Вирустардың негізгі ерекшеліктері

-16-

2.6. Вируқа  қарсы иммунитет

Мал организмінде түрлі вирустар кездеседі. Соған  орай организмде сол вирустарға қарсы  арнамалы қорғау механизмдері пайда  болады.

Вирусқа қарсы  иммуниеттің негізгі қызметі – организмге енген вирустарды тауып алу және организмді сол вирустан, олардың антигендерінен және вирус зақымдаған клеткалардан тазарту.

Осы қорғану  қызметі организмнің иммунологиялқ  жүйесінің және иммунитетке жауапты  клеткаларының арқасында іске асады. Сонымен бірге организмде бейарнамалы қорғану факторлары да бар (ингибиторлар, интерферон, комплемент т.б.) . Олар да вирустың көбеюі мен организмге таралуына кедергі жасайды. Соңғы факторлар, арнамалы механизмдерден бұрын іске қосылады.

Сонымен бірге, организмде осы көрсетілген механизмдерден басқа вирустарға қарсы анатомофиологиялық кедергілер де бар. Олар инфекцияның  ең алғашқы басталу кезінде организмге вирусты енгізбеуге тырысып, вирустармен  бірінші рет кездеседі (тері, кілегейлі  қабықшалар, гормондар және т.б.).

Вирусқа қарсы  арнамалы иммунитет пен табиғи сақтану  механизмдері өзара өте тығыз  байланыста болады және бір-бірінін  қызметін ұлғайтады. Тек осындай  жағдайда ғана олар ең негізгі мақсаттары – организмде вирустардың сезімтал клеткаларда көбеюіне кедергі жасап, вирустарды жояды.

Вирусқа қарсы  иммунитеттің бактерияға қарсы иммунитеттен айтарлықтай ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктері вирустардың табиғатына байланысты. Себебі, вирустар тек тірі клетка ішінде ғана тіршілік ететін тоғышарлар.

Вирустар қоздыратын аурулар өте күрделі. Бұлар бүкіл  организмді түгел қамтитын процесс  болып саналады және бактериялар  қоздыратын аурулар сияқты бұл процестің  өзіне тән зардабы, өту жолдары, айығу мүмкіндіктері бар. Осыған сәйкес вирусқа қарсы иммунитетте өзара баланысқан біртұтас процесс болып саналады.

Вирустық инфекцияларға  қарсы қорғану механизмдері белгілі  бір заңдылыққа бағынады да, ол механизмдер  организмде  болатын өзгерістерді ұлғайтпай, организмнің ішкі ортасының  тепе-теңдігін сақтауға арналады.

Соған орай вирусқа  қарсы тұрудың екі түрін атап өту қажет:

1. Вирусқа деген  табиғи немесе туа біткен түрге  және нәсілдік қасиетке сәйкес  төзімділік. Ол жағдай туа біткен  қасиетке немесе өсе келе органимнің  белгілі бір ауруға қарсы тұрарлық  қасиетіне сәйкес болады.

-17-

Көрсетілген екі  жағдайда да организмде вирус өсіп-көбейе алатын клеткалар болмайды немесе фагоцитоздың, ингибиторлардың арқасында организмде вирусқа қарсы тұрарлық жағдайлар  жеткілікті болады.

2. Жүре біткен  төзімділік – организм ауырып жазылғаннан соң немесе қолдан егудің арқасында пайда болады. Егу үшін тірі немесе өлтірілген вакциналар қолданылады. Ол вакциналардың құрамында вирустардың өзі немесе олардың превентивтік антигені (франц. – preventif – алдын алу, сақтандыру, ескерту деген сөздерінн шыққан). Пайда болған иммунитет организмдегі арнамалы және бейарнамалы қорғану факторларына тығыз байланысты болады.

Вирусқа қарсы  иммунитетті зерттеу тарихи И.И. Мечниковтің (фагоцитоздің басты ролі туралы), П.Эрлих пен Э.Берингтің (арнамалы антиденелер ролі туралы) аттарына тығыз байланысты.

50 жылдарға дейін  вирустық аурулардың қоздырушыларын  ғылыми зерттеулер тек практикада  көп кездесетін шешек, құтырық  және сары аурудан сақтандыру, ауруды дұрысанықтаумен шектелген.  Тек, 1950 жылы ғана вирсутардың биологиялық қасиеттері, олардың ерекшеліктері белгілі болды және осы ерекшеліктер вирусқа қарсы иммунитеттің негіздерін қалады.

Айта кететін  бір жағдай, вирусқа қарсы қорғануда  бейарнамалы факторлар маңызының  өте зор екені белгілі болды. Ол факторлар фагоцитозға байланысты емес, клеткалардың сезімталдық деңгейіне байланысты, интерфронның пайда болуына, арнаулы вирсуқа қарсы ингибиторлардың бар-жоқтығына, мал қызуының көтерілуіне сәйкес екені анықталды.

Сонымен, вирусқа  қарсы иммунитетте арнамалы иммундық жауаптармен (қандағы антиденелер және торшалық факторлармен) қоса бейарнамалы (гуморальдік және торшалық) факторлардың да ролі зор.

 

 

 

 

 

 

 

-18-

ІІІ. Қорытынды

Сонымен қорыта келе, Вирусология – биология ғылымдарының негізгі бір бөлігі. Вирусология ғылымының дамуына бактерия, өсімдіктер және жануарлар дүниесінің вирустарын зерттеу көп әсер етті. XIX ғасырдың аяғында кейбір жұқпалы аурулардың қоздырушылары микроорганизмдер екені белгілі болды.

