Қазақстан Республикасының салық қызметін ұйымдастыру

     Мемлекеттің салық-бюджеттік саясаты соңғы 5 жылдарда экономикалық өсуді бақылауға бағытталды. 2001ж. ҚҚС ставкасы 20%-дан 16%-ға және әлеуметтік салық 26%-дан 21%-ға төмендетті. 2002ж. бастап тиімді экономикалық ортаны қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Салық кодексі жұмыс істей бастады. Салық жүйесін құру мақсатында 2003ж. салық заңдылығында көптеген өзгерістер енгізілді. Сөйтіп, 2004ж. 1-қаңтарында:

-         жеке табыс салығы 30-20%-ға төмендеді;

-         әлеуметтік салық ставкасы максимальды 20%, минимальды7% болды.

-         ҚҚС 16-15%-ға төмендеді;

-         Қазақстанның нефтехимиялық саласын дамыту және инвистицияларды тарту үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында мекеменің корпоративтік табыс салығына льготтық режим енгізілді.

2005ж. Республикалық бюджетін талдауы экономикалық өсуді көрсетеді, ол 10% құрады. 2006ж. 1-қаңтар Республикалық бюджетке 1883,1 млрд. тг. түсті, соның ішінде пайда – 1723,9 млрд. тг, несиеден –11,5 млрд. тг, қаржылық активтерді сатудан – 10,8 млрд. тг, қарыздан – 136,9 млрд.тг. түсті. Республикалық бюджетке 10-нан 9 бөлігі салықтың үш түрінен түсіп отыр.Корпоративтік табыс салығы, ҚҚС және табиғи қорларды қолдану барысында салықтан Республикалық бюджетті 1482,4 млрд.тг. сомасында немесе 86% табыс, салықтық емес түсімдер – 96,4 млрд.тг немесе 5,6% құрды. [8]

     Президентіміздің Н.Назарбаев өзінің 2008жылдың 1-ші наурызында Қазақстан халқына Жолдауында былай делінген cалық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар. Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс. Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек. Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.

     3.2. Салық салу жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірибесі.  

      Мемлекет аралық екі жақты экономикалық байланыстарда екі жақтан салық салудың (алудың) мәселелері жиі кездеседі. Осы мәселе заңды және жеке тұлғалар мүдделерін алдымен қамтиды. Себебі олар табысты өз елінің территориясында ғана емес шет елден де табылады. Нәтижесінде оларға салық салу өз елінде де және шет елде де жүргізіледі. Әлемдік тәжірибеде салық төлеушілер үшін екі жақтан салық салуды азайтудың үш мүмкіндігі жиі қарастырылады.

     Бүкіл әлемдік салық практикасында макродеңгейдегі  салық көрсеткіші салық өлшеуші болып келеді. Жалпы ішкі өнім бойынша әртүрлі елдерде салық жинау 3-қосымшада көрсетілген.

     Ол кестеден мынадай қорытынды жасауға болады: Экономикалық дамыған елдердің көбісі қазіргі кезде ЖІӨ-і және ұлттық табысы салық жүйесі арқылы қайта бөлудің жоғары мүмкіндік деңгейіне қол жеткізді.Сондықтан бұл елдердің болашақ бюджетке пайда түсу деңгейі салыққа байланысты.

