Халықаралық туризм дамуының кезеңдері

Халықаралық  туризм дамуының кезеңдері

 

Туризм  терең тарихи тамыр алып жатыр. Алғашқы  ұйымдастырылатын сапарлар көне заманнан бастап, ХІХ ғасырдың басына дейін  болды. Бұл сапарлардың мақсаттары мен мотивтері негізінен сол  кездегі қажеттіліктер мен мүмкіндіктерге  байланысты болды.  Нақтырақ айтсақ,  қажылық, емделу, сауда, емделу, сауда  және білім мақсаттарында болды. Сапарларға  шығуға тек қана қоғамда  жоғары дәрежесі бар адамдардың ғана мүмкіндіктері болды. Сол кездегі  туризмнің  ерекше сипаты элитарлық  және өзінділік болды.  Туризм саласындағы  әйгілі  ағылшын мамандары былай  деп тұжырымдаған: емделу мақсатындағы сапарлар туризмге бастау болды және  алғашқы туристік ұйымдар білім  сипатын алды.

Шындығында  да бұл кезеңде «аристократтық  туризм» деп аталатын туризмнің  дамуымен сипаттайды. Яғни, бұл кезде  шетелдік сапарларға бай адамдардың қолы ғана жеткен.

Қазіргі кезде әлемдік туризмнің дамуын 4 негізгі тарихи кезеңге бөлуге болады. Бұндай бөлудің негізін мынадай  критерийлер қалайды: туризмнің  әлеуметтік және экономикалық алғышарттары, функциялары.

1-кезең.

Ежелгі  заманнан бастап ХІХ ғасырдың басына дейін созылып, туризмнің тарихи басы деп аталады. Бұл кезеңге  сауда мақсаттарындағы,  білім  ой-өрісті кеңейтуге,  емдеу және қажылыққа  байланысты сапарлар тән. Бұл кезеңнің ерекшелігі - саяхаттардың элитарлығы және қозғалыс құралдарының онша дамымағандығы.

2-кезең.

Бұл ХІХ  ғасырдың басынан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды.  Бұл  кезеңде  бай адамдар ғана  саяхаттай алу мүмкіндігі болған соң элитарлық туризмнің кезеңі ретінде сипатталады. Бұл кезеңде  сонымен бірге,  жаппай туризмнің  қалыптасуының негізі қаланды.

ХІХ ғасырдың басында пароход, паровоз сияқты көлік құралдарының  пайда болғандығынан  бастап және жол желістерінің кеңеюінен  туризм кең масштаб ала бастады. Осылай жаппай туризмнің өскіндері  пайда болды.

Жаппай  туризмді дамытудың алғышарттар  мыналар болып табылады:

-қоғам  жағдайының өсуі;

-алдымен  ақысы төленбейтін демалыстың  одан соң ақысы  төленетін  демалыстардың пайда болуы;

-ғылыми-техникалық  прогресс, ол тек көліктің дамуына  себепкер ғана емес, сонымен оның  арзандауына да себепші болды.

Алғашқы ұйымдастырған турды 1841 жылы ағылшындық Томас Кук ұйымдастырды. Ол тур  әлеуметтік мақсаттарға көзделген. Сөйтіп, Томас Кук  ұйымдасқан туризмді дамытудың негізін қалаушысына  айналды. Ол туризмнің көмегімен  ағылшындардың бос уақыттарын өткізуді ұйымдастырды.

Сапар Франциядағы  көрмеге ағылшын халқына арналып  ұйымдастырылды. Жолдаманың құны барлығ 14 шиллингті құрады. Бірақта Томас  Кук  бұл кезде туризмді пайда  алу үшін қолдануға болатынын  білмеді.

1855 жылы  алғашқы саяхат бюросы құрылды.  Бұл бюро алғашқы турларды  қалыптастырып, оларды тұтынушыға  өткізді. Бұл кезең  үшін  өзіндік  туризмнен басқа туризмнің   ұйымдасқан түрлерінің пайда  болуы тән. Томас Кук алғаш  рет  1856 жылы  туристік агенттік  ұйымдастырды. 1870 жылы өзінде «Томас  Кук» фирмасының 500 мың клиент-туристі  болған. Бұл компанияның клиенттерінің  арасында әйгілі адамдар да  болған. Мысалы, Марк Твен – ол  өзінің саяхатын толық жазған. Томас Кук  сонымен бірге  жерді айналып шығу саяхатын  ұсынған алғашқы адам болған. Ол турисерге жол чектерін  қолдануды да ұсынған. Яғни, қауіпсіздік  мақсатында қолма-қол ақшаларды  өзімен тасымас үшін. 1882 жылы «Томас  Кук» қоғамы алғашқы жерді  айналып шығу турын ұйымдастырды. Томас Кук 1892 ж. қайтыс болды.  Оның ісін оның ұлы мен компаньондары  жалғастырды. Қазіргі кезде «Томас  Кук» компаниясының әлемнің барлық  елдерінде 12 000 туристік фирмасы бар және 20 млн туристерге қызмет көрсетеді.

