Демократияның

«Демократияның  көп кемшіліктері бар, бірақ оның ең құндылығы

сонда – бұдан  артықты бүгінге дейін ешкім ойлап тапқан жоқ»

У.Черчилль.

1. Демократия: түсінігі және пайда болуы.

2. Қазіргі заманғы демократия: теориялары және тәжірбиелері.

3. Демократияға өтудің құндылықтары, алғы шарттары мен жолдары

1. Демократия: түсінігі және пайда болуы. Саясаттануда демократия – ең жиі қолданылатын ұғымдардың бірі. Саяси ойлар тарихында демократия сөзі ежелгі сөздердің қатарына жатады, екі мың жылдан астам уақыт бойы демократияға түрлі мазмұн берілді. Демократияның тарихи генезисі ұзақ жолдардан өтті, ол құбылыс ретінде дағдарысты, құлдырауды, жаңаруды басынан кешірді, бұл процесс көп қырлы және қарама қайшылықты болды. Бұл генезис бүгінде аяқталған жоқ. Қазіргі кезеңде дүние жүзіндегі бірде-бір саяси жүйе демократия мұраттарын (идеалын) толық бейнелей алмайды. Қазіргі кезеңде демократия мәселелері – саясаттанудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Оның көпқырлылығы, күрделілігі, тікелей саяси тәжірибеге негізделуі, әлемнің түрлі елдерінде түрлі концепцияларының болуы – оны зерттеудің жан жақтылығын, әртүрлілігін, қарама-қайшылықтығын көрсетеді. Ғылыми әдебиетте демократияның бірыңғай анықтамасы жоқ.. Бүгінгі күні бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады. Алғашқы негізгі мағынасы сөздің шығу тегімен (этимологиясымен) байланысты. «Демократия» термині ежелгі гректің «демос» -халық және «кратос»-билік деген сөздерінен құралып, халық билігі деген мағынаны білдіреді. Демократияның кеңірек анықтамасын АҚШ-тың төртінші президенті Авраам Линкольн былай деп анықтаған: «Халық үшін, халық сайлаған, халық билігі». Қазіргі кезеңде ғылымда демократия терминінің мынадай түсініктері бар:

· мемлекет нысаны және жалпы саяси жүйенің нысаны ретінде;

· мүшелерінің басқаруға қатысуы теңдігіне, көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау принциптеріне негізделген қоғамдық өмірдің, кез келген ұйымының ұйымдастырылу түрі. Бұл мағынада алғанда, партиялық, кәсіподақтық, өндірістік, тіпті отбасылық демократия туралы айтуға болады. Кең мағынада алғанда демократия ұйым, билік және басқару бар жердің бәрінде өмір сүре алады;

· белгілі бір құндылықтар жүйесіне негізделген қоғамдық құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар. Мұндай құндылықтарға еркіндік, теңдік, адам құқығы, халық егеменділігі т.б. жатады;

· халық билігін, демократиялық мақсаттар мен мұраттарды жүзеге асыру жолындағы әлеуметтік және саяси қозғалыс. Бұл қозғалыс Еуропада үшінші сословиенің азаттығы және теңдігі үшін абсолютизммен күрес туы астында пайда болды. Қазіргі кезеңдегі демократиялық қозғалыстың түрі көп: социал-демократиялық, христиан демократиялық, либералдық, жаңа әлеуметтік және басқа да қозғалыстар. Халық билігі ретіндегі демократия ұғымы белгілі бір нормаларға негізделеді. Мұндай нормалар, идеалдар, құндылықтар ретінде еркіндік, теңдік, адамның ар-ожданын құрметтеу, ынтымақтастық т.б. алынған. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде демократияға мынадай ерекше белгілер тән:

1) халық билігінің жоғарлылығын, егеменділігін заңды түрде мойындау және оны институционалдандыру. Халық – биліктің көзі. Халықтың егеменділігі мемлекеттегі құрылтай, конституциялық биліктің халыққа тиеселі екендігінен көрінеді, яғни халық өз өкілдерін сайлай және әрдайым ауыстыра алады, ал көптеген елдерде халықтық бастамалар мен референдумдар арқылы заң шығару мен қабылдауға тікелей қатыса алады;

2) мемлекеттердің  негізгі органдарының әрдайым  сайланбалылығы. Жоғарғы билікті жүргізушілерді белгілі бір мерзімге сайланған мемлекет өзін демократиялық деп санай алады;

3) мемлекетті  басқаруға қатысуға азаматтардың құқықтарының теңдігі.

