Миссионерлік қызмет мәні және саясатпен сабақтастығы

Миссионерлік қызмет мәні және саясатпен сабақтастығы

Біз қарастыратын мәселеде «евангелизация (евангелизм)», «миссионерлік», «прозелитизм» деген терминдер көп қолданылады. Конфессионалдық әдебиеттерде евангелизм сөзінің астарында Евангелияны уағыздау, қоғам ішінде христиандық сенімді тарату деген мағына беріледі. Ал зайырлы ғалымдар болса, «евангелизация» терминін көбінесе халықтарды және жеке адамдарды христиандыққа кіргізу мақсатын ұстанған діни бірлестіктердің қызметтерін атап келеді. Сонымен қатар, секуляризацияға ұшыраған қоғам ішінде өздерінің позицияларын ңығайтуға тырысқан жұмыстарды көрсету мағынасында қолданылады. Әртүрлі авторлардың берген анықтамалырының негізгі ортақ мағынасы бір болып табылады. Ол халықтардың арасында христиан сенімін тарату.

Қазіргі таңда дінтанушы  ғалымдар «миссионерлік қызмет» және «евангелизация» түсініктері арасындағы айырмашылықтарын жасайды (ал көп жағдайларда осындай айырмашылықтар жасалмайды). Осы берілген түсініктеме бойынша евангелизация - тұлғалық тұрғыда христиандандыру саясаты жүзеге асырылса, миссионерлік қызмет - жаһандық ауқымда жүзеге асырылады. Әрине, осындай айырмашылықтар теологтардың арасында маңызды орынды иеленбейді. Осылайша, дін ілімінің докторы Дж. Мак Артурдың анықтауынша «миссионерлік дегеніміз әлемдік деңгейдегі евангелизм болып табылады». Бірақта, көптеген әдебиеттерді сараптамадан өткізу барысында евангелизация миссионерлік қызметтің маңызды мақсаттарының бір бөлігі ретінде көрініс тапқан. Осындай көзқарас евангелизация шектелген мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған және адамдарда діни сананы қалыптастыру немесе қайта жандандырумен байланысты. Осыған байланысты бұл қызмет нақты анықталған нысаны, мақсаты мен әсер ету принциптері бар. Осы жерде «Мәсіхте құтқарылу туралы куәлікті» білдіреді. Яғни адамдарды өздерінің сенімдеріне жеке құтқарылудың діни принциптерін адамның психикасына әсер ететін көптүрлі эмоциялық формалар формалар жеткізу (күнәлiлiктi ұғынуға шақыру, өкінуге, шоқындыруға, Қасиетті Рухты қабылдауына) арқылы тарту.

Миссионерлікпен байланысты көріністерді анықтау мақсатында ғалымдардың  арасында «прозелитизм» терминін қолдану барысында «басқа сенімдегі адамдарды өзінің сенімдеріне табандылықпен жасалған талпыныстармен кіргізу» деп түсіндіріледі. Прозелитизм көптеген діни құрылымдарға, әсіресе жаңа протестанттық ағымдарға тән болып келеді. Біздің пікіріме сәйкес осы түсінік миссионерлік қызметтің маңызды бір элементін анықтайды.

Миссионерлік терминін анықтау  барысында зайырлы ғалымдар арасында осы қызмет сенiмсiздiк және скептицизм сезімін тудыратын. Мысалы, 1985-ші жылы жарық көрген атеистік сөздікте «миссионерлікті» шіркеулік ұйымдардың басқа сенімдегі өз мемлекетіндегі және шет елдердегі адамдар арасындағы дінді тарату қызметі ретінде анықталған. Сонымен бірге, миссионерлікті отарлау саясаты кезінде қатты дамыған идеологиялық экспансияның бір формасы деген анықтама берген. Кейінгі шыққан басылымдарда авторлар миссионерлер арасында көптеген гуманистер болғандығын атап отырып, қатты идеологиялық сыннан алыстайды. Миссиялардың еуропалық отарлау саясаты тарихы мен қазіргі уақыттағы жоғары орын алатындығын баса назар аударып көрсетті. Қазіргі уақыттағы протестанттық миссиялардың қызметін зерттеушісі Г. Андерсон осы құбылысқа қатысты зайырлы көзқарасын жақсы жеткізген. Оның анықтауы бойынша миссионерлік «көрiну, тақуалық, саясат және отан сүйгiштiк» сияқты қоспадан турады деген. 