1892 жылы темекі  өсімдігінің ауруын таратушылар  өте ұсақ агент екені белгілі болды, одан кейінірек – 1898 жылы неміс ғалысдары Фрош және Леффлер ірі қараның аусыл ауруын таратушы агенттің бактерияны ұстайтын сүзгіден өтіп кететінін дәлелдеді.

1915 жылы Туорт, 1917 жылы Д`Эррель бактерияларды да ауыртатын өте ұсақ агенттер бар екенін дәлелдеп, оларды «бактериофаг» деп атады. Кейінірек олардың бәрі «сүзгіден өтетін вирустар» деп айтыла бастады.

«Вирус» деген  сөз латын тіліндегі «у» деген  ұғымнан алынған. Вирусология ғылымы биологияның, мал дәрігерлігінің, медицинаның негізгі бөлігі болып саналады. Себебі, вирустар адамдардың, жануарлар дүниесінің, өсімдіктердің ауруын таратады.

Вирустардың құрылымдық, макро-молекулалық ерекшеліктері  оларды генетика, молекулярлық биология ғылымдарын зерттеу үшін бірден-бір  таптырмайтын құрал етіп пайдалануға мүмкіндік береді. Вирустар өте кең тараған. Олар аса қауіпті, дүниедегі барлық дерлік тірі жанның жауы.

Вирустарды  ең алғашқы рет 1892 жылы Д.И. Ивановский ашты. Ол өзінің студент кезінде  Украина мен Беларуссия жеріне темекі өсімдіктерінң ауруын зерттеумен шұғылданды. Себебі ол аурудың зардабы өте үлкен шығын әкелетін. Темекі өсімдігін зерттеуге сол кезде көп ғалымдар атсалысты. Оған Мейердің (Голландия) 1886 жылғы еңбектері мысал бола алады. Ивановский досы Половцев екеуі ауруға ұшыраған темекі өсімдігінің жапырақтарын ұнтақтап, оның сөлін сау жапырақтарға жаққан кезде, сау жапырақтар да ауруға ұшырады. Осы ауру жапырақтардың сөлін сүзгіден өткізіп,  ауру қоздыратын нәрсенің бактериядан ұсақ екенін дәлелдеді. Ең негізгісі – осы сөлдің ауру қоздыратын қасиеті анықталды.

Демек, 1892 жыл  – вирустың ашылу жылы болып есептеледі. Осы жылы темекі өсімдігінің ауруын қоздырушы вирус белгілі болды. Бұл өте үлкен жаңалық еді. Кох пен Пастердің аттары микробиология  үшін қаншалықты зор болса, Ивановскийдің аты вирусология үшін сонша зор болып есептелінеді. Ивановский бұл вирусты микроскоп арқылы көруге болмайтынын және жасанды қоректі орталарда өспейтінін мәлімдеді.

-19-

«Вирус» деген  ұғымды бірінші рет Нидерланд  ботанигі Бейеринк қолданды. Ол ғалым темекі өсімдігі жапырақтарының ауруын зерттеп, Ивановскийдің бақылауларын қайталады. Дегенмен ауруды қоздыратын «сұйық жұқпалы нәрсе», демек, «вирус» «у» деген пікір айтты.

Вирус дегініміз  клеткасы жоқ, өзіне тән геномы бар  және жоғары сатыдағы организм клеткаларының ішінде ғана тіршілік етіп, көбейе алатын арамтамақтар. Вирус – құрылысы өте қарапайым ғана жанды нәрсе.

Соңғы кезге  дейін тірі нәрселердің бәрі клеткадан  тұрады деп, ал бертін келе клеткаға дейін  тірі нәрсенің бар екені белгілі  болды. Олар – вирустар.

Оларды бактерия клеткасымен салыстырса, бактерияларда  зат алмасады, өзіне тін химиялық реакциялар болады. Ал вирустарда олардың  бірде-бірі жоқ.

Табиғатта вирустар бірнеше жағдайда тіршілік етеді.

1. Клеткалардың ішінде кездесетін вегетациялық немесе көбею түрлері. Мұндай вирустарға «вирус – клетка кешені» деген синоним қолданылады.
2. Клетканың сыртындағы көбеймей, жай тұрған түрі. Бұл жағдайда «вирион» деген ұғым қолданылады. Вирустар тек қана клетка ішінде өсіп-жетілетін арамтамақтар және бір иеден екінші иеге ауысып отырады.

Вирустар тек  қана клетка ішінде өсіп өнеді.  Себебі вирустардың құрамы өте қарапайым: нуклеин қышқылы, белок, қант және май, тек кейбір күрделі вирсутардың ғана ферменттері болады.  Осындай құрамы қарапайым вирустар көбею үшін клетканың материалдарын пайдалануға мәжбүр болады. Олар: рибосомалар, клетка мембранасы, ферменттер, энергия тудыратын жүйелер. Вирустарда ядро да, клеткаға тән заттар да жоқ. Дегенмен вирсутардың көбеюіне әсер ететін клетканың заттары қажет.

 

 

 

 

 

 

 

-20-

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. «Ветеринариялық  вирусология» Ш.Б.Мырзабекова

Алматы, «Білім», 2004 ж.

2. «Ауыл шаруашылық  микробиологиясы» М.М. Құлдыбаев

                                   Алматы, 1987 ж.

3. «Қазақстан Ұлттық энциклопедия»  2 том

                                  Алматы, 1999 ж

4. «Микробиология және  вирусология негіздері» Т.Б.Дарқанбаев, Н.Қ.Шоқанов

                                 Алматы, «Мектеп», 1982 ж.

5. «Микробтар әлемінде»  Н.Шоқанов

                                Алматы, «Қазақстан» баспасы, 1976 ж.

6. www.google.kz///..... Интернет сайты

    7. http://www.google.kz/....