Үнді философиясының негізгі бағыттары және мектептері

     Жайнизм мокша тіршілік пен тіршілігі  жоқтардың арасын толығымен алшақтаса, карма оларды біріктіреді, сөйтіп мэңгі  әлемдік процесс жүріп жатады. Карманың өзі көп түрлі болады. Оның бірі денеміздің табиғатын, бізді  дүниеге әкелген жанұямызды айқындаса, екіншісі - өмірдің үзақтығын, үшіншісі - тіршілік пен тіршілігі жоқтарды біріктірудің негізі болып есептелетін құштарлыққа, лэззаттануға қатынасты айқындайды.

     Ал  сансардан азат болу үшін "үш қазына" сақтау керек. Олар: дүрыс қылық, шынайы білім, дүрыс сенім. Дұрыс сенім-тиртханкалар деп аталатын 24 эулиенің іс-эрекетіне  сену болса, дүрыс қылық-тазалықты, шындықты, сабырлықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты т.б. сақтау. Ал шынайы білім- жанның сезім мүшелері мен  ақыл-ойға сүйенбей алған білімі. Мұндай танып білу процесінде жан қүрастырып отырған заттармен тікелей байланысады. Ал түйсіктер, ақыл-ой болса мұндай байланысқа кедергі жасайды. Танымның 3 түрі өз тарапынан 3 сатыдан түрады. Бірінші сатысында-жан алшақтығы  жэне үхақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында-өз бойындағы адамдарға  деген қызғанышты, жек көрушілікті  женген жан адамдардың қазіргі жэне өткен кездегі ойларын тікелей  білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында - азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.

     Жайналардың пікірінше, элем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттан тү-рады. Төменгі  екі қабатында-эзэзіл (перілер), ортаншы  қабатта-жер, келесі қабатта-құдайлар, ал ең жоғарғы қабатта-құдайларға ұқсас  джиндер орналасқан. Шындап келгенде жайналардың пікірінше, құдай жоқ, оның бар екендігі туралы келтіріліп жүрген дэлелдердің бэрі негізсіз, қате, сондықтан да қүдайға емес, 24 тиртханкараға (әулиелер) жэне джиндарға  сену керек.

     Жайнизм кейінірек келе дигамбар жэне шветамбар  деген екі сектаға бөлініп  кетті. Жайнизмге Үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар сенеді.

Жайнизм –б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Негізін қалаушы – Махавира. Жайнизм  мына идеяларға сүйенді: Адамның  жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен  нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты – қасірет .  

      Ә)Ал, дәстүрлі діндердің ішіндегі біршама көнесі – Буддизм. Бұл дін өзінен көп бұрын пайда болған хиндуизмнің тамырынан нәр алған. Ежелгі үндістандықтардың тарихымен үндесіп, дамыған хиндуизмнен салт-дәстүр, аңыз, символизмнен бастап философиялық ойлар мен пайымдарға дейінгі көп ілімдерді мұра етіп қабылдады. Будда адам баласының дүниеге келуі мен қайтуының циклін түсіндірді. Онда пенде өзінің жасаған әр ісінің нәтижесі мен салдарын көреді деген философиялық тұжырым жасалады. Дәл бүгін тірі организм болып жүрген тәніңіз бұрынғы тірлікте жасаған ісіңіздің нәтижесі деп танытты. Өмір дегеніміздің өзі өлімнің тікелей жалғасы. Аталмыш цикл үзілмейді. Әр жан иесі қиналады, осы ауырпалықтың бәрі оның бұрынғы тірлікте жасаған «иттіктерінің» салдары. Ал, қиналмау үшін бейнеттің өзімен емес, соны тудырған себеппен күресу қажеттігін уағыздады. Себептің өзі бұрынғы тірлікте өтіп кететіндіктен уақытты кері қайтара алмайсың. Сондықтан, тек қана кейін қиналмау үшін алдағы бейнеттің салдарын бүгін тудырмауың керек. Будданың адал өмір сүру жайындағы қағидасы осы тұстан туған. Оны қазақы ұғымға салсақ, «не ексең соны орасың» дегенге келіп саяды. Ғылыми түрде істің нәтижесінен туатын жауапкершілік ретінде түсінуге негіз бар. Осы дүниедегі тірлікте жақсылық жасасаң кейінгі өміріңде жемісін көресің, ал, жамандық істесең азабын тартасың дегеніне қарап адамның қалай болуы тек өзіне байланысты екендігін аңғаруға болады. Будда қайтыс болғаннан кейін шәкірттері оның қағидаларының басын құрап  Трипитика атты ғибратнамасын жарыққа шығарған. Тағы бір туындысы бар, ол Дармапад аталады. Будда шәкірттерінің «Нама будаяа, нама дармаяа, нама сангаяа», яғни, «буддаға табынайық, будданың қағидасына табынайық, оның ғибратнамасын таратушыларға тағы бас иейік» деген мағынаны білдіретін сөзі кейін «үш асыл»  аталып кеткен. 