Конфессиялық әдебиеттерде миссионер сөзін евангелизациялау мақсатымен жұмыс жасайтын барлық діни бірлестіктердің ілімдерін таратушы адамдарды атаған. Миссионерлер евангелизация саясатын жүзеге асыратын, жаңа шіркеулерді құруға немесе өздерінің, басқа мәдениет, мемлекет аумағында жұмысын жүзеге асыруға бағытталған. Тағы бір ескертетін нәрсе, протестанттық және жаңа протестанттық ағымдардың миссионерлері шетелдік және отандық болып екіге бөлінеді. Отандық миссионерлер тек қана өздерінің мемлекет аумағында өздерінің қызметін жүзеге асырады.

Біздің пікіріміз бойынша  шетелдік миссияларды бір-бірінен тәуелсіз ұйымдар ретінде қарастыру үлкен қателік болып табылады. Шетелдік және отандық миссияларда жалпы құтқарылу деген христиандық принципіне негізделген ортақ мақсаттары мен мазмұндары бар. Ұлттық және шетелдік миссиялар арасындағы айырмашылықтары тек қана көздеген мақсаттарына байланысты.

Ілімдік тұрғыдан миссионерлік қызмет терминін қарастыратын болсақ келесі анықтамалар шығады: сенімді  уағыздау (яғни діни көзқарастар жүйесі); «Құдай Патшалығын» тарату; басқа  сенімдегі адамдарды сенімдеріне  кіргізу; жаңа шіркеулерді құру.

Миссионер сөзінің астынында  жіберуші адамды, жіберілген адамды және оған қойылған мақсаттармен түсіндіріледі. Басқа сөзбен айтқанда, осы әркетті жүзеге асыру үшін жіберуші адамның авторитеті бар екенін көрсетеді. Көбінесе, адамдарды миссионерлік қызметті орындау үшін Құдай өзі жібереді деген ойлар жиі естіліп отыр. Осыған байланысты, мынандай жағдайға көңіл аудару керек: басқа сенімдегі адамдар арасында өздерінің сенімдерін таратуға рұқсат беру авторитетін шіркеу, миссионерлік ұйым немесе кез-келген христиан иерархы өздерінің мойындарына алып келеді.

50-ші жылдарға дейін миссионерлік тар мағына берген. Сол анықтама бойынша әлемде христиандық сенімді тарату және кеңейту; миссионерлерді белгілі бір мемлекетке жіберу; миссионерлер жұмыс жасаған аумақтар; нақты белгіленген аумақтағы миссионерлердің қызмет жасауы; миссионерлерді жіберетін ұйымдар; миссионерлер өздерінің қызметтерін жүзеге асыратын орталықтар.

Миссионерлік қызметке қатысты анықтамалар соңғы кездерде ғана шыққан. ХҮІ ғасырға дейін mission сөзі Үштік туралы ілімге «Әке өзінің Ұлын жіберді, ал Әке мен Ұлы Қасиетті Рухты жіберді» деген мағынада пайдаланылды. Христиандық сенімнің алғашқы таратушылардың қызметін «apostolatus» немесе «propagatio fidei» деп аталған. Уақыт өте келе осы терминдердін орнына миссия деген сөз келді. Шіркеу соңғы он бес ғасыр бойы «сенімді тарату», «Евангелияны жариялау», «шіркеулерді құру», «халықты сауаттандыру» және басқандай мағыналарды пайдаланылды.