     Сөйтіп олар үшін салық алу салу салмағын барынша кемітеді. Мысалы, АҚШ-та салық төлеушінің шет елде төленген салығын салық алымы сомасынан шегеруге рұқсат етілуі мүмкін және оны салық несиесі ретінде ескеруге де болады. Сондай-ақ мемлекет аралық келісім бойынша заңды және жеке тұлғалардың АҚШ-тан тыс елде тапқан табысынан Америкада салық салудан босатылады. Керісінше, АҚШ-та табыс тапқан шет ел салық төлеушілері өз елінің салық салуынан босатылады.АҚШ салық жүйесі үш деңгейлі (федералдық, штаттардың және графтықтардың, муниципалитеттердің, тауншиптердің) билік органдарына сәйкес жоғары, ортаншы және төменгі салықтардан тұрады. Саудадан алынатын жалпы салықтың штаттардан түсетін жиынтық мөлшері 30% тең келеді. Штаттарда жеке тұлғалардан алынатын салық ставкасының мөлшері 2%-дан 12%-ға дейінгі аралықты қамтиды. Жергілікті салықтар 80 мың әкімшілік бірліктердің қаржылық базасын жеткілікті деңгейде қалыптастырып отыр.

     Канаданың салық жүйесі жиынтығында 100 пайыздық түсімдерді құрайтын федералдық (43%), провинциялық (42%) және жергілікті (10%) деңгейлердегі салық жүйелерінен тұрады. Федералдық деңгейдегі салықтарға: корпорациялық салық, федералдық акциздер, кедендік баждар, саудадан алынатын салықтар жатады. Провинциялық (аймақтық) салықтар: табыс салығы, мұраға, сыйға тартуға салынатын салық, ренталық төлемдер, акциздер т.б. Муниципалдық деңгейде: мүлікке салынатын, кәсіпкерлік қызметке салынатын, ренталық төлемдер т.б. алынады.

       Жапонияның салық жүйесінің негізін 25 мемлекеттік салықтар мен 30 жергілікті салықтар құрайды, сондай-ақ осы жүйе 3045 қалалар мен аудандарды және поселкелерді біріктіретін 47 префектура аумағын қамтиды.

     Жапонияда заңды, жеке тұлғалардан алатын табыс салығы мемлекеттік бюджетте жоғары деңгейді алады. Табыс салығы барлық нарықтық төлемдерден 56% құрайды, салық ставкасы 50%. Кәсіпорындар мен мекемелер мемлекетке табыс салығын 33-48%, префектуралық табыс салығы-5-10% құрайды. Корпоративтік табыс салығы және пайдаға салынатын салық Жапониялық фирмалардың қызмет ету стиліне үлкен ықпал етеді. Жапонияда корпоративтік табыс салығы - 39% құрайды. Ал, бұл ставка АҚШ-тан (35%) жоғары болып саналады. Сондықтан жоғары пайда табатын фирмалар, соның ішінде банктер және сауда фирмалары пайдаларын жасыру арқылы корпоративтік табыс салығын төлемейді. Ал, Жапониядағы әлемге белгілі ірі фирмалар «Тойота» және «Мацушита» бұл салықтарды төлейді.

       Жаңа Зеландияда табыс салығы тек адамдардың табысына ғана емес, сонымен бірге айлығына қосымша төлемдер, сыйақыға да салынады. Жеке резидент тұлғалардың салық ставкалары: 34200 долларға дейінгі айлығына - 20%; 34200 доллардан 38000 долларға дейін – 22,875%; 38000 доллардан жоғары болса - 33%.

     Австралияда 2003ж. жер салығы 1,7% болды. Жер салығы бойынша 1,5%  түсірім (скидка) қарастырылған. Бұл шара тек жер салығын толық көлемде уақытында төленгенде қолданылады.

     Швецияда салықтардың мынадай түрлері алынады: корпорацияларға салынатын салық (28%); ҚҚС (25, 12, 6%); капиталдан түсетін табыс салығы (30%); мұраға және сыйға тартуға салынатын салық (10-60%); ұлттық салық (170 мың кроннан асатын табыстардан 20%); жергілікті табыс салығы (13, 17, 1,1%); әлеуметтік төлемдер (38%).

      ҚҚС ставкалары әртүрлі елдерде өзгеше болып келеді. Көптеген елдерде 3 дифференциалдық ставкалары қолданылады: екі нолдік ставка – базалық және төмендетілген; плюс нолдік ставкасы. Мысалы, Швецияда 25%, 12%, 6% ставкалары қолданылады. Швеция мен Дания ҚҚС 25% ставкаларымен ерекшеленеді.