Бұл кезеңді  жеке сапарлардан ұйымдасқан туризмге көшу кезеңі деп атауға болады. Саяхат бюроларын құрылуы басталды. Алғашқы  отельдер  мен қонақүйлер іске қосылды.

3-кезең.

ХХ ғасырдың басынан ІІ дүниежүзілік соғысқа  дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл  кезеңде жаппай  туризмге ауысу  жүзеге асырылады және әлеуметтік  туризм даму алды. Бірақта 30-жылдардағы дағдарыс пен І дүниежүзілік соғыс  туризмнің  дамуына кері әсерін тигізді.

4-кезең.

Бұл ІІ дүниежүзілік соғыстан  кейін басталып, қазіргі  кезге дейін  кезеңді қамтиды. Бұл кезеңде институттар, өнімдер, өндірістік циклдерді ұйымдастыру  және өндірістік әдістері бар туризмнің  мықты индустриясы   қалыптастырылды.

 

Халықаралық туризмнің дамуы

 

БТҰ-ның эксперттерінің болжамдары бойынша, 2010 жылға қарай әлемдегі сапарлар саны  2 есеге өседі және миллиардтаған туристік келулерге жетеді, оның  146 млн Орталық және Шығыс Еуропаға келеді (ТМД және Балтия елдерін қоса алғанда).

БТҰ бағалауы бойынша, халықаралық туристер саны 2010 жылға қарай 1 млрд 18 млн адамға жетеді.

 КСРО  Ғылым Академиясында жұмыс істейтін  кеңес географтарының мәліметтері бойынша, 1950 жылы әлемнің барлық елдерінде 25,3 млн шетелдік келуші тіркелген, ал 1968 жылы олардың саны 141 млн жетіп, бұл жер шары халқының 4%-ін құраған.

Батыс Еуропа елдерінде ХХ ғасырдың 50-60 жж. – бұл жаппай қонақүйлерді, мотельдерді, көңіл көтеру мекемелерін салу кезеңі. Еуропалық туризм американдық туристерді қабылдауға басым бағытталды және қабылдаушы ел үшін долларлық түсімдердің көзі болып табылды. 60-шы жылдар мен 70-ші жылдар ортасына дейін кіру және шығу туризмінің өсімі байқалды және туристік кәсіпорындар саны мен олардың өндіріс көлемінің өсуі де байқалды.

Халықаралық туризм көшбасшылары

1950 жылы  туристердің келу саны бойынша жетекші ел – АҚШ болды. 1970 жылы туристік келу саны бойынша біріншілікке Италия шықты. 1990 жылдан бастап,  шетелдік туристерді қабылдау бойынша көшбасшы Франция болды. Франция ХХ ғасыр соңына дейін халықаралық туризмде көшбасшы болды.

Тура  ХХ ғасырдың соңында туристік қызметтер экспортынан түскен жалпы әлеуметтік түсімдер салыстырмалы жоғары көрсеткіштерге жетті. 1998 жылы туристік қызмет экспортынан түскен жалпы әлемдік түсімдер 560 млрд АҚШ долларын құрады.

ХХ ғасырдың соңында АҚШ халықаралық туризмнен түскен табыс бойынша көшбасшы болды. 1999 жылғы түсімдер 74,9 млрд АҚШ долларын құраса, 2000 жылы – 95,2 млрд доллар болды.

2000 жылдан  бастап, шетелдік туристерді қабылдау бойынша көшбасшы 10 елдің қатарына РФ кірді. Онда 1999 жылы 18,5 млн адам келген. 2000 жылы бұл цифр 21,2 млн адамға жетті.