«Тэрэвада» деп  аталатын шәкірттері Будданың өзін қастерлеп  табынса,  махаяаналықтар көп будда бар деген бағытты ұстанады және болашақта оны дүниеге қайта оралып адамзатты құтқарады деп сенеді. Тарни яғни, тибеттік буддистер өздерін махаяаналықтарға жатқызғандарымен дінтанушылар оны жоққа шығарады және мүлдем басқа бағыт екендігін дәлелдейді. Тибет буддизмі ловон Бадамжунайдан бастау алады. Әр кімнің ағартушылыққа қатысы бар дейтін махаяаналық көзқарасқа сүйенгенімен кейін өзгерістерге ұшырап бөлінген. Махаяана Боддармадан басталып алдымен чань деген атаумен дамып, кейін Жапонияға зэнь деген атпен еніп жетілдірілген. Осылайша нирван болу технологияны жүзеге асыру барысында у-шү, кун-фү, каратэ, жижицү сынды философия, өнер, спорт түрлерін өмірге әкелген.  

Буддизм десе болды, көз алдымызға тибет ламалары келеді. Тау қойнауын мекендеген, өркениеттен  тым шалғай артта қалған ұлт тибеттіктердің өзіне  аталмыш дін III ғасырда енді делінгенімен, шын мәнінде Будда дүние салғаннан кейін 1200 жыл өткен соң ғана оның ілімі терең сіңді деген дерек бар. Тым биік таулы мекеннің суының өзі тым сылдыр болып келетіндіктен тибеттер етті дүмбілез күйінде жейтін, бақсылықты пір тұтатын «бон» дейтін сенім-нанымдағы мәдениетсіздеу жұрт болған. Осындай мешеу елге келген жаңа өркениет ілімі алғашында ескі салт-дәстүрдің тасасында қалып жатты. Содан да болар, «үш асыл» үғымының саны дереу төртке ауысқан. Төртіншісі, әрине, лама еді. Лама деген пендеге олар көзсіз табына бастады. Оған барын беріп, дұға оқытып барып Жаратушыдан несібе сұрайтын болды. Пұтқа табынудың түрлі салттары мен әдеттері Будданың керемет қағидаларымен араласты да адам танымастай былыққа батты. Салдарынан лама атты  жұрттың тапқан-таянғанын аузынан жырып алып, жейтін паразиттік топ пайда болды.  Олардың негізгі айналысатын шаруасы дұға қылу, діни рәсімдер жасаумен қатар құтқару мен құртудан тұратын неше түрлі дуаларды ойлап табулары еді.

Бір мыңыншы  жылдар тұсында Адиша деген ғұлама ғалым Тибетке келуі дін ісіне  үлкен бетбұрыс жасады. Ол ең алдымен  Будданың айтқан жазмыш, тағдыр туралы баршаға түсінікті жайлар мен  нирвандық жайындағы тылсым сыры көп күрделі жағдайлардың ара  жігі ажыратылған, діни қағидалар біршама  жүйелі түсіндірілген. Әр істің қайтарымы  мен жауабы бар, сондықтан, салауатты  өмір сүрудің арқасында азаптан  аулақ тұруға болады. Адам баласы тойымсыздығының  салдарынан ғана теріс қадамдарға барады, күнәға батады. Әр жасалған теріс қадам зобалаң әкеледі. Бұл әрине, қарапайым философия. Адам өмірінің  этикасы, мораль, тұрмыс нормасы – адал, таза ғұмыр кешу. Дуа жасау деген елді адастыру, жалпы, буддизм ешбір сиқырлықты, торшылдықты дәріптемейді дегенді Адиша тибеттерге  үйретіп бақты.           

