Қысқа қашықтыққа жүгіру техникасын үйрету әдістемесі

Жеңіл атлетика. 

 

Жеңіл атлетикадан 2003 жылғы элем чемпионаты. Стад де Франс стадионы.

       Жеңіл атлетика - спорттың ең көп тараған түрі. Оған әр түрлі қашықтықта жүгіру мен жүру, ұзындық пен биіктікке секіру, спорттық снарядтарды лақтыру, жеңіл атлетикалық көпсайыстар енеді. Жеңіл атлетикалық жарыстар ашық және жабық (манеж) алаңдарда өтетін жеке, командалық және эстафеталық жарыстар болып бөлінеді. Халықаралық әуесқойлық жеңіл атлетика федерациясы (ИААФ) 1912 жылы құрылған. Оған қазір 200-ге жуық ұлттық ассоциациялар біріккен. Олимпиялық ойындар 1896 жылдан (1-Олимпиялық ойын), дүниежүзілік чемпионат 1983 жылдан өткізіліп келеді. Жеңіл атлетика ойындары өте көнеден белгілі. Ол ежелгі Олимпия ойындарының бағдарламасына енген.

Жеңіл атлетиканың Қазақстанда дамуы.

Қазақстанда алғашқы  ресми жеңіл атлетикалық жарыс — Бүкілқазақстандық 1-спартакиада 1928 жылы Петропавл қаласында өтті. Республикада жеңіл атлетикадан тұңғыш рет КСРО-ның спорт шебері атағын Ш.Бекбаев алды (1943). Қазақстанның жеңіл атлеттері Олимпия ойындарында, дүниежүзілік чемпионаттар мен халықаралық жарыстарда жоғары нәтижелерді көрсетіп, жеңімпаздар мен жүлдегерлер атанды. Олар: Е.Кадяйкин, Ұ.Қосанов, Ә.Тұяқов, В.Савинков, Л.Кононова, С.Исабаев, Б.Күреңкеев, В.Муравьев, В.Савин, В.Солдатенко, Л.Микитенко, А.Бадранков, т.б. Қазақстандықтар арасында Олимпиялық ойындарға тұңғыш қатысқан спортшы Е.Кадяйкин болды. Тәуелсіз елімізге тұңғыш алтын медальді 2000 жылы Сиднейде (Австралия) өткен 27-Олимпиялық ойындарда кедергі арқылы жүгіруші О.Шишигина әкелді. ^[1]

Тарихы.

