртінші топты – кәлкі құрайды  (басқа тілдің үлгісінен сөз  жасау).   Соңғы 25 жылда,  ағылшын тілінде кәлкінің мөлшері бірден азайып кетті. Аударма ісінде жаңа сөзтіркестер пайда болды.  Заботкина қалданылып жүрген сөзтіркес кәлкісінің үш түрін көрсетті:

     Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds )  – сөзталқы, мұнда қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.

     Gliding time (  неміс сөзінен glietzeit) –  жылжымалы график;

     Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман,  роман, фотосуреттерден тұратындиалог  қоспасы бар  комикс стилінде.

     II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемнен құралған морфологиялық  неологизм.  Мұнда бірнеше топты мысалға алады:

1. Аффиксалдық нелогизм. Аффиксалды бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша  барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды, және болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді.  Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда  103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен  жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана  мөлшерде болады.  Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.

     2.  Қосымша сөз.  Соңғы онжылда  қосымша сөз ролі айтарлықтай  өсті. Ал, моделдің мөлшері, сол  күйінде қалды. Анағұрлым кең  тараған модельдер: N + N ->N   немесе  A+N->N, болып табылады.  Мысалы:

      High – rise – көпқабатты үй.

     Cloth – cap – жұмысшы.

     Ratflink – сатқын.

     Hard – line – ымырасыз көзқарас.

     Meet-төлеу.

     Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.  

     Reaganomics–  рейганомика, Рейганның саясаты,  оның  басқару стилін ұстану. Келесі  модель жоғары дәрежелі өнімділіктің  иесі болып табылады.

     Part II  + А

     Laid – back - әлсірегендік.

     Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді  аударуда, компонентті комбинациялық құрылымның  тенденциясы күшейді. 500 дей бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:

     Middle – of- the –read – орташа,

     Head – to –head – қоян–қолтық күресу,

     Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,

     Do –it –yourself - өзің жаса.

     Бұлар  дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде  ағылшын тілінде сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар  олардың ішіндегі ең өнімділері:

     Abbr+N->N, мысалы:

     Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody, or some other, egually important  – 22 амал  Дж.Хеллердің «Cats 22»   – атты  сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған жаңақұрудыңкең қолданылуы.[17]

     Экономикалық  мәтіндерді  аударудағы көпмағыналық пен көпнұсқалық, ағылшын, қазақ тілдеріндегі терминдерді аударуды зерттеулерде, соңғы практикалық тәжірибелерден қолданылды. Мысалдар көтерілген мәселені дәлелдеумен қатар, аудармашы ісінде қолдануға, аудармашыға көмек ретінде пайдалануға болатындай ашып көрсетілді.  

      

   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қорытынды. 

     Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді,  мәтіндердің терминологиялық лексикасын аударғанда, аудармашылық сәйкестіктің дәл іріктелуінде қиындықтар туындайды, аударма ісінің  міндетті шарты .

     Ағылшын және қазақ, экономикалық және т.б. терминдеріннің құрылымында алшақтықтар кездеседі.

     Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық мәтіндердің лексикалық құрамында және морфо-синтаксистік терминдердің құрылымында, оларда лингвистикалық объективті себептері бар:  ағылшын теминдері құрамына субстантивтік анықтағыш компонент кіреді (зат есім) ,  олар тілдердің грамматикалық қатарындағы алшақтықтармен негізделген,  морфо-синтаксистік құрылымның , қазақ, орыс тілдеріне алшақтылықсыз аударылуы мүмкін.    Экономикалық терминдердің морфо-синтаксистік  құрылымын да алшақтықтар, интегралдық және дифференциалдық сипаттағы терминоэлементтермен анықталатын      мағынасын  бергенде кедергі келтірмейді. Осының бәрі  транскрипцияны, транслитерацияны және кәлкілеуді баламасыз терминологияның аудару тәсілдері деп керсетеді. Лексикалық құрамымен өзгешеленетін, ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдер аудармасы, нақты тәжірибелік қиындықтардан тұрады: ол аудармашыдан ШТ терминінің мағынасын түсінумен қатар АТ термин жетік білуді және кәлкілеуді жібермеуді талп етеді.

     Дәстүрлі  баламалы түрде қаралатын ШТ және АТ терминдері мағынасында нақты алшақтықтар болмайды.

     Экономикалық  мәтіндердің терминдерін басқа  қазақ, орыс тілдеріне аударуда кездесетін алшақтықтарды, дәл түпнұсқа бойынша жеткізу аудармашының біліктілігіне, танымдық біліміне байланысты.