Бұл прицип қазіргі заманғы  саяси жүйеде азаматтардың еркін  білдіру үшін саяси партиялар мен басқа да бірлестіктер құру еркіндігін, пікір бостандығын, ақпараттық мәліметтерге құқығын және мемлекеттегі басқарушы қызметтер үшін бәсекелі күреске қатысу құқығын көздейді;

4) шешім қабылдағанда  көпшілік дауыспен қабылдау және  шешімді жүзеге асырғанда азшылық көпшілікке бағынады.

Демократияның аталған бұл  жалпы принциптері оның негізгі өлшемдерін анықтауға, демократия туралы теорияларды айырып, топтауға, ал тәжірибедегі демократия үлгілерін өлшеуге мүмкіндік береді. Демократияның маңызды приципі – халық егеменділігі принципіне сәйкес бағаланғанда, халық деп кім түсініледі және оның егемендігі қалай жүзеге асырылады, міне осыларға назар аударылады. «Халық» ұғымы саяси ойлар тарихында түрліше түсіндірілді. Қазіргі кезеңдегі демократияда халық деп елдің ересек тұрғындары түсініледі. Шамамен ХІХ ғасырдың ортасына дейін демос, халық деп ерікті ересек ер адамдар (антикалық демократияда), не жылжымайтын мүлігі т.б. бар меншік иелері немесе ер адамдар ғана түсініліп келді. Халықты таптық және демографиялық белгілермен шектеу, яғни тұрғындардың белгілі бір бӛлігінің саяси құқықтарын шектеп, атап айтқанда, сайлау құқығын бермеген мұндай мемлекеттерді барлық тұрғындарына тең саяси құқық берген жалпы демократиялық мемлекеттерге қарағанда әлеуметтік шектелген демократиялық елдер деп сипаттауға негіз болды. ХХ ғасырдың басына дейінгі демократиялар негізінен таптық немесе патриархалдық (ер адамдар үшін) сипатта болды. Саяси ойлар тарихында халықты тұрғындардың кӛпшілігін құраған қарапайым адамдар, кедей өӛменгі топтар, тобыр деп қарау басым болды. Мысалы, демосты осы тұрғыдан түсіну Аристотельде кездеседі, ол демократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп есептеп, оны жалпы игілікті көздеп, ақылға сыйымды шешімдер қабылдауға, басқаруға қабілетсіз демостың, тобырдың билігі деп қарастырды. Қазіргі заманғы саяси теорияда басқарудың мұндай түрін «охлократия» деп атайды, яғни грек тілінен аударғанда «жай халықтың, тобырдың билігі» дегенді білдіреді. Халықтың құрамын қалай түсінуге байланысты оның билігі жалпы және әлеуметтік (таптық, этникалық, демографиялық т.б.) шектелген демократия және охлократия түрінде болуы мүмкін. Халық адамдарының күрделі қоғамдастығы ретінде нақты жеке адамдардан тұрады. Халық дербес, ерікті индивидтердің жиынтығы немесе түрлі топтардың өзара әрекеті деп қарастырыла ма, әлде тұтас субъект ретінде алына ма, осыған байданысты демократияның концепциялары мен нақты үлгілерін индивидуалдық (даралық), плюралистік (топтық) және ұжымдық деп бөледі. Бірінші жағдайда биліктің көзі - жеке адам, екіншіде - топ, үшіншіде - бүкіл халық (ұлт, тап) болып табылады. Демократияның маңызды белгісі - халық егемендігі қалай жүзеге асырылады, халық басқаруға қалай қатысады, билік функцияларын кім атқарады, осыларға байланысты демократия тікелей (тура), плебисцитарлық, және өкілділік (репрезентативті) деп бөлінеді. Тура демократияда халық маңызды саяси шешімдер дайындауға және қабылдауға тікелей қатысады, қатысудың мұндай түрі антикалық демократияда басым болды. Іс жүзінде ол шағын ұжымдарда мүмкін болады (өндірістік мекемелерде, қауымдарда, қалаларда т.б.) Қазіргі кезеңде тура демократия негізінен жергілікті өзін-өзі басқаруда кездеседі. Билікті жүзеге асыруға азаматтардың қатысуының келесі түрі - плебисцитарлық демократия. Тура және плебисцитарлық демократияның екеуі де халықтың өз еркін тікелей білдіруі болып табылады, алайда екеуінің арасында айырмашылық бар. Тура демократияда азаматтар билік процесінің барлық кезеңдеріне (саяси шешімдерді дайындау, қабылдау және оның жүзеге асырылуын бақылау) қатысу көзделсе, ал плебисцитарлық демократияда азаматтардың саяси ықпалы шектеледі. Оларға дауыс беру арқылы заңның немесе басқа да шешімінің жобасын қабылдау немесе қабылдамау құқығы беріледі. Оны әдетте президент, үкімет, партия немесе бастамашы топ дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі өте аз. Оны кейбір жағдайларда екі ұшты сұрақтар қою және т.с.с. арқылы ұйымдастырушылар айласын асыру үшін де пайдаланады. Қазіргі заманғы мемлекеттердегі саяси қатысудың үшінші түрі – өкілділік демократиясы. Оның мәні - азаматтардың шешімдер қабылдауға жанама түрде қатысуы, халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті органдарына беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының жақындығына байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады. Өкілділік демократиясы үлкен аумақта немесе басқа да себептерге байланысты азаматтардың тікелей дауыс беруге, шешім қабылдауға мүмкіндігі жоқ жағдайда қолайлы болып табылады. Демократияның екінші белгісі - билік органдарының, институттарының қалыптасу тәртібі мен құрылысына қарай демократиялық мемлекеттер парламенттік, президенттік, аралас (немесе жартылай президентік) республикалар, суперпрезиденттік республикалар, парламенттік монархия т.б. деп бөлінеді.