 Адам баласы  қиындықтан мәңгілікке ажырап  нирван болғысы келсе, дүниауи  пендешілік атаулының бәрінен  бас тартуы қажет деп уағыздады.  Ол үшін Сиддарта сынды тақуалыққа  көшіп, әйел, бала-шаға, ата-ана, туыстарды  ұмытып, олардан іргені аулақ  салу керек екен. Осы дүниедегі  барлық істі өзіне қатысы жоқ  деп санап, оған мүлде араласпайды.  Қысқасы, аталмыш уағыздың өзі  аса күрделі, сенуге келмейтін  әрі түсініксіз жай еді. Расында,  қарапайым пенде үшін жаным  жай тапсын деп бүкіл қоғамнан  тыс кетуі қаншалықты маңызды  еді. Алайда, сондай топтар, яғни, лама атты сопылар пайда болды.  Қатардағы азаматтар үшін олардың  тірлігі тылсым сырға толы  сиқырлы әлем іспетті көрінер  еді. Сондықтан, мұң, зарларын  айтып барады, медет сұрайды. Ақысына  оны-мұнысын ұсынады. Осылайша, қиналып  еңбек етпей-ақ қарын тойдыратын  тәсіл пайда болды. Адамдардың  көбі оларға қызыға қарайды.  Жүре келе ламалардың топырлаған  шоғыры қалыптасып үлгерді. Көбейген  сайын өзара бәсекелестіктері  де үдей түсті. Бірінен екіншісі  асып түсу үшін жұртты таңдандыратын,  алдап арбайтын неше түрлі  ғажаптарды ойлап табады, өзара  «клиент» таласып төбелеседі. Адиша  тибеттердің  буддистік ұғымдарын ретке келтіргенімен бәрібір бұрмалаудан тыс тұра алмады.             

 Публицист  Б. Баабардың мәлімдеуінше, 1400 жылдары  Тибет елінде Зонхов деген  азамат діннің бұрмалаушыларға  қарсы күрес ашқан. Ол өзінің  қалыптастырған әділдік жолындағы  ағымын буддизмнің сары бағыты  деп атаған. Сарылар тобы өздерін  жемқорлардан айыру үшін сары  қалпақ пен жағасыз арнайы  шапан киетін болған. Нирван болу  үшін олар да отбасы құрудан  үзілді, кесілді бас тартқан. Сөйте  тұра жыныстық қатынасқа тиым  салмаған көрінеді.

Данышпан Зонхов нирвандықты аңсаған ламаларды  жөнге салып, Будда ілімінің тек  ламаларға ғана емес, жалпы қарапайым  жұртқа да арналғандығын, оның қағидасының  өміршеңдігін дәлелдеуге тырысқан.  Ламаларды діни уағыз айтып, халық арасында ағартушылық ісін жүргізуге шақырған. Ол Буддадан кейінгі дін ғұламалары – Нагаржуна, Адиша, Шантив, Асангалардың тәмсілдерін салыстырған кітап жазып таратқан.             