Миссия сөзінің жаңа мағынасы батыстық империялық державалардың  жаңа аумақтарды отарлау үрдісімен  туындаған. Осы кезең тарихи дамуында отарлау дәуірі және төтенше өкiлеттiктердi ие болу туралы идеялармен тығыз байланысты. Алыс жақтағы отарларға шіркеу өкілдерін жіберу әрекеттері маңызды болғаны соңшалық, жіберлерген өкілдердің есімдері мен олардың әрекеттерін анықтауына әсер еткен. Олардың жұмыстары миссия, ал өздері миссионерлер деп аталып кетті. Осы мағынада ең бірінші иезуиттер орденнің негізін салушы Игнатий Лойола (1491-1556) қолданған. Кейін келе Игнатий Лойоланың ізбасарлары осы терминнің мағынасын христиандық сенімді барлық адамдардың ішінде тарату деп кеңейткен болған.

Миссионерліктің мақсаттары мен себептері туралы әртүрлі  ойлар мен пікірлер туындаған. Солардың атап өтетіндер: үндеу себептері; эсхатологиялық себебі; діндарлар қауымын біріктіру  қажеттілігінен туындаған жаңа шіркеулерді  құру себептері; әлемде әділеттілікті орнатуға түрткі жасайтын филантропикалық себептер. Осы қызметте эгоисттік себептерде баршылық. Соларды атап өтетітн болсақ: билік пен өктемдікке ұмтылу; өздерінің «жоғарғы» мәдениетін тарату; романтикалық себеп – экзотикалық елдерде болу; шіркеулік прагматизм себебі – басқа аумақтада өздерінің сенімдері мен шіркеулік тәртіптерін тарату.

Тарихи ретроперспективадағы миссионерлік қызметті сараптау кезінде, әсіресе Ұлы географиялық ашулар кезінде, түбінде геосаяси мақсаттары жатқан суреттерді көруге болады. Миссиялардың белсенділігі христиандықтың басқа  нәсілдер мен халықтардың өміршендігін сақтап арттырады деген сенімдеріне  байланысты. 

Христиандықтың басқа  халықтарға әсерінің нәтижелерін осындай концептуальды бағалауы өзінің мәдени артықшылығын тудырды. Батыс ілімі, оның шіркеулік ғұрыптары мен салттары нормативты және пікірталастыруға жатпайды деп есептелді.

Зерттеушінің зайырлы  позициясы христиандық сенім  миссионерлік болып табылады деген  фактілерді жоққа шығара алмайды. Екінші Ватикандық собордың анықтауы бойынша  «жер бетіндегі шіркеу миссионерлік мақсаттары жүзеге асырып жатыр» деген. протестанттық миссиологияның негізін  салушы Густав Варнектің (1832-1910 жж.) сөздеріне сәйкес миссионерлік «шіркеудің өмір заңы». Барлық христиандық әлемде миссионерлікке қатысты ортақ бір түсінік пен қатынас қалыптасқан. Осыған сәйкес мынандай формулировка жасауға болады: «христиандық өзінің табиғаты негізінде миссионерлікті алып жүреді. Сондықтан, миссионерліксіз ол өзінің мағынасын жоғалтады», «Шіркеудің жоғарғы және бірінші мақсаты – әлемді евангелизациялау».

