Ұлттық құқық пен Халықаралық құқығымен арақатынастары

1994 жылы 27 маусымда  Жапониядағы Мацумото қаласындағы  тұрғын үйде жасалған жарылыстан 7 адам қаза тапты;

1995 жылы 20 наурызда Токиода метродағы «Аум синрике» сектасының газ қондырғыларын жарудан 12 адам қаза тауып, 5 мың адам жараланды; сол жылы 19 мамырда Оклахома – Ситиде (АҚШ) болған жарылыстан 168 адам қаза тапты;

1996 жылы 31 қаңтарда  Коломбодағы (Шри-Ланка) жарылыстан 90 адам қаза тапты; сол жылғы 9 ақпанда Лондонда болған жарылыстан 2 адам қаза тауып, жүзден аса адам жараланды;

1997 жылы 25 ақпанда  Иерусалимдегі (Израиль) жарылыстан 26 адам қаза тапты; сол жылғы  25 маусымда Дахранда (Сауд Аравиясы) АҚШ әскери базасында жасалған жарылыстан 19 адам қаза тапты;

1998 жылы 14 ақпанда  Коимбатурдағы (Үндістан) жарылыстан 43 адам қаза тапты; сол жылы 7 тамызда Найроби (Кения) мен  Дар-Эс-Саламда (Танзания) болған  жарылыстан АҚШ елшілігі қиратылып, 250 адам қаза тапты. 

1999жылғы 9 және 13 қыркүйекте Мәскеуде 2 ірі жарылыстан 2 тұрғын үй қиратылып, 212 адам қаза тапты, 300-і жараланды.

Қазіргі кезеңде  лаңкестік адамзатқа төндіріп отырған  қаупінің аса көлемді болғанын дәлелдеу үшін төмендегі мәліметті келтіреміз.

1970 жылдан 1985 жылды қоса есептегенде, Еуропада 3 мыңға таяу лаңкестік актілер жасалды, Латын Америкасында – 1573, Таяу Шығыста – 1330, Солтүстік Америкада – 448.

Азияда 1993 жылдан бастап 1999жылға дейін 158 лаңкестік  акт жасалды, осы кезеңде Таяу Шығыста ол 374-ке жетті. Қатігездік лаңкестік кең етек алуда. Егер 70 жылдарда террорлық актінің 80%-ы меншікке қарсы жасалған болса, 90-шы жылдарда террорлық актінің 70%-ы адамдарға қарсы жасалды.

Халықаралық құқықжәне  барлық елдердің заңдары лаңкестердің қимылын, атап айтқанда адамдар ұрлау, өлтіру, ұшақтарды немесе көліктерді айдап әкету, адамдарды кепілдікте ұстау ақша талап ету, жарылыс пен өрттер жасауды, тағы басқаларды қоғамға және мемлекетке қауіпті деп жариялады.

Кейбір көзқарас бойынша, лаңкестік деген әскери қимыл ретінде саналып отыр.

Лаңкестіктің  басты мақсаты – адамдарды  түңілушілік жағдайға келтіру, «террор» деген сөз латынша – «страх»  деген мағынаға келеді. Этно-саяси  лаңкестіктің мақсаты – өзінің этникалық  топтарына арналған жеке мемлекет ұйымдастыру, олар өздерін «өз халқының азаттығы жолындағы күрескерлер» деп жариялауда. Оған мысал ретінде Испаниядағы «Отан және азаттық» деп аталатын бакс ұйымын атауға болады, олар 40 жылдан аса уақыт қимыл жасап отыр. Ирландия республикалық армиясы – тан еңбекшілер партиясы – Түркия аймағында өз мемлекетін құруды талап етіп, жария салды.

Діни лаңкестік  – географиялық, этникалық және әлеуметтік шекараны мойындамайды. 90-шы жылдарда барлық лаңкестік ұйымдардың жартысы діни негізде құрылды. Олардың  ірілері: «Әл-Каида», Ливанның шиит топтарын ұйымдастырған «Хез болла», «Хамас», «Әл-Джихад – аль-ислами» тағы басқалар...

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан  халықтары Ассамблеясының 8-ші сессиясында (2001 жыл) сөйлеген сөзінде ислам дінін  лаңкестіктен айыра білудің қажеттігін атап көрсетті. Американ Президенті Джордж Буш та 2001 11 қыркүйектегі оқиға кезінде лаңкестіктің ислам дініне еш қатысы жоқ екендігін мойындады.[2]

2001 жылдың қыркүйегінде  Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік  Кеңесі өзінің №1373 шешімімен  Кеңестің терроризммен күрес жөніндегі комитетін құрды. Қауіпсіздік Кеңесінің шешіміне сай БҰҰ-на мүше елдер лаңкестік әрекеттердің бәрін де қылмыстық іс санауға тиіс, терроршылар мен оларды қолдаушылардың қаржылық құралдары мен активтерін тоқтатып, оны оларға беруге тыйым салады. Терроршыларға баспана беруден бас тартуға міндетті. Комитет осы талаптардың орындалуын бақылауға алады.