     Францияның салық жүйесіндегі салықтар табыс салықтары, тұтынуға салынатын және капиталға салынатын салықтар болып ірі үш топқа бөлінеді. Францияның салық жүйесінің негізін құрайтын салықтар орталық және жергілікті салықтар болып бөлінеді. Негізгі орталық салықтарға: ҚҚС, капиталдың табысына салынатын, акционерлік компаниялардың пайдаларына салынатын, капиталдың өсімінен алынатын, елтаңбалық және тіркеу алымы, тіркеу салығы жатады. Жергілікті салықтар жүйесіне: тұрғын үйге салынатын, кәсіптік салық, жер, құрал-жабдықтарға салынатын, департаменттік және коммуналдық салықтар т.б. жатады.

     Кейбір дамыған шет елдерде салықтар жұмыскерлердің біліктілігін арттырушы бірден-бір құрал ретінде қолданылады. Францияда да мамандарды кәсіпқой деңгейде дайындауды ынталандыруға салық заңнамасында қызық ереже бар. Мысалға, әр корпорацияның басшысы жылына бір рет өзінің қызметкерлерінің біліктілігін арттыруы тиіс. Қарсы жағдайда қаржы жылының аяғында корпорацияның таза пайдасынан 1-2% салық төленуі тиіс, әрине бұл жағдайда кез келген басшы өзінің қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға тырысады.

     Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық салықтар мен жерлердің қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы салықтарға: еңбек ақыға салынатын, табыс салығы, корпорациялық салық, ҚҚС, импорт айналымынан алынатын салық жатады. Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, акциздер, сақтандыру салығы, мүлік салығы, жер, кәсіпқойлық салық жатады.

     Салық салу туралы заңдар шығару, салықтарды алу және салықтық түсімдерді пайдалану процестері Германияның Конститутциясымен реттелінеді. Федералдық билік органдарына кедендік баждар мен қаржылық монополияға қатысты заңдарды шығаруға байланысты айрықша құқық берілген. Қалған салықтар мен алымдар бойынша бәсекелесу заңдары шығарылады.

     Ұлыбританияның қазіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтар:

    Орталық салықтар: табыс салығы, корпорациялық табыс салығы, ҚҚС, баждар және акциздер жатады. Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: заводттар мен фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын үйлерге, мекемелерге салынатын салықтардан тұрады.

     Италияда корпорациялық табыс салығының ставкасы біріңғай 36%, ал жергілікті табыс салығының ставкасы 16,2% мөлшерінде белгіленген. Италиядағы салық салу жүйесі салық кодексіне негізделген. Ал салық қызметін жүзеге асырушы бірден бір орган Қаржы министрлігі және оның аумақтық бөлімдері мен басқармалары болып табылады.

     Испанияның салық жүйесін жалпы ұлттық салықтар мен жергілікті салықтар құрайды. Жеке тұлғалардың табыс салығының ставкасы төменгі шкала 16%, жоғарғы шкаласы 56%, корпорациялық салық мөлшері 35%, ҚҚС ставкасы 16,7 және 4%, ойын бизнесіне салынатын салық ставкасы 20-55%, мұраға берілген жер салығының ставкасы 7,65-34% мөлшерінде белгіленген.

     Ресей Федерациясының салық жүйесінің құрамы және оның құрылымын құрайтын салықтар мен басқа да салықтық нысандағы төлемдердің түрлері тікелей және жанама салықтар, заңды және жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді.