 Азиядағы  көшпенділер мен түркі тектес  халықтар арасынан буддизмді  қабылдаған бір ғана ұлт монғолдар  екені белгілі. Жоғарыда сөз  еткен тибеттік буддизмнің Монғол  жеріне таралуының өзіндік себебі  болды. Юань патшалығы құлағаннан  кейін қытайдың ұлы қорғанынан  еліне қуылып келген монғолдар  бірнеше хандықтарға бөлініп  алып, өзара жауласып қырқысты. Осы  тұста олардың басын қосып,  ынтымақтастыратын идеология қажет  болды. Тибет жағының да өз  мүдделері бар еді. Ондағы сан  түрлі діни ағым өзара қызу  бәсекеге түсіп, итжығыстан көз  ашпай жатты. Қай бірі суырылып  алға шығу үшін жаужүрек көшпенділерден  әскери көмек алуға ықыласты  еді. Екі жақты осындай саяси мүдде табыстырса керек. Тибет елінде буддизмнің «шарын шажин» деп аталатын топтары мемлекет билігін қолға алып, Далай лама деген атақпен бір сопы ел басқарған тұста монғол тайпалар буддизмге топырлап еніп жатты. Бұл үрдіс сол тұста шығыста күш ала бастаған мәнжулерге, қытайдың   Миң, Шиң үкіметіне қатты ұнады. Осылайша, асау көшпенділерді ауыздықтап қолға түсірудің өте күрделі айласы жүзеге асып, монғолдар 1911 жылға дейін мәнжудің, кейін 1921 жылға дейін қытайлардың отарында болып әбден әлсіреп тоз-тозы шықты. Шындықты шарқ ұрып іздейтін буддизм қағидалары Монғолияда әсіре бұрмаланып сау тамтығы қалмады. Бақсы, балгер, көріпкелдер, ақ және қара магияшылар секілді буддизмге мүлде қабыспайтын жат көріністер көз сүріндірді. Будданың тағылымы догмалыққа салынып, өңі айналдырылды. Тылсым сыр, парапсихология, экстрасеанстан аяқ алып жүру мүмкін болмай ламалардың өзі Жаратушыға серік қосудан қаймықпайтын жағдайға жеткен. Мұның бәрі айналып келгенде онсыз да артта қалған жабайы қоғамдық сананы одан ары кері тартып бұза түсті. Қарапайым адамдар арасында қандай күнәға барсаң да  оны ламаға берген қайыр, садақа арқылы жуып-шаюға болады деген пендешілік ұғым қалыптасқан.

Ресейлік ғалым   Майский 1918 жылы Монғолияда болған сапарында мынандай қызықтың куәсі болғанын жазады. Таңертеңгілік христиандар шіркеуінде бір бай көшпенді азаматтың шоқынып тұрғанын байқап қалады. Түс мезетінде оны буддистер ғибатханасында бір ламаға тарни оқытып жатқанын тағы көреді. Ал, кешкісін әлгі байекең үйінің ауласына костер жағып қойыпты да бір бақсы отты айналып зікір салып жүр дейді. Бір-біріне қарама қайшы діни рәсімдерді неге бұлайша сапырылыстырып жүргенін сұраса, әлгі отағасы айтатын көрінеді, «бірі болмаса бірінің көмегі тиер, әйтеуір Жаратушы біреу ғана емес пе?». Міне, прагматиканы қараңыз!

1937-38 жылдары  800 ғибдатхана орындары сталинизмнің  салдарынан қиратылғанда бәрін  монғолдардың өз қолдарымен өртеулері  дінге деген жоғарыдағыдай салғырттықтың  кесірі болса керек.  Ал, буддизм бұрмаланбай өз болмысымен сақталғанда бәлкім, басқаша болар ма еді. 1980-жылдардың ортасында еуропалық ғалымдар жасаған бір есептік баяндамада  «марксизмді діннің деңгейіне көтеріп,  оны өз ритуалымен, сенім-нанымымен ұстанатын әлемдегі бірден бір халық осы көшпенділер ұрпағы» – деген тұжырым жасауы кездейсоқтық болмаса керек. 90-жылдары социалистік жүйе күйреген тұста да олар ең алдыңғы қатарда тұрып, марксизмді мансұқтағаны белгілі. 1991 жылы жасалған зерттеулердің нәтижесінен белгілі болғаны, Монғолия тұрғындарының 80 пайызы өздерін буддист деп есептейді екен.