Миссионерліктің белсенділігінің  негізінде «табиғаттан тыс» және «табиғи» негіздемелері бар. Ең маңыздысы  оның догмалық негізінде жатыр. Мәсіхтің «Ұлы тапсырмасы» Евангелии от Матфея (28:19) жазылған: «Әкенің және Баланың және Қасиетті Рухтың атымен барлық халықтарға барып шоқынуды үйретіндер». Осылайша, негізін қалыптастырушы себептердің ең бастысы діни. Миссионерлердің діни талпыныстарын саяси немесе басқа мақсаттарда пайдалану екінші сатыдағы көрініс ретінде қабылданады. Бұл ретте тарихи куәліктерге сүйенетін болсақ, миссионерлік қызмет империяның саяси мақсаттар шеңберінде әрекет жасаған болатын. Миссиялардың жүзеге асырып отырған бағдарламалары отарлаушы империялардың саяси мақсаттарымен әрқашанда сәйкес келіп отыратын.  Пространственные направления реализуемых миссиями программ, масштабы которых приобрели глобальный характер со времен Великих географических открытий и колониальных захватов в Африке и Америке практически всегда совпадали и в настоящее время совпадают с геополитическими интересами государств. Известно, что в колониальной политике Англии на рубеже XVIII-XIX вв. заметную роль сыграли протестантские миссии, способствующие распространению на обширных территориях интересов и влияния своей страны. То же можно сказать и в отношении ряда европейских держав. Деятельность миссионеров весьма благоприятно отражалась впоследствии на политических, экономических и других взаимоотношениях метрополии с территориями, оказавшимися в сфере такого воздействия. Достигались эти результаты средствами религиозной пропаганды, которые превосходили по своей эффективности все другие формы, в том числе силовое давление.

По нашему мнению, подавляющее  большинство миссионеров в своей  работе сознательно не руководствуются  внешнеполитическими программами  своих правительств и не ставят задачу участия в политических процессах. Исходным пунктом их жизни и деятельности было и остается «спасение душ». Именно в этом всецело коренятся  ожидаемые практические результаты их работы, но последствия разностороннего  воздействия предстают в значительной мере как непредвиденные самими миссионерами. Часто полученные результаты очень  далеки от того, что проносится перед  их умственным взором, а иногда, как  отмечал Макс Вебер, и прямо противоположны их намерениям. Те, кто знают истинную цену и эффективность религиозных  факторов при решении политических проблем, предпочитают использоваться их без лишнего шума, умело направляя  потенциал и энергию миссионеров  в нужное русло.

Көптеген елдер саналы немесе санасыз түрде осы үрдіске өздерінің үлестерін қосып жатыр. Многие государства явно или неявно, сознательно или неосознанно способствовали и способствуют этому процессу. Наибольшего размаха миссионерская активность достигала в государствах преуспевающих, с развитой для своего времени экономикой и великодержавными амбициями, способных инвестировать эту деятельность. Айтылған осы ой тарих беттерінен де және қазіргі уақытта да кездереміз. Дәлірек айтатын болсақ,  1979 жылғы мәліметтерге сәйкес  американдық және канадалық 650 ұйым шетелдік 40 мың миссионерді қамтамасыз ету жолында 1 млрд жоғары АҚШ долларын жқмсаған болатын. Келтірілген ақша көлемі таң қалдырады. Бірақта, ол миссионерлікке жұмсалып жатқан қаржы көлемін толық ашпайды. Қарапайым арифметикаға сүйенетін болсақ аздап болсада миссионерлікке жұмсалып жатқан үлкен көлемде жұмсалып отырған қаржы көлемін түсінуге болады. Мысалы, 1993-ші жылы әлем бойынша 76120 протестанттық миссионерлер, соңын ішінде жанұяларымен бірге өздерінің қызметтерін жүзеге асырып отырған. Миссиологтардың есептеуі бойынша діни бірлестік шетелдік миссионердің жанұясын қамтамасыз ету мақсатында жылына 50000 АҚШ долларын жұмсайды екен. Жоғарыда көрсетілген миссионерлер санының жартысын миссионерлердің әйелдері құраса 38060 жанұяны қамтамасыз ету үшін екі млрд-тан аса АҚШ долларын жұмсау керек. Оған қоса нақты бекітілген жобалар, шіркеулерді тұрғызу жұмыстары, қайырымдылықпен және тағы басқа істерге жұмсалатын қаржыларды тағы қосыңыз. Осыған қарап отырып жұмсалатын қаржы көлемі миллиардтап есептеледі. Мысалы, АҚШ-тың оңтүстік баптистік конвенция  К примеру, Южная баптистская конвенция США, поддерживающая тесные контакты с Объединением евангельских христиан-баптистов Дальнего Востока, за последние 3-4 года на программу церковного строительства в семи городах региона затратила 2 миллиона долларов США.

