Үнді философиясының негізгі бағыттары және мектептері

           в) Локаята (Чарвака). (Лока-"аймақ", ел, кеңістік, элем, жер, өмір. Ал көпшілік түрде - "адамдар, халық, адамзат" деген мағыналар береді). Локаяттар Веда ілімдерін жоққа шығарады. Осы тұрғыдан Веда дінін, оның беделін, ғүламаларын, ілімдерін сынға алады. Веданың дінбасылары, локаятиктердің пікірінше, халықты алдап, соның арқасында байып жүр. Локаяттардың пікірінше, дене өлгеннен кейін жан өмір сүрмейді. Олардың пікірінше, элемдегі барлық денелер, заттар махабхут деп аталатын 4 түпнегізден түрады. Олар: ауа (ваю), от (ап), жэне жер (кишта). Махабхуттар белсенді және эрекетшіл келеді. Махабхуттар өзіне тэн күштің, белсенділіктің арқасында өзара байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайлы келгенде, бұрын жеке алғанда өздерінде жоқ қасиет-сана пайда болады. Ал денелер өлгенде, олар қайтадан өздерін өмірге экелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады.

      Локаяттар өмірдің мэні бақытта, ал бақыттың өзі-ляззат деп түсінген. Олардың түсінігінше, ляззат пен қасірет байланысты, бірақ, қасірет буддизмдегі сияқты өмірдің  мәні емес, оны толығымен жою мүмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қолымызда. Табиғатты элеуметтік қүбылыстарды танып білуде ақыл-ойдан, сырт күш  туралы ілімдерден, беделдіктен пайда  жоқ, білімді тек сезім мүшелері арқылы ала аламыз. Кейінірек келе, локаяттар сушикши (нэзік) жэне дхурта (тү_рпайы, дөрекі) деп аталатын екі  салаға бөлінеді.

      Ежелгі  Қытайдың қола дэуіріне темір дэуіріне өтуіне байланысты ауылшаруашылығы  мен қала түрғындарының еңбектерінің бөлінуіне, ақшалай-тауарлық қатынастардың  қалыптасуына, ой жэне дене еңбектерінің бөлінуіне, эртүрлі сатыдағы элеуметтік топтардың пайда болуына экеліп соқтырды.

     Ежелгі  Қытай мемлекеті-шын мэніндегі  шығыстың деспотия болатын. Мемлекет басшысы-эрі  монарх, эрі жрец ж/е жалғыз ғана жер иесі болды. Әртүрлі рангтағы аристократия мемлекеттік қызметте болды. Олардан кейін элеуметтік сатыда-рубасылары, отбасы басылары түрады. Ал қүлдар болса, олар жануарлар сияқты элеуметтік сатыдан тыс қалды.

     Заң болған жоқ, сондықтан элеуметтік сатыда жоғары түрғандардың өктемдігінен ешкім  тыс қала алмады. Бірақ, мемлекет басшысының алдында эртүрлі элеуметтік сатылардың бэрі тең болды. Халық арасындағы қарым-қатынас күрделі, шым-шытырық  ритуалдарға негізделді.

     Мысалы, тірілердің өлгендерге, олардың рухына, табиғат құбылыстарына, жерге ж/е  аспанға деген қарым-қатынас негізінде  қалыптасқан діни көзқарас, эдет-ғүрып, дәстүрлермен тығыз байланыстағы ритуалдар, жоғары элеуметтік сатыда тү_рғандар  мен төменгі сатыдағылардың арақатынасын нақтылап, айқындайды, т.б.

     Қытайлықтардың  сол кездегі дүниетанымдық көзқарастары "Бес кітап" деп аталатын кітаптарда шоғырланған. Бұл кітаптар өздерін  білімді деп санайтын эр адамның  көзқарастарын қалыптастыруда үлкен  роль атқарады.

     Ежелгі  Қытайда ғылымның да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы: математика, астрономия, медицина. Осы ғылымдар саласындағы жетістіктер негізінде  Ай мен Күннің түтылу мезгілін анықтады, астрономиялық қүбылыстар мен жердегі  құбылыстардың байланысын айқындауға, күнтізбе, уақыт есептеу т.б. тәсілін  ойлап, табуға мүмкіндік туды. Бірақ, ғылым элі де болса элжуаз қалыпта  еді. Бүл жағдай философиялық ілімдердің деңгейіне эсер етпей қойған жоқ.

     Біздің  дэуірімізге дейінгі үшінші ғасырдың аяғында п/б ежелгі Қытай философиясы  кейінірек негізгі алты философиялық бағытқа-мектекптерге бөлінді. Олар: конфуцийшылдық, моизм, заң мектебі (легистер), даосизм, тұрпайы философтар (натурфилософия) ж/е Атаулар мектебі. Біз бүл  аталған философиялық мектептердің ішіндегі ең көрнектілері - конфуцийшылдық, даосизм, ж/е легистерге ғана қысқаша  тоқтаймыз.