    Жеңіл атлетиканың тарихы ежелгі дүние дәуіріндегі халықтардың іс әрекетінен басталады. Табиғи қозғалыстар, яғни, жүру, тұру, секіру адам бұлшық еттерінің қозғалысы адамзат пайда болған дәуірден бастау алады. Мәліметтерге сүйенсек, жеңіл атлетикадан жарыс біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Бұл туралы Ежелгі Грек олимпиада ойындары туралы жазбаларда анық жазылған. 
Сол замандарда жарыс тек ұзын-сонар алаңда жүгіру жарысымен шектелген. Ерлер мен әйелдар арасындағы бәсеке жеке-жеке өткізіліпті. 
Гректер жұдырық түйістіретін спорт түрі мен күресті ауыр атлетикаға жатқызған. Бұрынғы атлеттердің жетістігі жүгіру шапшаңдығымен өлшенген. Бізге алғашқы олимпиадалық чемпиондардың Ежелгі Грекиядан шыққаны белгілі. Бұл шара біздің эрамызға дейінгі 776 жылы өткізілген. Онда атлеттер тек жүгіру спорт түрінен бақ сынаған. Додаға 192 метрді бағындырған жалғыз атлет жеңімпаз аталған екен. Жеңіс тұғырынан көрінген азамат Элида қаласында жай ғана даяшы болған. Ал, жеңіл атлетика алғаш рет Англияда ұйымдастырылған. 1837 жылдары жарысқа түскендер 2 метр қашықтықта жүгірген. Оған қатысушылар Регби қаласындағы колледжде білім алып жатқан жастар болған. Итон, Оксфорд, Кембридж, Лондондағы оқу орындарында да спорттық жарыстан жиі өтіп тұрған. 
Кейіннен бағдарламаға қысқа қашықтықта жүгіру, ұзындықта және биіктіктен секіру сынды шарттар енгізіді. 1865 жылы Лондон атлетика клубы құрылды. Бұның негізінде тұңғыш рет жеңіл атлетикадан ел чемпионаты өтті 
1880 жылы Англияда Британ империясының шеңберінде әуесқойлар атлет қауымдастығы негізін қалады. Ал, АҚШ-та 1868 жылы Нью-Йорк қаласында алғашқы атлет клубы ашылды. Сол жылдары Америкада атлетиканың дамуына үлес қосқандардың басым дені университет ошақтары болды. 1880-90 жылы жеңіл атлетика жеке дара спорт түрі ретінде күллі Еуропаға кең таралды. 
1896 жылы өткен олимпиада ойындары жеңіл атлетиканың дамуына орсан жол ашты. Сол жылы Афинада өткен І олимпиада ойындарына жеңіл атлетиканың 12 түрі енгізілді. Додада америкалық жеңіл атлеттер барлық жүлдені қанжығаларына байлады. Алайда, олардың қуанышы ұзаққа бармады. Өйткені, 1952 жылдан бастап олимпиада ойындарына қатыса бастаған КСРО атлеттері олардың бірден-бір қарсылары болды. 
1996 жылы Атлантада өткен олимпиада ойындарында өнер көрсеткен атлеттердің саны 2000-ға жетті. Әйелдер арасындағы жарыс 1928 жылдан бастау алады. Нәзік жандар 1999 жылы жаздық әлем чемпионатында және 2000 жылы Сидней олимпиадасында жақсы нәтиежеге қол жеткізе білді. 
1968 жылы Мехикода өткен жарыста американлық спортшы Боб Бимон— 8 м 90 см ұзындықтан секіруден әлем рекортын жаңартқан. Бұны күллі әлем «21 ғасырдың ең биік көрсеткіші» деп бағалады. Араға 20 жыл салып Сеулде өткен олимпиадада 100 және 200 м қашықтықтан жүгіруден америкалық желаяқ Флоренс Гриф фит- Джойнер рекорттық көрсеткішті бағындырды. Оның бұл жетістігі 14 жыл қатарынан сақталып тұрды.

Жеңіл атлетика – бұл  жүру, жүгіру,секіру және лақтыру жаттығуларын біріктіретін спорт түрі. Дене тәрбиесі және спорт факультетінде жеңіл атлетика оқу-ғылыми пән болып келеді және студенттердің жеңіл атлетиканы оқыту түрлерінің теориясы мен әдістемесін, жарыстардағы төрешілік ережелерін оқыту, сонымен қатар, спорттың негізгі түрлерінің техникасын меңгеру мен өзіндік және жеке жаттығулар кезіндегі дағды мен шеберліктің мүліктенуін қарастырады.

Дене тәрбиесі және спорт  жүйесінде жеңіл атлетиканың маңыздылығы өте үлкен. Ежелгі грек сөзі «Атлетика» орыс тіліне аударғанда – күрес, жаттығу мағынасын білдіреді. Көне Грецияда атлеттер деп күш пен икемділікке жарысқандарды атаған. Қазіргі заманда атлеттер деп дене жағынан жақсы дамыған, әлді адамдарды атайды. Жүгіру, секіру және лақтырумен кез келген жыл мезгілінде және кез келген спорттық ғимаратта, сонымен қатар, таза ауада шұғылдануға болатындықтан жеңіл атлетикалық спорт кең қолайлы. Жеңіл атлетиканың сауықтыру маңызы дәлел. Бұл спорт түрімен шұғылдану таза ауада және жабық спорттық ғимараттарда өткізіледі.

Шұғылданушылар үшін жеңіл атлетикалық жаттығулардың  жақсы әсерін оның кең тарауы анықтайды.

Оқушылар мен жастардың  дене тәрбиесінің бағдарламаларында, спорттың әр түрлері бойынша жаттығулар жоспарларында, үлкен жастағы дене шынықтырумен шұғылданғанда – осының бәрінде жеңіл атлетикалық жаттығулар кең көрсетілген. Дене шынықтыру ұжымдарында, спорттық қоғамдарда, жоғары және кәсіби оқу орнындарында және басқа ұйымдарда жеңіл атлетиканың секциялары жетекші орын алады.

Президенттік тестілер бағдарламасында жеңіл атлетикалық  жаттығулар кеңінен көрсетілген.

