Төлем балансы

    Валюта  шартының сомасының көбеюі;

    Валюта  шартының валютасы;

    Валюта  шартына қатысушылар;

    Валюта  шартының мәні;

    Валюта  шартының қолдану мерзімі – қысқа  мерзімге (1 жыл және одан кем) ұзақ мерзімге (1 жылдан астам) өту кезінде;

    Резиденттің тұрақты тұратын (болатын) мекені – басқа облысқа қайта орналасу кезінде;

    Резидент  еместің тұрақты тұратын (болатын) мекені – басқа елге қайта орналасу кезінде (жеке тұлғаның тұрақты тұратын  елінің өзгеру немесе заңды тұғаны тіркеу).

    Хабарландыру  туралы куәлік мынадай: жағдайларда  күшін жойған деп саналады:

    Егер  валюта операциясы заңнамада белгіленген  тәрттіппен жарамсыз деп танылса; 

    Хабарлама туралы жаңа куәлік берген кезде;

    Ұлттық  банк резиденттен тараптардың міндеттемелерді  толық орындағаны, кредитордың борышты  толық немесе ішінара есептен  шығарғаны (кешіргені) және тараптардың  валюта шартын бұзғаны туралы хабарлама  алғаннан кейін;

    Ұлттық  банк резиденттен шетел банкінде шотты жабу туралы жазбаша хабар  алғаннан кейін;

    Ұлттық  банк резиденттен қаржыландыру үшін шетелдік банкте шот ашылған фелиалды және өкілдікті жабу туралы жазбаша  хабарлама алғаннан кейін заңды  тұлғаны таратуға байланысты міндеттемелердің орындаудың мүмкін еместігі немесе құқықтың мұрагер болмаған кезде жеке тұлғаның қайтыс болуы.[1,б-15]

    Банк  хабарландыру куәлігін алмай-ақ бағалы қағаздар туралы халықаралық операциялар, қаржылық активтер және міндеттемелер  мемлекеттік статистикалық есеп беру шеңберінде мынадай өз операциялары туралы Ұлттық банкке хабарлайды;

    180 күннен асам мерзімге резидент  еместілерге беріліген коммерциялық  кредиттер және қаржылық заемдар;

    Резидент  еместілердің бағалы қағаздарын сатып  алу, резиден еместілер мен туынды қаржы құралдары мен операциялар сондай-ақ туында қаржы құралдарының базалық активіне қатысты құқықтар мен міндеттемелерді іске асыру;

    Бірлескен міндеттемеге қатысушының міндеттемелерін  орындау мақсатында ақшаны және өзге мүлікті өткізу және алу;

    Резидент (коммерциялық банктер мен жеке тұлғаларды қоспағанда) алынған хабарлама туралы куәліктер бойынша тоқсан сайын  есепті кезеннен кейінгі айдың 10-на дейін (қоса алғанда) осы ереженің қосымшаларында берілген нысандар бойынша  есептерді  валюта операциясы туралы хабарлама берген шетке үсынады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       2.3 2008-2010 жылдардағы  төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларына талдау жасау

    2010 жыл ішінде энергия тасымалдағыштарға бағаның серпінді өсуі мен әлемдік экономиканың жоғары өсу қарқынының сақталуы төлем балансындағы ахуалдың айтарлықтай жақсаруын және Қазақстанның сыртқы позициясының одан әрі күшеюін айқындайтын факторлар болды.

    2010жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша республикаға валюталық түсімнің негізгі көздерінің бірі болып табылатын тауар экспорты 14 млрд. АҚШ долларынан асып кетті. Бұл өткен жылғы осындай кезеңдегімен салыстырғанда бір жарым есе көп. Тауар экспортының рекордтық көрсеткіштері резиденттердің ағымдағы операциялар бойынша жоғары қарқынмен өсіп отырған шығыстарын толық өтеді және тұтастай алғанда ағымдағы операциялар шоты бойынша оң балансты қамтамасыз етті. 2010-жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша ағымдағы операциялардың оң сальдосы 232 млн. АҚШ долларынан астам болды.

    Шикізат тауарлары үшін қолайлы баға конъюнктурасы шетелдік инвестициялардың қатысуымен іске асырылып отырған өндіру саласындағы жоспарларды одан әрі дамытуға жағдай жасады. 2010 жылғы 9 айда тікелей инвестициялау операциялары бойынша оң баланс (ресурстардың нетто-түсуі) 2,6 млрд. долл, болды, бұл - тұтастай алғанда 2008 жылғыға қарағанда 19 %-ға көп.

    Шетел капиталының айтарлықтай келуі  сол сияқты жеке сектордың заем операцияларымен  де қамтамасыз етілді. 2010жылдың 9 айында ғана республиканың банк секторы 3,8 млрд. АҚШ долл. астам сомаға шетелдік кредиттер мен несиелер тартты. Шетел капиталын ауқымды тарту ішкі кредиттеу көлемінің кеңеюіне, сол сияқты резиденттердің шетелдік активтерінің өсуіне де негіз болды.[17,б-82]

    Жекелеген елдердің экономикалық жағдайын талдау үшін халықаралық валюта қоры жариялайтын төлем балансы кестесі өте пайдалы.[ҚОСЫМША В]

    Қосымшада 2010 жыл бойынша үш елдің сауду балансының көрсеткіштері берілген. Кесте көрсеткіштері бойынша сауда балансында, ағымдағы операциялардың кредиттік (оң) сальдосында ірі активтердің иесі – Жапония.