БТҰ-ның статистикалық мәліметтері 2000 жылы халықаралық туризмдегі келу бойынша Еуропаның үлесі 58% құрағанын, ал халықаралық туризмнен түскен түсімдер үлесі тек 48% болғанын көрсетеді. Бұл шетелдік туристерге қызмет көрсетудің тиімдірек жүйесі АҚШ-та екенін көрсетеді.

БТҰ 2000-2020 жылдар аралығында әлемдік туристік нарықтың маңызды сегменттері круиздер, конгрестік туризм, тематикалық парктер, қала туризмі, мәдени туризм, қызық оқиғалы және спорт туризмі, жағажай демалысы болатынын анықтады. 2020 жылға қарай әлемде туристік келу саны 1561,1  млн адамды құрауы тиіс деп болжайды. Қазақстан үшін бұл кезде әлемдік туристік нарықтың маңызды сегменттері қызықты оқиғалы және спорт туризмі болып табылады.

2020 жылға қарай жалпы келу көлемімен арақатынастағы аймақаралық туризмнің үлесін бөлу былай анықталады: Оңтүстік Азия – 85%; Таяу Шығыс – 63%; Африка – 43%; Америка – 38%; Еуропа – 15%.

2020 жылға қарай туристік нарықтың маңызды сегменттері мыналар болады: күн және жағажай; спорт туризмі; қызық оқиғалы туризм; табиғи туризм; мәдени туризм; қала туризмі; круиздер; ауыл туризмі; тематикалық парктер; конгрестік туризм; ұзақ сапарлар; арнайы сегменттер; аралас сапарлар; спорттың қысқы түрлері; спорттың судағы түрлері.

Ұлттық Туристік ұйымның (НТО) ХХI ғ. таяу онжылдығындағы басты бағыттары мыналар болды:

• маркетингті күшейту, бағыттылығы мен агрессивтілігін көтеру;
• өнімді, оның сапасы немесе бағасын дифференциалдау арқылы бәсекелестік артықшылығын қамтамасыз етуге үнемі тырысу;
• ұзақ мерзімді жағдай мақсатында туризмді тұрақты дамытуды қамтамасыз ету қажеттілігін мойындау;
• мемлекеттік бақылауды азайту, мемлекеттік–жеке меншік серіктестерін кеңейту.

1950 жылдан  бастап келген халықаралық туристер  саны 28 есеге өсті және 2000 жылы 698 млн адамға жеткен. Бұл цифр 2020 жылға қарай 2 еселенеді және 1,6 млрд жетеді деп болжануда.  Қазіргі кезде туристердің 80% жуығы Еуропа мен Солтүстік  және Оңтүстік Америкаға тиеді,  тек 15% - Шығыс Азия мен Тынық  мұхит аймағына және 5% - Африка,  Таяу Шығыс және Оңтүстік Азияға келеді.

2020 жылға  қарай Шығыс Азия мен Тынық  мұхит аймағы Еуропадан кейін  халықаралық туризм бағытының әйгілігі бойынша 2-ші болады деп күтілуде.

2020 жылға  қарай ең әйгілі түрлері: қызық  оқиғалы; экологиялық; мәдени-танымдық; тематикалық және круиздер.

Халықаралық туризмнің дамуының қазіргі факторларына жер шары халқының бейбіт өмір сүруі, халықаралық туризмді дамытып отырған көптеген елдерде мемлекеттік органдардың қолдауы, қоғамдық байлықтың өсуі, жұмыс уақытының қысқаруы, көліктің дамуы, қоғамдық сана деңгейінің жетілуі жатады. Демографиялық факторлар да (өмір сүрудің орташа ұзақтығының өсуі, урбандалу деңгейінің көтерілуі) әсер етеді.

Туризмнің дамуына кедергі келтіретін факторларды  да бөліп қарастыруға болады. Оған негізгі географиялық маршруттан елдің  тым алыс орналасуы, сейсмикалық  белсенділік пен апаттық жағдайлар, азаматтық соғыстар мен дамушы елдердегі  экономикалық төмендеулер, халықаралық терроризм.