Демократияның үшінші белгісі - азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысу құқықтарының теңдігі формальды (сӛз жүзінде), яғни заңды түрде және фактілік (іс жүзінде, яғни саяси құқықтарды жүзеге асырудың бірдей әлеуметтік мүмкіндіктердің - материалдық жағдайының, білімінің, бос уақытының т.б. болуы) түрде болуы мүмкін. Мемлекет қамтамасыз ететін теңдіктің, сипатына қарай демократия саяси (құқықтар теңдігі – формальды теңдік) және әлеуметтік (мемлекетті басқаруға азаматтардың қатысу мүмкіндіктерінің теңдігіне негізделген) деп бөледі. Демократияның төртінші белгісі - шешім қабылдау мен жүзеге асыруда азшылықтың кӛпшілікке бағынуы белгісі бойынша демократия деспоттық, тоталитарлық және конституциялық деп бөлінеді. Азшылықтың көпшілікке бағынуының шегі болмай, ол адамның өмірі мен қызметінің барлық саласына тараса, онда ол деспоттық демократияны білдіреді, яғни көпшіліктің шексіз билігі, бассыздығы. Ал егер көпшіліктің билігі жеке тұлғаның бағынуын талап етіп, оған әрдайым толық бақылау орнатуға тырысса, онда мұны тоталитарлық демократия деп атайды. Демократияның мұндай формаларына конституциялық демократия қарсы қойылады. Онда көпшіліктің билігі, фукциялары конститутция, биліктің бөлінуі арқылы шектеледі, азшылықтың, жеке адамның автономиясы мен еркіндігі қамтамасыз етіледі.