Қысқартулар:

ЖДД – Жалпы дене дайындығы 

ЖДЖ – Жалпы дамыту жаттығулары 

ЖТЖ – Жүрек-тамыр жүйесі

М – Максималды

ТС – тамыр соғысы

АЖО – Ауыртпалықтың  жалпы орталығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Жарыстардың түрлері және жеңіл атлетика түрлерінің техникасы

 

Дене тәрбиесінің кешендік бағдарламасы жүрудің, жүгірудің, жүгіріп  келіп ұзындыққа және биіктікке  секірудің, лақтырудың, эстафетаның  қарапайым тәсілдерін және жеңіл атлетиканың осы түрлері бойынша теориялық мәліметтерді хабарлауды қарастырады.

Жеңіл атлетикалық жаттығулардың  көбі жалпыға қолайлы және адамның  күнделікті өмірінде кездеседі. Президенттік көпсайыс бағдарламасында жеңіл  атлетика жетекші орын алады. Жеңіл атлетика бойынша жарыстар әр қашан спорттық мерекелердің, мектеп спартакиадаларының басты оқиғасы болып табылады.

Мектеп бағдарламасындағы  жеңіл атлетиканың орны оның сауықтыру, қолданбалы, тәрбиелік, білімділік және эстетикалық маңызымен анықталады.

Техника негіздерімен, жарыс  ережелерімен, жаттығуларды жасаудағы  қателіктер және оларды түзету тәсілдерімен танысыңыздар.

 

 

1. Жүгірудің техникасы және жарыстардың ережелері 

 

         Жүгіру – бұл адам жылжуының табиғи тәсілі. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру техникасының басты критериі – бұл алға қарай жүруге ең аз күш салатын, босандық фазасы мен бұлшық еттің мықшындау фазаларын кезектестіре білетін спортшының қимылының үнемділігі мен тиімділігі. Мұндай жүгіру тура сызбалы, жұмсақ және сазды.

Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру жоғары старттардан басталады. «Стартқа!» командасы бойынша  спортшылар жылдам мәре сызығына келіп, бір сапқа тұрып, жүгірiс бағыты бойынша аяқтың басымен дәл сызыққа  мықты аяғын қойып, басқа аяғын  жарты қадамға артқа қарай бунақтың ішкі жағына таянышпен қашықтықтың басталуына ең пайдалы жағдайға тұрады. Иық пен жамбас алға қарай шығарулы, дене салмағы тізе буынында бүгілген алда тұрған аяққа салынған. Шығарылған аяққа біраттас қол бүгіліп артқа қарай қайырылады, ал басқа аттас – алға қарай. Осындай жайда жүйрік тепе-теңдікте болады. Қашықтық кысқарақ болған сайын аяқты қаттырақ бүгіп денені еңкейту керек. «Марш!» командасы немесе мәрешінің атысы бойынша аяқпен қатты талпынып қолдардың алға және артқа қимылымен оқушылар жүгіруді бастайды. Аяқты өзінің астына бунақтың алдыңғы жағына серпінді қояды. Содан кейін келе-келе денені түзетіп, қадамдардың ұзындығын үлкейтіп сермеулік қадамды жүгіріске ауысады.

Мәрелік жеделдетудің негізгі  мақсаты – аз уақытта үлкен  жылдамдықты теру, сермеулік жүгіріске ауысуды жеңілдету және жолда пайдалы позицияны алу.

Қозғалыстар циклына  екі қадам кіреді, бірақ жүруге қарағанда, ұшудың екі периоды да кіреді. Жүгірудің маңызды фазасы – қағажыту. Оны жүруге қарағанда  тезiрек және қаттырақ жасап аяқтау керек. Талпыныстан кейін аяқ тізеде бүгіліп алға қарай шығарылады (тізені жамбас әкеледі).

Жалпы дене дайындығы  бойынша өздерінің тетелестеріне  жол беретін қатысушылар аяқтарын өкшеден тез ауыстырумен бунағына қояды.

Сазды жүгіруге қолды  жеткізуге қажет ету және АЖО үлкен вертикалды толқуынан алшақ болу керек. Қағажыту кезінде дене аздап (4–6) алға қарай еңкейеді, ал жерге қону кезінде – тіктеледі. Жүйріктің көзқарасы тура алдына бағытталады.