Шанхай Ынтымақтастық  Ұйымына мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрінің 2002 жылғы 11 қыркүйектегі мәлімдемесінде былай деп атап көрсетілді: «Бір жыл бойы әлем мемлекеттері БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1373-ші қарарының және басқа да тиісті Қарарларының негізінде ылаңкестікке жан-жақты қарсы тұрудың екіжақты және көпжақты ынтымақтастығын түбегейлі нығайтып, кеңейтті. Осынау ортақ серпінді күш-жігердің арқасында лаңкестікке қарсы күрес шын мәнінде жаһандық сипат алды. Лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай конвенциясын бекіту рәсімін аяқтады, ШЫҰ-ның Аймақтық лаңкестікке қарсы құрылымы туралы келісімге қол қойылды».

2002 жылғы 4 маусымда Алматыда Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңестің бірінші саммиті болып, онда Алматы актісі лаңкестікті аластау және өркениеттер арасындағы үн қатысуға жәрдемдесу туралы декларация қабылданды. Онда былай деп көрсетілді: «Біз қайда, қашан және кімнің жасағанына қарамастан, лаңкестіктің барлық түрлері мен көріністерін жазықсыз жандардың жандардың өмірі мен игілігіне алалаусыз кезелген тағылық қол сұғушылық пен қылмыстық әрекет ретінде бағалап, халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне қатер төндіретін әрекет ретінде айыптаймыз...

Лаңкестіктің  қатері оның есірткінің заңсыз айналысымен, жеңіл атыс қаруын астыртын сатумен  және оны кез-келген пошымда лаңкестік  берумен, нәсілшілдік идеологиямен және сепаратистік ұйымдармен лаңкестік қызметті қаржыландырудың және адам күшімен толықтырудың негізгі қайнары болып табылатын экстремизмнің барлық көріністерімен тығыз байланыста болуы салдарынан ұлғая түседі».

Жаһандасу –  замана талабы. Дегенмен қазіргі кезеңде  оның жемістері халықтар арасында тең бөлініп отырған жоқ. Президент Н. Назарбаев бұл туралы өзінің «Сындарлы 10 жыл» атты кітабында былай деп жазды: «Дамыған елдердегі халықтың 20%-ы өзінің жоғары тұрмыс деңгейін қалпында ұстау үшін әлемдік ресурстардың 80%-на дейін пайдаланатынын қашанғы айта береміз... Өздерін қайыршыланғандар қатарында санап, жағдайда түзетудің ешқандай жолын таппағандар не істеуікерек? Олар ешқашан жөнге келмейді. Өздерінін лаңкестері үшін олар ақшаны қайдан алады? Қару-жарақ, есірткі сатудан, бір сөзбен айтқанда, қылмыстық әрекеттен. Сондықтан да, меніңше, қатер «белбеуі» туралы емес, осы заманғы өркениеттің іргелі келеңсіздіктеріне барып тірелетін қатер «спиралі» туралы айтқан жөн секілді. Мемлекетаралық, ұлтаралық қатынастарда күштілер өз үстемдігін жүргізе берсе, жапа шеккен қауымдастықтың өшігетіні де белгілі».

2003 жылдың ақпанында  БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Сыртқы  істер министрлері жөніндегі  мәжіліс қорытындысы бойынша  арнайы Декларация қабылдады.  Онда лаңкестік іс-қимылдар, әсіресе,  бейбіт тұрғындарға қарсы бағытталған жағдайда ерекше анықталатыны, сондай-ақ лаңкестіктердің ядролық, биологиялық және басқа қауіпті материалдарға қол жеткізу қатерінің артып келе жатқандығы, оған қарсы күрес шаралары аталды.

Шанхай Ынтымақтастық  Ұйымы 2002 жылғы 18 сәуірде «Лаңкестікке, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы» Шанхай конвенциясын жариялады. Сол жылдың 22-23 мамырында Астана қаласында «Бішкек тобының» мүшелері арнайы қызметтері басшыларының кезекті отырысы болды. ТМД елдерінің Лаңкестікке қарсы күрес орталығы құрылды. [4]

Қазақстан Республикасында 1999 жылы «Лаңкестікке қарсы күрес  туралы» Заң, « Лаңкестік пен  экстремизм көріністерінің алдын алу  және тыю жөніндегі шаралар туралы»  Президент жарлығы жарияланды. Қазақстан  лаңкестікке қарсы бірлесіп әрекет ету мақсатында 12 мемлекетпен келісім жасасты.