Халықаралық туризмнің дамуының бірнеше тенденциялары  анықталады:

1. Халықаралық туризмнің тез өсуі, түрлерінің өзгеруі бір жағынан жаңа мүмкіндіктер ашса, басқа жағынан туризм индустриясында қызмет ететін адамдарға үнемі мәселелер тудырады;
2. Шетелдік саяхаттарды таңдау мүмкіндіктері туралы туристердің ақпараттылығы өсті. Туристер саяхат кезінде өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруда талапты көбірек қоятын болды;
3. Адамдардың өмір сүру деңгейі көтерілуі және әлем бойынша еркін қозғалу мүмкіндігі кеңейді;
4. Жаңа қызмет түрлері ұсынылады (кәсіпкер өте қолайлы комбинациялар әзірлейтін болды. Мысалы, демалысты саудамен, білімді ағартушылықпен, бизнесті мәдени бағдарламамен үйлестіретін болды);
5. Халықаралық туристер үшін фирмалардың бәсекелестік күрестері күшейді;
6. Қазіргі кезгі ақпараттық технологиялар қызметтерді сатуға, орындарға тапсырыс беруге, әртүрлі  туристік орталықтар мен көрнекіліктерді оқып-зерттеуге жаңа жолдар ашты;
7. ХХІ ғасырда туризмнің дамуы тұрақты болады, яғни туристің қажеттілігін максималды ескеру мен оның әкелетін зияны арасында тепе-теңдікті сақтауға негізделеді.

 

 

 Туризм тарихын географиялық  тұрғыдан оқу

 

Демалыс үшін сапарлардың санының артуы  урбандалу процесінің өсуі мен ХІХ  ғасырда темір дол көлігінің  дамуына байланысты болды. Бұл туристтік  қасиеттерді, әсіресе демалыс үшін жайлы территорияларға деген  қасиеттілікті арттырады.

ХІХ ғасырда  медицинаның дамуы климаттың  емдік қасиеттері мен теңіз суының жоғары дәрежеде бағалануына (таулы  және теңіз маңы) әкеліп соқты. Темір  жолдарының салынуы қасиеттері бар  аудандарды туристтік сұраныс территорияларына «жақындатты». Ол техниканың дамуы  үлкен масштабты туристтік инвестицияларға  мүмкіндік берді. Бұл кішігірім  және белгісіз қоныстардың үлкен  теңіз жағалауларындағы демалыс  орталықтарына (мысалы, Сопот, Канны, Монте-Карло, Ницца) немесе таулы демалыс орталықтарына (мысалы, Шамони, Давос, Закопане) айналуына  себепкер болды.

Демалыс пен туризмді географиялық тұрғыдан зерттеу 19 жұз жылдықтың екінші жартысына  жатады. (И.Г. Коль). ХІХ және ХХ ғасырларда үлкен қарқынға ие болған қалалардың дамуы географтарды урбандалу мен  туристтік, курорттық қоныстардың  пайда болып, кеңею процестерінің  арасындағы тәуекелділікті анықтау  мәселесін қарастыруға итермеледі. Сонымен, мысалы, неміс географы А. Геттнер (1859-1941 жж.) мұндай қоныстардың дамуын ең алдыменен қалада халықтың шектен тыс шоғырлануымен, сондықтан да олардың рекреациялық қажеттіліктерінің  артуымен байланыстырды.

«Туризм географиясы» деген терминді ең алғаш 1905 жылы Д. Страднер қолданды. Оның ойынша, бұл ғылым туристтік қозғалыс пен оның шаруашылық іс-әрекетін зерттеумен айналысуы керек. Сонымен қатар, туристтік лайықтылық пен сол  жердің аттрактивті қасиетін анықтау  керек. Туристтік құбылыстардың  экономикалық аспектісіне географтар ХІХ ғасырдың өзінде-ақ көңіл бөлген, алайда бұл мәселенің нақты талдауын тек К. Шнютцтың еңбегінде табуға болады.

Автор еңбегінде  туристерді қабылдаушы елдер мен  айтақтарының экономикалық, қоғамдық және мәдени қаныастарының өзгеруіндегі туризмнің үлкен ролін атап көрсеткен.

Шпютц еңбегінде  «қонақ үй кәсібінің» дамуының әсерінен жүзеге асқан туристтік қоныстардың  кеңістіктік дамуына және қоныстардың  түрінің өзгеруіне көп орын бөлген. Сонымен қатар, ол туристтік қозғалыстың  әсерінен болатын табиғи, мәдени ландшафтыдағы  өзгерістерді зерттеу қасиеттілігіне назар аударды.

Демалыс пен туризмді географиялық тұрғыдан зерттегенде негізінен, ең алдыменен  ішкі, әсіресе халықаралық туристтік  ағымға көңіл аударды, сонымен қатар  жергілікті жерді туристік жағынан  игеруге де көңіл қойылды.