Демократияның пайда  болуы. Ұйымдасудың демократиялық нысандары ежелгі замандардан, мемлекетке дейінгі рулық құрылыс кезеңінен бастау алады. Демократияның рулық нысандарын барлық халықтар басынан кешірді. Рулық демократия қандық-туыстық байланыстарға, ортақ меншікке, тығыздықтың төмендігіне, тұрғындардың санының аздығына, тұрпайы ӛндіріске негізделді. Демократиялық мемлекеттің алғашқы, классикалық нысаны Афины республикасы болды. Афинының демократиялық дамуына б.з.д. ІІ ғасырдағы архонт Солон реформалары негіз салды. Афина демократиясы б.з.д. V ғасырда Периклдің кезінде толық іске асырылды. Афины республикасы демократияның ұжымдық нысаны ретінде көрінді. Ежелгі заманнан-ақ орта таптың демократияның тірегі болатыны түсінілді. Аристотельдің ойынша, орта тап қоғамды біріктіреді, азаматтардың қарама-қарсы партияларға бөлінуін болдыртпайды, сөйтіп мемлекеттегі жағдайды тұрақтандырады. Кедейлерден, демостан емес, мүлігі, адамгершілігі, мемлекетке талаптары жағынан орташа адамдардан тұратын көпшіліктің билігі бар басқару нысаны ең таңдаулы болмақ. Басқарудың бұл нысанын Аристотель «полития» деп атады. Афины демократиясының гүлдену кезеңінде орта тап кӛпшілікті құрады. Афины полисінде тікелей демократия үстем болды. Алайда Периклден кейін Афины демократиясы құлдырап, азаматтардың әлеуметтік теңсіздігі ұлғайып, тобырдың ықпалы күшейіп, әдет- ғұрып төмендеді. Бұл кезде Афиныдағы демократия охлократияға ұласып, көпшілік тираниясымен алмасты. Афины демократиясының көпшіліктің азшылыққа бассыздығы кезеңін оны депостық және тоталитарлық үрдістер көрініс берген басқару нысаны ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Афиныдағы сияқты демократиялық мемлекет Ежелгі Римде, Ежелгі Новгородта, Флоренцияда т.б. қала-республикаларда болды. Ортағасырлық Еуропада және бүкіл әлемде көп ғасырларға авторитарлық, негізінен басқарудың монархиялық нысандары орнықты. «Демократия» сөзі европалық саяси сөз қолданысынан екі мың жылға жуық уақытқа алынып тасталынды, ал егер ол кейде қолданыла қалса, жағымсыз түрде, аристотельдік мағынада, басқарудың бұрыс нысаны, тобырдың қиратушы билігі ретінде қолданылды. Алайда монархиялық билікті шектеу, оны халыққа қызмет еткізуге бағыттау идеяларының дамуы тоқтаған жоқ. Орта ғасырларда демократиялық бағыттағыкөзқарастардың орнығуына христиандық үлкен әсер етті. Ол адамзаттқа адамдардың маңызды, рухани салада-құдай алдындағы теңдігі, адамның ар-намысын құрметтеу сияқты өнегелік парызын берді. Христиандық ықпалымен орта ғасырларда монарх пен билік өз халқына қызмет етуі тиіс, құдай заңдарын, моральді, дәстүрлерді, адамның табиғи құқықтарын бұзбауы тиістігі туралы идеялар орнықты. Мемлекеттік билікті халық пен билеуші арасындағы ерікті келісім негізінде пайда болған деп түсіндіретін қоғамдық келісім концепциясы пайда болды. Орта ғасырдағы протестанттық реформа діндарлар арасында ерте христиандықтың демократиялық идеалдарының орнығуына ықпал етті. Еуропада дами бастаған капитализмнің және онымен байланысты дарашылдық (индивидуалдық) көзқарастардың ықпалымен гуманистік идеялар, құндылықтар, концепциялар кеңінен мойындалып таралды. Олардың көбі мемлекеттік басқарудың жаңа демократиялық үлгілеріне негіз болып, ХХ ғасырдың аяғындағы демократияға тікелей ықпал етті.

2. Қазіргі заманғы  демократия: теориялары және тәжірибелері.