Экстремизм (французша  «крайний») өте қатал қимылдарға сүйенеді. Соңғы онжылдықтағы оның ерекшелігі – діни экстремизмді саяси  экстремизмнен бөліп алудың қиын екендігі. Діни фундаментализмнің негізі тек қана исламмен байланысты деген кейбір саясатшылардың көзқарасы қате. Діни экстремизм тобына АҚШ-тағы ультра оңшыл христиандарды қосуға болады, олар антисемитизм мен расизмді өршітуде. Ирландия республикалық армиясы құрамындағы католиктік экстремистердің қызметін жоғарыда айтып өттік, Израилдегі иудей фундаментализмін едәуір саяси партиялар мен экстремистік ұйымдар қолдап отыр. [4]

«Хиз-бут-Тахрир-аль-Ислами» («Ислам азат ету») діни партиясы 1953жылы «Мұсылман бауырлар» («Братья мусульмане») ұйымының Палестинадағы бөлімінде құрылған болатын. Оның негізін салушы Иерусалим судьясы Такиуддин ан-Набхади болды, ал ол 1977 жылы кайтыс болғаннан кейін партия басшысы болып палестиналық Абдул Кадим Заллум келді. Жарты ғасырдан аса қызметінде бұл партияның Египетте, Иранда, Иракта, Алжирде, Суданда, Иеменде, Пәкістанда, Ауғанстанда, Еуропада, Солтүстік Америкада көптеген бөлімшелері қалыптасты. Олар өздерінің стратегиялық міндеті етіп мұсылман әлемінде біріккен діни мемлекет құруды қажет деп санайды. Қазіргі кезде «Хиз-бут-Тахрир» Азияда американдық әскери күштердің күшеюіне қарсылық білдіруде.

80-шы жылдардың  ортасында тахрирліктердің әдебиеттері  Өзбекстанда пайда бола бастады.  Әсіресе 1992 жылдан бастап мұнда  аталған партияның жасырын бастауыш  ұйымдары құрылып, ол кейіннен  күрделі саяси күшке айналды.

2001 жылғы қазан  айында Қазақстанның оңтүстігіндегі  қалаларында (Кентау, Түркістан)  «Хиз-бут-Тахрир» атынан үндеу  хаттар таратылды, сол жылы  қараша айында Алматыда аталған  ұйымының 3 мүшесі ұсталды. «Тахрир»  басшыларының көрсетуінше, олардың ұйымы Орталық Азия аймағындағы елдердегі мемлекеттік құрылысты күшпен құлатуды мақсат етпейді, партия қызметі тек қана бейбіт жолмен жүргізіледі, әдебиеттердің бұқара арасында кең тарауына күш жұмсап, насихат пен үгітке ерекше маңыз беріледі деп жариялап отыр.

Дегенмен, іс жүзінде  олай емес. Аталған партия мүшелері тарапынан 2001 жылдың қазан-қараша айларында  және 2002 жылдың сәуіррінде антиамерикалық және антисемиттік мазмұндағы парақшалар тарату фактілері болды. Осы шаралар  кезінде аталған ұйымның төрт мүшесі заңға қайшы әрекеттері үстінде ұсталды. Олардан қару-жарақ, жарылғыш құрылғылар мен антиконституциялық мазмұндағы парақшалар тәркіленді.

2005 жылы қаңтар  айының аяғында Алматыда 40 халықаралық  ұйым басшыларының қатысуымен  БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің Лаңкестікке қарсы комитетінің көшпелі отырысы өтті.

Президент Н. Назарбаев  Қазақстан халықтары Ассамблеясының ІХ-сессиясында (қараша 2002ж.) былай деді: «Фундаментализм – ислам дінінің  ғана маңдайына жазылған сипат емес. ХХ ғасырдың басында бұл ұғым Америка Құрама Штаттарындағы кейбір христиандық, буддалық, иудалық бағыттағы сан түрлі діни топтардың теологиялық және іс жүзіндегі қимыл-әрекетіне қатысты қолданылған.