     РФ салықтар жүйесі федералдық салықтар мен алымдар, аймақтық салықтар мен алымдар және жергілікті салықтар мен алымдар сияқты үш деңгейден тұрады. Федералдық салықтарға: ҚҚС, акциз, мемлекеттік баж, кедендік баж, жер қойнауын пайдаланғаны үшін салық, су, орман, экологиялық салықтар т.б. жатады. Аймақтық салықтарға:  ұйымдардың мүлкіне салынатын, жылжымайтын мүлікке, жол салығы, саудадан алынатын салық т.б. жатады. Жергілікті салықтарға: жер, жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын, жарнамаға салынатын салықтар жатады.

Қорытынды.

    Сонымен, салықтар мен салық жүйесі нарық типінің басты құрылымдық элементі және мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Салық жүйесі кәсіпорынның төлем қабілетіне ықпал етеді. Салықтар  мемлекетпен  бірге  пайда  болды  және   мемлекеттің  өмір  сүріп ,  дамуының  негізі  болып  табылады. Салық мемлекеттік бюджеттің жарты бөлігін құрап отыр.    

       Мемлекеттің экономикалық саясаты экономикалық қызығушылықтардың оңтайлы қатынасына салық салу жүйесі арқылы бағытталуы тиіс. Салықтар мен салық салудың жағымсыз әсерін болдырмау үшін экономикалық реттеуді шаруашылық субьектілердің қызығушылықтарын ескере отырып жүргізген дұрыс. Тек осы мәселе барлық экономикалық қызығушылық түрлерінің салықтар арқылы оңтайлы қатынасқа түсуіне практикалық нысан болуы тиіс, өндіріс күшінің дамуына қарқынды әсер ететін салық салудың ынталандырушы жүйесіне айналуы керек.

     Салық ауыртпалығын азайту шаралары, салықтық бақылауды күшейтумен бірдей жүргізілуі тиіс. Егер салық төлеушілердің салық заңдылықтарын қатаң сақтап, өз міндеттеріне үлкен жауапкершілікпен қарамаса, аталған іс-шаралардың тиімділігі болмайды. Салықтық ынталандырушылардың тиімділігін жан-жақты талдаудың да атқаратын ролі үлкен. Кез келген салық жеңілдігін енгізер алдында, бұдан бұрынғы іске асырылған салық жеңілдіктерінің кәсіпкерліктің дамуына қаншалықты әсер еткенін сараптап барып қолданған дұрыс болар. Мысалы соңғы 4-5 жылда қосылған құнға салығы, әлеуметтік салық, мүлік салығына қарасты көптеген жеңілдіктердің іске асырылғанын жоғарыда атап кеттік. Ал осы іс-шаралар кәсіпкерліктің дамуына қандай әсер етті, баға қанша төмендеді, инфляция деңгейіне қандай әсер етті деген сұрақ туады. Осыған орай, салық қызметінің талдау жұмысын жетілдіру керек.

     Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құру негізінде келесі принциптер жатыр: әділеттілік, түсініктілік, бейтараптылық, оңтайлы, тиімділік болуы тиіс.

     Жалпы салыққа байланысты мынадай ұсыныстарды көрсетуге болады:

-         ҚҚС, әлеуметтік салықтың, жеке табыс салығының мөлшерін азайту мәселелерін қарастыру;

-         мемлекеттің экономикалық саясатын дамытуда салық салу жүйесі арқылы бағытталуын қамтамасыз ету;

-         экономикалық реттеу арқылы салықтар мен салық салудың жағымсыз әсерін болдырмау шараларын жүргізу;

-         мемлекет кәсіпкерлік қызметті дамыту барысында түрлі салықтық ынталандыру шараларын жүзеге асыруы керек.

Қолданылған әдебиеттер.

1.Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н, Жүнісов Б.А, Байжомартов Ү.С, Комягин Б.И.  «Жалпы экономикалық теория»Ақтөбе-2004ж.

2. М.Б. Бисенғазиев, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері» Орал-2001ж.

3. Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев «Қаржы» Алматы-2005ж.

4. «Нарықтық экономика» ІІ-бөлім.

5. К.А.Раицкий «Экономика предприятия» Москва-1999ж.