Классикалық либерализм демократиясы. Бүгінгі күні өмір сүріп тұрған демократиялық жүйелер өз бастауын ХVІІІ ғ. соңы ХХ ғ.-ғы либерализм идеологиясының тікелей ықпалымен пайда болған басқару нысанынан алады. Саяси және демократиялық ойлардың  дамуында либерализмнің ролі өте зор. Бұл идеялық және саяси ағым жеке адамның еркіндігі, оны мемлекеттің тираниясынан қорғау туы астында пайда болды. Либерализм алғаш рет әлеуметтік ойлар тарихында индивидті қоғам мен мемлекеттен ажыратты, екі автономиялы сала - мемлекет пен азаматтық қоғамды бөлді, мемлекеттің азаматтық қоғаммен және жеке адаммен өзара әрекетіндегі өкілеттілігін шектеді, азшылықтың автономиясы мен құқығын қорғады, барлық азаматтардың саяси теңдігін жариялады, жеке адамның фундаменттік, ажырамас құқықтарын анықтап, оны саяси жүйенің басты элементі ретінде бекітті. Либералдық идеялардың және олардың көпшілігінің іс жүзіне асырылуының Отаны – Англия болды. Ерте либерализмнің идеологтары - Джон Локк, Шарль Луи Монтескье т.б. болды. ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы классикалық либералдық демократияның белгілері:

1) биліктің субъектісі ретінде халық меншік иелері-ер адамдармен байланыстырылды, төменгі топтар, ең алдымен жұмысшылар, әйелдердің сайлау құқығы болмады. ХХ ғасырдың басы-ортасына дейін көптеген батыстың демократиялық елдерінде мүліктік және басқа да ценздер салықталынды, онсыз адам дауыс бере алмайтын еді;

2) дарашылдық, жеке  адамды биліктің алғашқы және  басты көзі деп мойындау, мемлекет заңдарынан жеке адам құқықтарының конституцияларда бекітілді, оның орындалуын тежеусіз сот бақылайды;

3) демократияның  тар саяси, формальды сипаты, еркіндікті  жағымсыз тұрғыдан түсіну. Антикалық демократиядағыдай еркіндік саясатқа белсенді тең құқықты түрде қатысу мүмкіндігі ретінде емес, мемлекет және басқа адамдардың тарапынан болатын араласудан қорғайтын енжар (пассивті) жеке дара құқық;

4) парламентаризм, саяси ықпалдың өкілділік нысанының үстем болуы. Афины демократиясының сабақтары кӛрсеткендей, бүкіл халықтың басқаруы шексіз монархия сияқты қауіпті;

5) мемлекеттің  қызметі қоғамдық тәртіпті, қауіпсіздікті, азаматтардың құқықтарын, әлеуметтік тұрақтылықты қорғаумен т.б. шектеледі, ол азаматтық қоғам істеріне, экономикалық, әлеуметтік, рухани-адамгершіліктік салаларға араласпайды;

6) билікті өз бас пайдасына пайдалануды болдыртпау үшін азаматтардың мемлекетті, билікті нәтижелі бақылауының шарты ретінде биліктің бөлінуі, олардың бір-бірін тежеп отыруы.

7) көпшіліктің  азшылыққа билігін шектеу, жеке және топтық автономия мен еркіндікті қамтамасыз ету. Азшылықтың өз пікірі болуына және оны заң шеңберінде қорғауға құқығы бар. Либералдық демократияның әлсіз жақтары: әлеуметтік таптық шектеулілігі; формальдылығы, кедейлер, тұрғындардың әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген топтары үшін демократияның декларация түрінде болуы; демократияның және жеке адамның саяси қатысуының шектеулілігі; қоғамды басқарудағы, әлеуметтік әділеттілікті нығайтудағы мемлекет ролінің төмендетілуі; шамадан тыс дарашылдық, адамның ұжымдық табиғатын, оны түрлі әлеуметтік топтарға жатуын мойындамау. Классикалық либерализмнің кемшіліктеріне жауап ретінде жұмысшы, социалистік, коммунистік т.б. қозғалыстар және либералдық демократиялық концепцияларға қарама-қарсы басқа, жаңа қозғалыстар да пайда болды.