    2008 жылы бара бар ақша-несие саясатын жүргізу қаржы рыногында тұрақтылықты қамтамасыз етті. Сонымен қатар елде жоғары экономикалық өсудің сақтауға  белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізді.

    2008 жылы орташа жылдық инфляция 6,4 пайыз болды. Жыл бойы валюта рыногындағы жағдай теңгенің АҚШ доларына қатынасы бойынша нығаю үрдісі мен сипатталды. Теңгенің нығаюы ішкі ақша-несие рыногына шетел валютасының едуір әкелуіне ықпалын тигізді. Шетел валютасының әкелінуі әлемдік нарықтағы энергия ресурстары  бағасының жоғарғы болуына мемелкеттік меншікті (“Қазақмыс” корпорация АҚ, “Ақтөбемұнайгаз” АҚ) жекешелендіруден түскен түсімге, сондай-ақ корпоративтік сектормен екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің сыртқы рыноктардан қарыз алуына байланысты экспорттық валюта түсімінің едәуір көлемінің түсуі себепті еді.

    Өткен жылы теңге нақталғанда АҚШ долларына  қарағанда 12,4 пайызға нығайды, ал Еуропа және Ресей рубілімен салыстырғанда  тиісінше 6,9 пайызға және 5,4 пайызға  құнсызданды. АҚШ долларныа қарағанда  теңгенің едәуір нығайуына қарамастан тұтастай алғанда басқа елдерге  - негізгі сауда әріптестеріне қатысты Қазақстан экспортерлерінің сыртық бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ететін шарттар. 2007 және 2006 жылдармен салыстырғанда 2008 жылы әлде қайда қолайлы деңгейде сақталды. Ағымдағы жылдың қаңтарында АҚШ доллары мен Еуроға қарағанда теңгенің нақты нығаюы тиісінше 3,2 пайыз және 0,4 пайыз болды. Ал ресей рубілімен салыстырғанда теңге 0,6 пайыз құнсызданды.

    2008 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58 пайызға  4958,9 млн доллар дейін ұлғайды, бұл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету импортының орның жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық  резервтерін тұтастай алғанда 69,3 пайызға 8565,2 млн долларға дейін өсті 2010 жылы қаңтарда олардың одан әрі ұлғаюы 9,4 пайыз болды. Ұлттық банктің ақша базасы – 52,2 пайызға 316,9 млрд теңгеге дейін ақша массасы – 26,8 пайызға 969,9 млрд теңгеге дейін, қолма-қол ақша – 47,6 пайызға 238,7 млрд теңгеге дейін ұлғайды. Нәтижесінде 2008 жылы экономиканы монетизациялау 17,3 пайыздан 22 пайызға дейін өсті. 2008 жылы қаржы секторының негізгі сегменті банк секторында дамудың жоғарғы қарқыны сақталды.

     2008 жылы  екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5 пайызға 1,7 трилион теңгеге дейін 11,7 млрд АҚШ долларына жуық , ал жиынтық меншікті капиталы – 45,1 пайызға  233,9 млрд теңгеге дейін ұлғайды. 2008 жылы халықтың  (резидент еместерді есептегенде) салымдарының өсуі жалғаса түсті, олар 33,4 пайыза 343,2 млрд теңгеге дейін (2,4 млрд АҚШ долларына жуық) өсті. 2008 жылы коммерциялық банктерінің ресурстық базасының өсуі банктік экономиканың нақты секторлы кредиттерінің 45,5 пайызға 978,1 млрд теңгеге дейін (6,8 млрд доллар) өсуге ықпал етті.[14,б-10]

   Барлық  қадағалау функцияларының 2010 жылға бірінші қаңтарға құрылған қаржы нарығының және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агентке берілгеніне байланысты ұлттық банк өз қызметтерін сапалы дамытудың келесі сатысына өтеді. Енді негізгі күш – жігер өз валюта саясатын Еуропалық Одақ саясатына барынша жақындату айқындалды.

   2010 жылдан бастап Ұлттық банктің негізгі мақсаты ретінде бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету ақша-несие саясатындағы мүлдем жаңа айқындалу болып табылады. Негізгі мақсаты орындау үшін Ұлттық банкке мынадай міндеттер жүктелген:

    - мемлекеттін валюта саясатын әзірлеу және жүргізу;

    - төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

    - валюталық реттеуді және бақылауды жүзеге асыру;

    - қаржы жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етуге  ықпал ету;

    - Ұлттық банктің негізгі мақсаттары мен міндеттерін осылайша реттеу принциптері көрсетіледі.