     а) Бүл философиялық ағымның п/б  жэне қалыптасуы, осы ағымның негізін  қалаушы Кунфуцзы, оның ізбасарлары  Мэн-цзы ж/е Сюнь-цзының есімдерімен  тығыз байланысты.

     Кун-фу-цзы (б.д.д.. 551-479 ж.ж) кедейленген ақсүйек  әскербасының отбасында өмірге келген. Ата-анасымен ерте айырылған ол, тек 15 жасында ғана білімге құштарлық  танытады. Оның көптеген ізбасарлары  болды. Олар үстазының ж/е өздерінің  ой-пікірлері, қағидалары мен түжырымдарын жиынтықтап, "Әңгімелер мен пікірлер" (Лунь Юй) деген конфуцийшылдық ілімінің негізгі шығармасын дүниеге келтірді. Қытайлықтардың көптеген ұрпақтары  бұл кітапты үлгі түтып, басшылыққа алған.

     Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғарғы жаратушы күш-аспан. Ол жерде әділеттілік болуын қадағалап  отырады. Ал қоғамдағы теңсіздік, әртүрлі  сатыдағы топтардың болуы ол- эділеттілік. Олай болса, аспан осы теңсіздікті  қорғайды. Кун-фу-цзы өзінің ілімін аспан денелерінің заңдылықтарын  н/е, бабалар рухын зерттеуге арнамайды. "Өмірдің не екені білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан біліміз" - дейінің өзі осыған айғақ.

     Керісінше, оның қарастыратын негізгі мэселесі - адамдар арсындағы қарым-қатынас, тэрбие мэселелері. Осыған орай ол мынадай  үғымдарға көбірек көңіл бөледІ. Олар: "тең орта", "адамгершілік" ж/е "өзара сүйіспеншілік" осы 3 үғым бірігіп "дао" (дүрыс жол) қүрайды. Әр адам осы даоның жолымен өмір сүруі қажет.

     "Тең  орта" - адамдардың сабырсыздықтың  арасындағы іс-әрекеті. Өмірде  мүндай "ортаны" ұстап, іс-эрекет  жасау оңай емес, себебі, адамдардың  көпшілігі сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.

     Ал  адамгершіліктің негізгі-"жэнь" - ата-анасын қүрметтеу ж/е үлкен  ағаларын сыйлау, жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кімде-кім шын жүректен адамгершілікке үмтылса, ол еш уақытта жаманжық жасамайды. Ал "өзара сүйіспеншілік" арқылы қарым- қатынас, конфуцийшылдық эдептілік  туралы ілімнің негізгі ағымы. Бүл  эдептілік қағидасы, бір сөзбен алғанда: "өзің қаламайтын нэрсені басқа  біреуге жасама"-дегенге сайып  келеді. Аталған эдептілік қағидаларын "текті адамдар" (Цзюнь-цзы) ғана басшылыққа алып, іс- эрекет жасайды.

     Конфуцийшылдар  өздерінің шығармаларының көбінде  осы "текті адамдарға" қарапайым  адамдарды қарсы қояды. "Текті  адам"-заң мен парызды басшылыққа алса, қарапайым адамға ондай тапсырма бере алмайсын, оларға тек қана үсақ-түйек  тапсыруға болады. "Текті адам" басқалармен келісімді жағдайда өмір сүрсе де , олардың артынан  ермейді, өзінің жолын үстайды, ал қарапайым  адам жүртпен келісімді өмір сүрмесе  де, солардың айтқанын істеп, артында  жүруге дайын түрады т.б.

     "Текті  адам" тек қана этикалық үғым  емес,ол саяси үғым да. Ол халықты  басқарады. Ал басқарудың негізгі  қайнар көзі-басшының өз басының  эдептілік қасиеттерін өзінен  төмен тұрғандарға мысал ретінде  көрсету. Егер басшылар "дао"  жолымен жүрсе, онда халық оларға  қарсы келмейді.

     Кун-фу-цзы  барлық нэрсе өзгерісте болады, уақыт  тоқтамай өтіп жатады десе де, қоғамдық өмірге келгенде, ондағы қалыптасқан  жағдайлар қаз-қалпында дпмуы керек  деп есептейді. Сондықтан, билеуші, шенеунік-шенеунік, эке-эке, ал бала-бала болып, аттарына байланысты емес, шын  мэнісінде қалулары керек. Ал оларда күтпеген жерде кездейсоқ өзгерістер бола қалса, ол тез арада өз қалпына  келуі керек. Билеуші-эке, халқы оның балалары. Осы түрғыдан мемлекет басқарылуы керек. Демек, "Білу дегеніміз-табиғатты  емес, адамдарды танып білу",-деп  есептейді. Кейбір адамдарға "туа  біткен білім болғандықтан, олар басқалардан  жоғары деп саналады". Оқу, білу таңдамалы  түрде болуы керек. Оқығанда тек  өмірде керекті, ең дүрыс деген қағидаларды  білу керек те, қалғандарынан аулақ  болу қажет. Білу дегеніміз-тек қана өзіміз білмейтінді үйреніп, білу емес, сонымен қатар зерттеп отырған  мәселелерді жан-жақты қарастыру  тэсілі.