Қолдардың қозғалысы  дене және аяқ қозғалыстарымен үйлеседі. Олардың негізгі маңызы – дененің орнықты қалпын сақтау. Қолдар білек буындарында бүгілген (80–90° бұрышында), сазды, жұмсақ және маятник тәрізді қозғалады. Алақан еркін бүгулі және ішке қарай бағытталып астына қарай бұрылған. Шынтақ аздап жан-жаққа қойылған және доға бойынша артқа-алға-сыртқа, алға-жоғарыға-ішке вертикаль сызығынан қозғалады. Амплитуда жүгірудің жылдамдығына байланысты. Айналмалы қозғалыстар қол және аяқтың айқасқан жұмыстарымен азаяды. Бұрылыс (вираж) бойынша жүгірістің түзу бойынша жүгірістен айырмашылығы бар. Аяқтың ұшы алға қарай шығып бунақтың алдыңғы бөлігінің сыртқы күмбезіне сол аяқ көбірек қойылады, оң аяқ – табанды сыртқа шығарумен ішкі күмбезге.

Дене аздап солға  қарай еңкейеді, ал оң қолдың шынтағы  жаққа қарай қойылады. Дененің еңкеюі мен қолдың бұрылу мөлшері жүгірудің жылдамдығы мен бұрылыс шұғылдығына байланысты.

Демалу табиғи, терең  және бір қалыпты, ауыз және мұрын  арқылы немесе тек қана ауыз арқылы болу керек. Әр демалу циклына 4–6 қадам  жасалады. Жүгірудің басында ауаны ішке жұтуды мұрын арқылы, ал шығаруды ауыз арқылы жасауға болытындығын ұсынуға болады. Шаршағанда демалу жиіленеді, ішке жұтуды бір қадамға ал сыртқа шығаруды басқаға жасауға болады. Мәрелік қашықтықтың бітуі 200–400 м қалғанда басталады және жүйріктер құрамынан және олардың тактикасынан тәуелді. Қашықтықта барлық күшін қалтырған спортшылар мәреге жай жүгірумен жетеді. Кейбіреулері белсенді қоғажыту мен қолдардың қуатты жұмысы есебінен үлкен жылдамдықты ең соңғы түзуде көрсетеді және лентаға лақтыруды жасайды. Қашықтық аяқталған соң жүруге келе-келе өтумен инерция бойынша жүгіруді жалғастыру қажет.

Мектеп бағдарламасына 2–6 км-ге (IV–XI сыныптар) кросс енгізілген. Оны жүрумен кезектестіріп үздіксіз және ауыспалы жүгіру түрінде өткізуге болады.

Оқушыларға техниканы меңгеру, топырақ бойынша жүгіру дағдысын табу, кедергілерді өту керек.

Құмның үстімен, жұмсақ немесе тайғақ жерде жүгіргенде қадамдарды кішірейтіп, жиілігін ұлғайту қажет.

Тізені көтерумен қадам  ұзындығын азайтып өрді меңгеруге  болады. Қол жиі жұмыс істеп жоғарыға көтеріледі, дене алға қарай еңкейеді.

Коньнің астына жүгіруде бунақ тіреуішке қарай жылжиды, аяқ кішкене бүгіледі, қолдар жұмыс  істемейді, иық артқа қарай шалқаяды.

Кросс қашықтығында құлаған  ағаштар, сулы жаралар, бұталар кездеседі. Шағын кедергілерді жүгіру ритмін бұзбай-ақ үлкен секіру қадаммен, жараларды – екі аяққа қонумен, ұзындыққа секірумен, биік заттарды – барьерлік қадаммен секірумен немесе басумен өтуге болады.

Қысқа қашықтыққа жүгіру (спринт) шартты төрт фазаға бөлінеді: басы (старт), қарқын, қашықтық бойынша жүгіру және мәрелік.

Спринтта қысқа кесіндіде  максималды жылдамдықты дамыту және жүгіруді тезірек бастауға мүмкіндік  беретін төменгі старт қолданылады. Старттан тез шығу үшін станок пен  колодкаларды қолданады. Олар қағажыту кезінде қатты тірек жасайды.

 

Төменгі старттың бірнеше нұсқасы.