     Жұмыстың 2-ші тарауында, қазіргі уақытта аударма  теориясында бірнеше үлгі (модель) жасалған. Соның ішінде жағдаяттылық, ШТ және АТ кеңінен таралған және ағылшын тіліндегі эконималық сөздердің қазақ тіліне берілуінің өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады.   Аударма формалды-семантикалық дәрежеде  ШТ(шыққан тіл) және АТ (аударма тіл) терминдерін салыстыру, сөз қосу, ауыстыру, түсіріп тастау (опущения), яғни бір компонентін түсіру және т.б. әдістері бар. Белгілі бір шығарманы аударуда бірнеше тәсіл қатар қолданыла береді. Ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де экономилық сөздердің мағынасы үнемі компоненттерінің мағыналарына қарай анықтала бермейді. Тілдердің грамматикалық қатарындағы алшақтықтар ағылшын теминдерінің  морфо-синтаксистік құрылымындағы алшақтықтардың негізгі себебі болады,  олар екі немесе одан да көп зат есімдерден және олардың орысша баламатерінен тұрады. Грамматикалық құрылымда «зат есім +зат есім» (N+N),  орыс терминдерінде ағылшын терминдерінің өнімді араласуы, «сын есім + зат есім» (Adi +N):  consumer demand – потребительский спрос – тұтынушылық  сұраныс;  credit rating – кредитный рейтинг – кредиттік рейтинг;   interest income – процентный доход – проценттік кіріс;  investment policy – инвкстиционная политика – қаржы құюшылық  саясат;  market  capitalization – рыночная капитализация – нарықтық капитализация;   reserve account – резервный счет – резервті шот;      subscriber base – абонентская база – абоненттік база;  tax basis – налоговая база – салықтық база.

     Осы мысалдар арқылы ағылшын тіліндегі  экономикалық сөздерді қазақ тіліне формалды-семантикалық дәрежеде  ШТ(шыққан тіл) және АТ (аударма тіл) терминдерін салыстыру, сөз қосу, ауыстыру, түсіріп тастау (опущения), яғни бір компонентін түсіру және т.б. әдістері негізінде берілгендігін көре аламыз. 
 

            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Әдебиеттер  тізімі. 

     

1. Андрианов С.Н. Некоторые вопросы построения словарей специальной терминологии// Тетради переводчика. - Вып. 2. - М.: Международные отношенИЯ, 1964. - С. 78-91
2. Аполова М.А. Specific English//грамматические трудности перевода. – М.: Международные отношенИЯ, 1977. – 134с.
3. Арнольд И.В. ЛексикологИЯ современного английского языка. — М.: Высш. шк., 1973. - 302 с.
4. Арнольд И.В. Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 384 с.
5. Бархударов Л.С., Рецкер Я.И. Курс лекций по теории перевода. - М., 1968.-263 с.
6. Бархударов Л.С. Язык и перевод: Вопросы общей и частной теории перевода. - М.: Международные отношенИЯ, 1975. - 240 с.
7. Борисова Л.И. Лексические трудности перевода научно-технической литературы с английского языка на русский. - М.: ВЦП, 1979. - 135 с.
8. Борисова Л.И. Лексико-стилистические трансформации в англо-русских научно-технических переводах. — М.: ВЦП, 1981. — 168 с
9. Борисова Л.И. Перевод неологизмов с английского языка на русский в научно-технических текстах. - М.: ВЦП, 1987. - 114 с.
10. Борисова Л.И. Лексические особенности англо-русского научно-технического перевода. Учебное пособие. — М.: МПУ, 2001. — 208 с.
11. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский: Учебное пособие. - М.: Изд-во УРАО, 2000. - 208 с.
12. Бреус Е.В. ТеорИЯ и практика перевода с английского языка на русский: Учебное пособие. - М.: Изд-во УРАО. - Ч. I. - 2001. - 104 с.
13. Бурак А.Л. Введение в практику письменного перевода с русского языка на английский. Этап 1: уровень слова. - М.: МГУ им. М.В. Ломоносова -Intrada, 2002. - 176 с.
14. Ванников Ю.В. Типы научных и технических текстов и их лингвистические особенности. - М.,1984. - 240 с.
15. Воробьева М.Б. Особенности реализации оценочных значений в научном тексте // Научная литература / Язык, стиль, жанры. - М.: Наука, 1985. - С. 33-47.
16. Гринев С.В. Введение в терминоведение. - М.: Московский лицей, 1993. - 309 с.
17. ДаниленкоВ.П. Лингвистический аспектстандартизации терминологии. - М., 1993.-280 с.