Осыған қарап, экономикалық әлсіз елдер миссионерлік қызметтің үлкен масштабтағы қаржылық құйылымға Несомненно, что при таких масштабах финансирования миссионерской деятельности экономически слабые страны не способны играть какую-либо заметную роль в этом движении.

Осы мәселелері қарастыра  отырып миссионерлік қызметтін себптері мәселесіне қайтадан тоқталып өткен  жөн депшештік. Жоғарғы жақта  біз миссионерлік қызметтің догматтық  негіздері зерттелген. Бірақта, осы  қызметке өмірлік  себптер де әсер етеді.

Жоғары жақта көрсетіліп өткендей Қазақстандағы миссионерлерді қамтамасыз ету және әртүрлі жобаларды  жүзеге асыру үшін көптеген қаржыны  жқмсайды. Осы мақсатқа жұмсалған  қаражат үш еселеніп өндіріліп алынады. Представительство в России обеспечивает религиозной организации популярность, позволяет развернуть компанию по сбору средств на осуществление различных проектов «под Россию», что в конечном итоге покрывает все расходы миссии и обеспечивает материальное благополучие самой церкви. Верующие за рубежом приучены жертвовать и охотно дают деньги, если видят конкретные цели миссии, чем в полной мере пользуются религиозные организации. «Обычный бизнес» — так кратко можно охарактеризовать мотивацию работы отдельных миссионеров.

Тәжірибелік қызметте біз  рухани дәрежес төмен пасторлармен жиі кездестіреміз. Олардың жұмыстарының негіздерінде руханилықтан басқа барлық көріністерін көруге болады. Осыған байланысты өзіміхдің зерттеп қадағалауымызды  ұсынамыз.

Миссионерлік қызметті жүргізуге  қаржысы жететін шіркеулердің көптеген ізбасарлары және біпнеше пасторлары болады. Ал алыс шетелдерге рухани жетілген жақсы қызметкерді жібермейді. Иерархиялық  сатыда осы қызметкерлер төменгі  жақта орналасқан. Олардың амбициялары мен материалдық қажеттіліктері толық қанағаттандырылмаған. Аз уақыт ішінде олар Қазақстанда шіркеулердің құрметті басшылары болады. Шетелден жақсы қаржылық көмек ала отырып, шіркеу қызметкерлерін алдау барысында қазақстандықтардың рухани ұстаздары үлкен көлемде қаржы жинап алуы мүмкін. Возвращаясь на родину, большинство из них вновь оказываются в сложном бытовом и материальном положении. Кроме того, их дети в России обучаются в школах, принципы образовательного процесса в которых отличается от, например, корейских, что также затрудняет возвращение семьи миссионера на родину. Приведенные факты требуют их учета в оценке поведения и мотивов работы отдельных миссионеров в России.

Шетелдік миссионерлерді қазақстандықтардың тарапынан қолдауы  тек рухани негізге байланысты емес. Мысалы, шіркеулерде қызмет жасайтын және миссионерлерден қаржылық көмек  алатын адамның басқа қаржылық кірісі жоқ болып келеді. Кейбір шіркеу прихожандары мен қызмекерлері өздерінің шетел тілдерінің деңгейін жоғарылату, басқа адамдардың есебінен Корей немесе АҚШ елдеріне қыдырып баруға, шіркеудің атынан білім алуға, әскерге барудан бас тарту мақсатын көздеген адамдар арқылы шіркеу өздерінің санын көбейтіп отыр.