Алдыңғы колодка бунақтың старттық сызықтан 1–1,5 см қашықтыққа, ал артқы – алдыңғыдан балтырдың  ұзындығына орнатылатын жағдайдағы қарапайым старт кеңінен таралған.

Алдыңғы колодканың тірек алаңы 40–50º бұрышқа қойылады, ал артыңғы – 60–80º бұрышқа жолдың бетіне қойылады. Колодкалардың бөлшектік белағаштарының ара қашықтығы 18–20 см тең.

«Созылған» старт кезінде  жүйріктер алдыңғы колодканы  бір бунақ қашықтығына дейін  артқа, ал «жақындатылған» стартта артқыны алдыңғыға қарай жылжытады.

Старттық сызыққа колодкалардың  жақындағаны сайын тірек алаңдардың еңкею бұрышы азаяды, алшақтағанда – үлкейеді. Старттың нұсқасы спортшының жеке ерекшеліктеріне байланысты таңдалады. Жүгірудің нәтижелі басын қамтамасыз ету өте маңызды.

«Стартқа!» командасы  бойынша спортшы старттық сызық  бойына қолына таянып алда тұрған старттық колодканың тірек алаңына бір  аяқпен тіреледі, ал басқа аяғын  – екі шиппен жолға басатындай қылып артқа қарай тірейді. Старттық сызық бойында жүйрік өзінің артта тұрған аяғының тізесіне тұрып түзу қойылған қолдарын иық еніне қояды. Саусақтар қатты күмбез жасайды. Дененің ауырлығы тірек нүктелері бойынша үйлестіріледі.

 

«Назарлан!» командасы  бойынша спортшы ақырындап аяғын  түзетіп артта тұрған аяғының тізесін жолдан көтереді. АЖО-ның жоғарыға және алға жылжуы жасалады. Дененің ауырлығы жолға деген АЖО-ның кескіні старттық сызыққа дейін 15–20 см жетпейтіндей болып қол және алда тұрған аяққа түседі. Бунақтар колодка алаңдарына тіреледі, дене түзу, иық деңгейінен аздап көтеріледі.

Стартердің командасы  бойынша лезде қолмен жүгіру қозғалыстарын  бастау керек, қағажып, денені алға-жоғары қарай жіберіп колодкалардан  жүгіру қажет. Қағажудан кейін артта  тұрған аяқ тізе буынында қатты бүгіліп лезде алға-жоғарыға шығарылады, ал алдыңғы колодкада тұрған аяқ толығымен қарқындалады.

Алғашқы қадамда қағажу бұрышы 40–50° тең. «Назарлан» командасы  берілгенде спортшы төменірек отырса, қағыжудың  бұрышында жерге қарай жаншиды. Бұл қарқынды ауырлатады және жылдамдықты жоғалтуға тура келеді.

Старттық қарқынның  сапасына бірінші қадамдардың орындалу тәсілдері мен ұзындығы маңызды  әсер етеді. Тым қысқалары жылдамдықтың жедел ұлғаюын қамтамасыз етпейді, тым ұзындары аяққа сүрініп жылдамдықты  ақырындатады. Бунақтың 3,5–4 ұзындығымен старттағы бірінші қадам аяқтың астына-артқа белсенді түсуімен аяқталады және екіншінің аяқтың (4–4,5 бунақ) болымды қағажуына айналады. Ұшу фазасы мен қағажу бұрышы көбейіп дененің тіктелуіне байланысты қадамдар келе-келе улкейеді.

Жүйрік өзінің максималды жылдамдығын 90–95% жеткізгенде старттық қарқын үлкейеді. Бұл кезде дене алға қарай аздап (80º) еңкейеді. Еңкею  ұшу фазасында үлкейеді ал жерге  қону кезінде азаяды.

Жүгірудің жылдамдығы қозғалыстың  рационалды формасына және артықша кернеуден құтыла білуден байланысты.

Белсенді қағажыту басты  элемент болып келеді. Түрткі аяқ  жамбас, тізе және балтыр буындарында  тіктеледі. Сермеулік аяқтың жамбасы  қайраттанып алға-жоғарыға шығарылады, содан кейін белсенді төменге  түсіп жолды бунақтың алдыңғы бөлігімен қарсы алып тізе буынында тіктеледі, сонымен бірге түрткі аяқ бүгіледі және тезрек сермеулік аяққа жақындайды.