Буддизм – Үндістанда б.з.д. VII – Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. «Будда» термині «жарқырау», «сергу» деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген. 
1.Азаптану. 
2.Азаптанудың себебі. 
3.Азаптанудан босану. 
4.Азаптанудан босануға апаратын жол. 
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындаудың сегіз сатылы жолын атап өтеді: 
1.Шынайы сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;  
2.Тура, әділ ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін қасқа жолды біржолта айқындау; 
3.Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта дұрыс, рақымды болсын; 
4.Дұрыс істер.Теріс ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу; 
5.Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру; 
6.Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан, күдікті, күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны жалғастыру; 
7.Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма; 
8.Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету қабілетін шыңдау. 
     

Біздің жыл  санауымыздан  үшмыңдай  жыл бұрын  Ежелгі Үнді жерінде қауымдық қоғам  ыдырыап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса  бастады. Осыған орай ежелгі үнді қоғамы  4 варнаға бөлінді,олар: брахмандар(абыздар ), кшатрийлер(әскербасылар),вайшьилер(ауқатты  шаруалар ) және шудралар(құлдар).Әр варна  тұйықталған әлеуметтік топ болады да, әрқайсысы  қоғамда өзіне тиесілі  оын алды және өздеріне  ғана тән  дәстүрлі мамандықтары болды. Мысалы, брахмандардың  үлесіне-ой еңбегі, кшатрийларға-әскери қызмет, вайшьилерге- ауылшаруашылық , қолөнер кәсібі, саудагерлік тисе, шудраларға-қара жұмыс қана тиді. Ежелгі үнді қоғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялық, философиялық көзқарастары  қалыптасты. Онда негізінен үнді мәдениетінің ескерткіші ведаларда  жиынтықталған.Ведалар 4 бөлімнен тұрады: 1. Самхит-құдайларға  арналған гимндер жинағы ; 2.Брахман-самхитті түсіндіретін  әртүрлі мифологиялық  әңгімелер, ритуалдар т.б; 3.Араньякта (орман кітабы ) брахманға тән  ритуалдардың орнына құдайларды  іштей  сыйлап –құрметтеу, олар туралы ойланып-толғану  сияқты  көзқарас; 4. Ведалардың ең соңғы  сатысы «Упанишадта» дәстүрлі варналарды  бір-біріне қарсы  қоюдан гөрі, олардың  арасындағы айырмашылықты  ең жоғарғы  білім арқылы  жоққа шығаруға  болады  деген идея уағыздалады. Упанишадтың  басты тезисі Брахман  туралы.Ғарыштың негізінде мәңгі  мәнділік –Брахман жатыр.Ал одан барлық заттар дамып өскен. Олай болса Брахман- бар әлемнің генетикалық, түпнегіздік  бастамасы және оладың соңы. Брахман 2 түрлі болады.Біріншісі-қозғалмайды, нақты өмір сүреді, бірақ жойылып  кетуі мүмкін, ал екіншісі-жойылмайды, өлмейді, қозғалыста болады және ақиқат.Бірінші  Брахман көптүрлі болса, екіншісі –жалқы. Кейбір жағдайларда  брахманмен қатар, синоним ретінде,Атман ұғымы қарастырылады. Атманның табиғаты-бір жағынан дене сияқты болса,екінші жағынан рух сияқты. Рухты Атман –тіршіліктің  негізі , ал екеуі қосылып, барлық денелердің ішкі бастамасы, негізгі және соңы болады.Атман тек  бастама ғана емес, ол-саналы тіршіліктің иесі, әлемді жаратушы. Брахман және атманмен қатар тұрған ұғымдардың бірі-пуруша және «мен». Пуруша(еркек)-ол әлем, адам түрндегі әлем.Сондықтан атман бастапқыда пуруша түрінде болып,’мен әлемді жаратамын’,-деп: аспан суын,сәуленің бөлшектерін,өлімді,суды жаратты.Осыдан біз Атманның саналы екенін түсінеміз.

         Ведалар негізінде қалыптасқан  философиялық ілімдер сол ведалардың  беделін мойындау-мойындамауына  байланысты эр-түрлі бағыттарға  бөлінеді: жайнизм, буддизм, даршандар,  чарвактар-локаяттар,санкхья т.б.