     б) Мэн-цзы (б.д.д. 372-289 ж.ж) Кун-фу-цзының ілімін ары қарай жалғастыра отырып, аспан (көк)-объективтік қажеттілік, тағдыр ретінде жақсылықты қорғайды дей  отырып, аспанның еркі-адамдардың жігер-еркі арқылы көрінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол:"Олай болса, ван (билеуші) халықты өз баласындай сүйсе, халық  оны экесінен жақсы көруі керек,-деген  түжырым жасайды.

     Сюнь-цзы -(б.д.д. 313-белгісіз) Аспан мен жерді  барлыү денелердің шығу тегі ретінде  мойындаса да, тағдырды аспанның жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оның пікірінше, аспанды қастерлеп, ол туралы ойланып  отырғаннан гөрі, керекті заттарды көбейтіп, аспанның өзін бағындырған  дүрыс.

     Әлем  өзінің табиғи заңдылықтарымен өмір сүреді, оны зерттеп, сырын ұқса, өз қажетіңе жаратуға болады. Олай болса, бақытты н/е бақытсыз, бай н/е  қайыршы болу адамдардың өзіне байланысты. Жалпы адамдар табиғатынан зүлым, қызғаншақ, дүниеқоңыз болып туады. Тэрбие арқылы адамдарды адамгершілікке баулып, оның табиғатын өзгертуге  болады. Ал адамдар өз тарапынан  өзін өзі жетілдіруге қүлшынуы тиіс. Конфуцийшылдық б.д.д. 1 ғ. Мемлекеттік  ілімге, ал 9 ғасырдан бастап қытайдағы  негізгі діни көзқарасқа айналды.

в) Легистер (заңгерлер) Негізгі өкілдері: Шан  Ян (б.д.д.4 ғ) Хань-Фэй- цзы (шамамен б.д.д. 3 ғ)  Легистер конфуцийшылдардың мемлекетті

эдемтілікке негізделген заңдары жүзеге асыру  арқылы басқару керек деген пікірлеріне  қарсы болып, керісінше, мемлекеттік  тек қана зағға сүйеніп басқаруға  болады, себебі, "Мейірімділік пен  адамгершілік"-қылмысқа апаратын бірден-бір  жол, ал шын қайырымдылық өзінің бастамасын жазалаудан       алады деп уағыздайды. Сөйтіп, легистер арожданың орнына

қорқынышты  дэріптейді. Елде тэртіпсіздік болмас үшін:                                              1) мақтаудан

жазалау көп болу керек. 2) Алмай жазалау  арқылы халық арасында үрей тудыру қажет. 3) Үсақ қылмыс жасағандарды аямай  жазалау керек, сонда олар үлкен  қылмыс жасамайтын болады. 4) Адамдар  арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы қағидаларды бүлжытпай  орындауға ғана халық билеушінің айтқанын екі етпей орындайды  ж/е керек болса, өлімге де барады.

      Конфуцийшылдардың мемлекет-үлкен отбасы, оның басшысы-халықтың экесі деген ілімнің орнына легистер: мемлекет-өз алдына бір машина сияқты құбылыс, билеуші- өзін ата-баба аруағынан  да, халықтан да, аспаннан да жоғары қоятын деспот. Мемлекеттің негізгі мақсаттары: 1) ¥сақ патшалықтарды біріктіріп, Аспан  аясындағы (Қытай) мемлекет құру; 2)0сы мемлектке  басқа халықтарды бағындыру. Осы  түрғыдан өнерге, білімге деген қүштарлық  теңелуі қажет. Мемлекеттің экономикалық негізгі қолөнер н/е сауда емес, егін шаруашылығы болуы керек.

      Мемлекеттегі  қызмет орындарды адамдардың жүмыс  істеу қабілетіне қарай бөлінуі

тиіс.

      Конфуцийшылдармен легистердің арасындағы күрес көп  жылдарға созылды. Тіпті қазірдің өзінде де осы философиялық бағыттарды жақтаған немесе қарсы шыққан саяси топтардың  кездесетінін ескерткен артық болмас.

      г) Даосизм (6-5 ғ.ғ. б.д.д.) Бүл ілімнің  қалаушы б.д.д. 6 ғ өмір сүрген Лао-цзы  деп есептеледі. Оның негізгі еңбегі-"Дао  ж/е дэ туралы кітап" (Дао дэ цзин). Даосизм "дао" үғымына негізделген. Егер басқа қайтайлық философиялық ағымдарда "дао" "жол" деген мағына берсе, ж/е ол Қытайдың дамуымен әдептілікті жетілдірудегі негізгі үғым болса, даосизмде "дао"- жалпы дүниетанымдық үғым.