Тек исламда  ғана емес, басқа діндерде де фундаментализмнің  ұстанымдары мен қағидаларының негізінде саяси партиялар мен қозғалыстардың тұжырымдамалары мен доктриналары өріле бастады. Оларды кейбір экстремистік саяси күштер, сондай-ақ лаңкестер кез-келген діннің шынайы канондарына ешқандай қатысы жоқ қылмыстарын бүркемелеу үшін ту ретінде жалаулатып ұстайды».[2]

Араб тілінде  фундаментализм ұғымы «қайта өрлеу», «ояну», «жандану» мағынасын білдіреді. Бүгінгі АҚШ-та протестант фундаментализмі  терең тамыр жайған. Иудей фундаментализмі  де бүгін үлкен қауіптің ошағы. Израильде  лаңкестік әрекеттерге бейім бірнеше саяси партиялар бар. Белгілі америкалық раввин, «Ках» ұйымының негізін салушы Меер Кахане Аль-Асксу мешітін жаруға әрекет жасағаны үшін сотталған. Бұл ұйымның мүшелері Иерусалим қаласында Аль-Ибраһим мешітінде намаз оқып отырған ондаған мұсылмандарды атап өлтірген. 1995 жылы еврей экстремисі премьер Ицхак Рабинді өлтірді. [3]

Қазақстан Республикасы Конституциясында: «Республиканың конституциялық құрылысын күшпен өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зорбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді», – деп көрсетілген.

Әлемде солшыл экстремистер капиталистік құрылыстың негізіне қарсы күресуді мақсат етіп қойып, азаматтар капиталистік қанаудың құрбанына айналып отыр дегенді дәлелдеуге тырысуда. Олардың қатарына Италиядағы «Қызыл бригадаларды» жатқызуға болады. Соңғы кезде бұл ұйымның қызметі тоқтатылды.

Оңшыл экстремистерге Батыс Еуропадағы неонацистік топтарды қосуға болады, олардың мақсаты – демократиялық үкіметтерді құлатып, фашистік мемлекеттер құру, идеологиясы нәсілдік жеккөрушілікке және антисемитизмге негізделген. Сондықтан да неонацистер ұйымдаспаған топтардың ғана жиынтығы.

Әлемде есірткі  саудасы адамзатқа аса зор  қауіп төндірді. БҰҰ мәліметі бойынша  қазіргі кезде (2002ж.) бүкіл әлемде нашақорлар саны 200 миллион адамға жеткен (тек тіркелгендері ғана). Есірткі  саудасымен айналысушылар жылына 500 миллиард доллар пайда тауып отыр, мақта өсіру бидай өсіруден 30 есе пайдалы екендігі анықталды. Әлемдік есірткі саудасы әлемдік көлемде сататын темір, болат, автомобильді қоса есептегендегіден жоғары тұр. [4]

1.3. Жаппай қырып-жоятын қару-жарақ қаупі. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы басты проблема – әлемде қауіпсіздікті сақтау болып табылады.

2002 жылғы маусым айында Азияда өткен өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңестік бірінші саммитінде қабылданған Алматы Актісінде былай деп көрсетілді: «Ядролық қару-жарақтың, нақ сондай, химиялық және биологиялық қару-жарақтың сақталып отырған көлемі және оның барлық жағынан таралуы күллі адамзатқа елеулі қатер төндіреді. Мүше мемлекеттер жаппай қырып-жоятын қару-жарақты (ЖҚҚ) толығымен жоюға бағытталған күш-жігерді қолдауға уағда береді».[2]

   1945 жылғы 16 шілдеде АҚШ-тың Нью-Мексико штатында ядролық қаруға сынақ жасалды, 1949 жылғы 29 тамызда Кеңес Одағы, 1960 жылы Сахарада Франция, 1964 жылы Қытай ядролық қаруларға сынақ жасады.

   Президент  Назарбаев: «Бұл жолда жасалған жарылыстар саны жағынан, біз тегінде ғаламдық және аймақтық, шектеулі және жаппай жүздеген ядролық соғыстан өткен болуымыз керек. Өйткені Өлілер алқабындағы алғашқы американ бомбасын сынаудан бастап, осы кезге дейін Жер планетасы 2053 ядролық жарылысқа төтеп беріпті.

  Бұл арада  рекорд американдықтар еншісінде.  Невада полигонында, Бикини атолында, Аляскада (3 жарылыс), Нью-Мексикада  (3 жарылыс), Миссисипиде (2 жаралыс)  және Колорадода (2 жарылыс) осы  кезеңде 1030 атом және сутегі бомбалары жарылды. Кеңес Одағында Семей полигонында, Жаңа Жер аралында, Украинада (2 жарылыс), Өзбекстанда (2 жарылыс) және Түрікменстанда (1 жарылыс) – 716 жарылыс жасалды. Француз Алжирінде, Муруроа, Фангатауфа атолдарында, Рождество аралында (30 жарылыс) және Полинезияның басқа аралдарында – 210 жарылыс. Лобнор көлі маңындағы полигонда – 45 жарылыс. Ақыр аяғында Ұлыбритания Канберрамен, Вашингтонмен келісе отырып, Австралия аумағында 12 және Невадада 44 ядролық және термоядролық жарылыс жасады.