Ұжымдық демократия. Либералдық мемлекетің кемшіліктерін жойып, шынайы халықтың билігін ұжымдық демократия үлгілері жүзеге асыруға тырысты. Демократияның бұл типінің теориясы толық жасалған, ал оны мемлекеттік социализм елдерінде жүзеге асыруға тырысушылық табысқа жетпеді. Соған қарамастан олар демократияның теориясы мен тәжірибесін (жағымсыз сипатта болса да) біраз байытты, батыстың қазіргі заманғы саяси жүйесіне үлкен ықпал етті.

Ұжымдық демократияны идентитарлық (бірыңғай) демократия деп те атайды. Бұл ұғым халықтың (ұлттың, таптың) және оның еркінің тұтастығына байланысты туған. Идентитарлық демократия теориясының көрнекті өкілдері - Руссо, Маркс, Ленин, К.Шмитт. Демократияның бұл типінің маңызды принциптерін Жан Жак Руссо (1712-1778) алғаш рет негіздеді. Ол қоғамды либералдық «жария» және «жеке» деп бӛлуді сынады. Оның ойынша либералдық ойшылдардың дарашылдығы (индивидуализмі) мен эгоизмі қоғам үшін қиратушы сипат алды. Руссоның демократиялық республикасының азаматының мұраты (идеалы) – өзімен өзі жеке кеткен дара тұлға емес, қоғам мүддесін көздеген, оның белсенді мүшесі. Руссо демократиясының теориясы бүкіл биліктің оқшауланған индивидтердің тұтас нәрсеге (халыққа) ерікті түрде бірігуі арқылы пайда болған халыққа тиесілі екендігінен бастау алады. Халыққа біріккен кейін жеке адам өз құқықтарын жоғалтады. Олар оған қажет емес, себебі тұтас нәрсе - мемлекет кез- келген тірі организм сияқты өз мүшелерін қамқорлыққа алады, ал өз кезегінде олар да мемлекеттің игілігі туралы ойлауы тиіс. Руссоның мемлекетке органикалық тұрғыдан қарауында индивид пен мемлекет арасында қайшылықтар, жанжалдар болмайды, азаматтардың билікке қарсы наразылығы үшін негіз жойылады, саяси оппозицияға, жеке мүдделерге жол берілмейді. Егер жеке мүдде пайда болса, ол басылады. Мүдделер мен халық еркінің ортақ болуының алғы шарты мүлік теңдігі болып табылады. Руссо жеке меншікті толық жоюды емес, оны шектеуді, мөлшерін бірдей етуді ұсынды. Халық бөлшектенбейді, ол біртұтас. Оның біртұтас, ортақ еркі мен егеменділігі бар. Оның құрамында тұрақты көпшілік пен азшылық жоқ, сондықтан азшылықты қорғаудың қажеттілігі болмайды. Халық ұжым ретінде өзін сайланбалы өкілдер арқылы емес, өзін-өзі тікелей көрсетеді. Руссоның демократиялық концепциясының тотаритарлық бағыты одан әрі марксизмде, әсіресе демократияның лениндік және сталиндік теориясында көрініс

тапты, «социалистік» үлгілерінде  жүзеге асты, ол кейбір елдерде бүгінге дейін сақталынуда. «Социалистік демократия» теориясы. «Социалистік демократия» теориясы

Руссонның идентитарлық концепциясының маңызды принциптерін сақтай отырып, оған өзгерістер енгізді. Бұл теория бастапқыда жұмысшы табының біртұтастығына, ал социализм құрғаннан кейін бүкіл халықтың біртұтастығына байланысты оларда таптық және жалпы халықтық мүдделердің болуына негізделді. «Социалистік демократия» теориясының Руссо концепциясына қарағандағы ерекшелігі - жеке меншікті толық жоюдан, яғни жеке адам автономиясын мойындамаудан, халықтың жұмысшы табымен, еңбекшілермен алмастырылуынан, сонымен бірге жұмысшы табының жетекшілік ролі, жұмысшы табы мен бүкіл халықтың авангарды - коммунистік партия, ол толық демократияға, қоғамдық өзін-өзі басқаруға өту процесін басқарады деген идеялардан көрінеді. Іс жүзінде «социалистік халық билігі» қоғамның тоталиритарлық құрылымын бүркемелеп, биліктің бүкіл жоғарғы партиялық басшылықтың қолына жинақталуына әкелді.