   Валюталық  ставкаларды төмендету мен шағын  және валюта субьектілерін валютаны  кеңейтуге ықпал ету бұрынғыдай маңызды болып отыр. Осы міндетті шешу үшін Ұлттық Банк жанама әдістерді  атап айтқанда қайта қаржыландыру ставкасын біртіндеп төмендетуді пайдаланады.

   Сонымен бірге, шағын кәсіпкерлікке берілетін  кредиттері бойынша сыйақы ставкаларын  төмендетуге банктермен банк төлем  операцияларын жекеленген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарынның тәуекелдерін төмендету арқылы “кредиттік бюро және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы”.

   Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие  жүргізуде тұжырымдамасына сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді  ырықтандырудың екінші кезеңі (2007-2010 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты 2010 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       3  ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ

        ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР  ЖӘНЕ ОЛАРДЫ 

        ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 

3.1Төлем  балансының ақша-несие және валюталық  операцияларын жүргізуде кездесетін  өзекті мәселелер 

    Ұлттық  валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығына  жету, инфляциялық тежеу, қалыпты колма-қол ақша айналымын ұйымдастыру, елдің банк жүйесінің кызметін жақсарту, экономикалық өсімді қамтамасыз ету әрқашанда валюта саясатындағы басым бағыттар болды. Республика экономикасында жүргізілген реформалардың барысында Ұлттық банктің міндеттері алмасып, кеңейіп, құрамында валюта қатынасы да бар ақша-несие саласын реттеу әдістері мен тетіктері жетілді.

    Ақша  түсімінің көлемі мен бағыттарына  бақылау жасаудан басқа валюталық  реттеудің алдына қойған бірқатар маңызды  міндеттердің арасынан теңгенің айырбас бағамын тұрақтандыруды, капиталдың кемуінің алдын алудың тетігін жасауды, елге валютаның ақшалай тусімінің толық түсуін қамтамасыз етуді және басқа мақсаттарды бөліп алуға болады. Шектеу негізінен капиталдың жылыстауының жолына қойылды.

    Валюта әлемі бойынша негізінен экспортшы кәсіпорындардың валюта түсімін міндетті сатуының мөлшерін белгілеу, айырбас операцияларын жүргізген кезде жеке тұлғадан 1% алым    алынуды     енгізу.     Белгілі

эквиваленттегі  қолма-қол валюта әлемінің сомасын  мағлұмдау түрінде реттеуші сипаттағы уақытша шаралар колданылды

    Республика  әлемдік экономикаға неғұрлым көбірек  біріксе оның ақша-несие және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым күшті болатынын  Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі баптарының әлемдік бағаларының жағдайына күшті тәуелді болады. Экспорттық валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және ұлттық валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді. Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда жеткілікті бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.

    Макроэкономикалық тұрақтылықтың қазіргі кезеттегі  жетістігі және минералды   ресурстардың   жаңа кеніштерін өнеркәсіптік пайдалануға байланысты Қазакстан экономикасының өсу перспективасы валюталық реттеу жүйесін оны ырықтандыру жағына қарай түзетуге мүмкіндік береді. Мүнай өндірудің ұлғаюы, тіпті сақтанымпаз болжам бойынша, 2010-жылдың аяғына қарай 2,5 есе көбейеді. Жаңа кең көздерін пайдалану Қазақстанға алдағы кездегі шетел инвестициясы түсімін қамтамасыз етеді. Төлем балансының «Қателіктер мем өткізіп алулар» бабының сальдосының біраз төмендеуі бір жағынан, валюта бақылауының пәрменділігінің жоғарылауын, екінші жағынан Қазақстанда капиталды инвестициялаудың өскелең тиімділігін дәлелдейді. Осындай жағдайларда резиденттің капиталды әкелуіне қойылған шектеудің сақталуы валюта рыногіндегі шетел валютасының сұранысы мен ұсынысының арасындағы үйлесімсіздіктің ұсыныстың айтарлықтай жоғарылауы жағына карай күшеюіне қозғау салады. Артық ұсыныс нақты тұлғада атаулы айырбас бағамының қымбаттауы бағытында қысым көрсетеді. Қазақстан теңгесінің нақты кымбаттауы ішкі тұтынушыға бағдарланғанын қосқанда отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінде жағымсыз көрінеді. Төлем балансын теңестіруге минералды ресурстар экспортының сандық көлемін ұлғайту есебінен қол жеткізіліп ол Қазақстан экономикасының шикізатқа ба-ғытталғандығын тағыда күшейте түседі. Ұлттық экономиканың бәсекелестік жайғасымының жоғалуын болдырмау ішкі валюта рыногінен монетарлық үкіметтің шетел валютасын айтарлықтай сатып алуын талап етеді. Ол ақша жиынының өсуіне апарады. Нәтижесінде инфляциянын, төмен қарқынын ұстап тұру үшін қосымша қиындықтар мен шығындар туындайды. Төлем балансының салыстырмалы орнықтылығына жету және шетел валютасының ұсынысынан экономиканың «тым қысып кетуінің» жағымсыз зардаптарын болдырмаудың қажеттілігі монетарлық үкіметтердің валюталық тәртіптерін ырықтандыруына мүмкіндік береді.