Тұтыну несиесі және оның Қазақстанда дамуы

          Тұтыну несиесі көптеген елдердің  экономикасында үлкен роль атқарады,сондықтан  ол мемлекеттік органдардың тарапынан  қатаң реттеуге ұшырауда. Біздің  елімізде ол Ұлттық Банктің  жұмысы. Шет елдің мемлекеттік реттеуін екі түрге бөліп қарауға болады: беру және пайдалану деңгейінде. Беру деңгейінде мемлекет не тұтынушыларды несиелеуді қолдайды, не тежейді. Банктердің және қаржы компаниялардың бұл жұмысына несиелік шектеулердің ережесі қолданылады.

           Бірнеше жыл бұрын жағдайы Қазақстандағыдай болған «азия жолбарыстары» деп аталатын үш елден мысал келтірейік: Тайланд, Малайзия және Индонезия. 80-ші, 90-шы, 2000-шы жылдары осы елдердің ІЖӨ өте мықты өсім болды, шамамен жылына 7-8% және оны өсім процесі тұтынушылық несиелерді кең көлемді пайдаланумен ілесіп жүреді.

          Бүгінгі күнге, Азияның осы  аймағы, Тайланд, Жапония, Оңтүстік  Корея сияқты елдерді қоса  алғанда, нарықты револьверлік  несие карточкалары бойынша жүргізеді,  ал 20 жыл бұрын ол төлем карточкаларының әлемдік нарығының елеусіз сегменті еді.

          Осы бизнес түріндегі «жауапкершілік  тұжырымдамасын» атап өту қажет.  Осы жауапкершілік тұжырымдамасына  жеке деректерді басқару бойынша  сыртқы әріптестермен қарым –  қатынастар кіреді, яғни бұл несие бюросының қара тізімі деп аталады, бұл басқару және алаяқтық факторларын немесе қандай да бір құқыққа қайшы әрекеттерді алдын алу тәсілі болып табылады. Осы тұжырымдамаға несие ұсыныстарын борышты қайтарудың нақты мүмкіндіктеріне сәйкес оңтайлы түрде бейімдеу үшін заемшының кірістерін талдау мүмкіндігі кіреді.

          Тұтынушылық несиелендіру экономикалық  өсімге ықпал етеді, бірақ оны  түрлі ойыншылар бақылап отыруы  тиіс. Банктер және Ұлттық Банк  сияқты бақылаушы органдар арасында  белгіленуі тиіс нақты ережелер қажет, тұтынушылар қауымдастағамен де өзара әрекеттесу қажет. Соңғы жылдары осы бизнестің жауапкеошілік аясында заңнамалық базада қомақты өзгерістер болды,мысалы, тарификация туралы, келісім – шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды, сондай – ақ осы келісім – шарттар мен тұтынушылық несиелендірудің өнімдері жөнінде нақты ақпарат пайда болды, сондай – ақ осы келісім – шарттарда жазылатын ережелер мен қағидалардың тұрғысынан да өзгерістер болды.

          Көптеген адамдар несиелер қымбат болғандықтан, банктер көп ақша табады деп айтады. Тұтынушылық несиелендірудегі тарификация тұжырымдамасы өте күрделі зат. Несиелік өнімдерді тарификациялау барысында негізгі үш параметр қолданылады: макроэкономикалық орта, несиелерді немесе заемдарды берумен айналысатын банктің профилі, нарықтың өзінің профиліғаламды түрде бағаланады, яғни макроэкономикалық орта түрлі аспектілерден тұрады. Біз тұтыну несиесі нарықтағы қорландыру шарттарымен тікелей байланысты, екенін түсінуіміз қажет. Мысалы, бұрынғы КСРО елдерінде және көптеген Шығыс Еуропа елдерінде таяу уақытқа дейін бір жылдан астам мерзіммен қорландыру қаражатын табу қиын еді. Егер банк қорландыруды 12 айға дейінгі мерзімге қамтамасыз ете алмаса, онда несиелерді екі және одан астам жылға беруге өте қиын болар еді. Инфляцияның көрсеткіштері, ставкалар тұрғысынан жергілікті қаржылық бақылау органдарының саясаты және нарықтың ғаламдық шарттары сияқты базалқ индикаторларды ескеру қажет, яғни ақы төлеу арналарының болуын ескеру қажет. Нақты бір іспен айналысу индикаторлардың бірі болуы мүмкін.

          Банктің рейтингісі, профилі, жарғылық  капиталы және жинақ шоттары,  ақпараттық технологияларға инвестициялар  тұтынушылық несиелендіруге қомақты  әсер етеді. 

          Тәуекелдерді басқару бизнес пен банк үшін ең басты мәселе, оған олардың оған өмір сүруі тәуелді болады. Тұтыну үшін ең басты мәселе ол тұтынушылық несиелендіру саласында жақсы шарттар мен өнімдерді алу. Тәуекелді бақылау өте маңызды сәт, өйткені ол тұтынушылар үшін тартымды тарифтік жағдайларды жасайды, сондай – ақ банк қызметін келешекте жаңа тартымды қызметтерді ұсынк арқылы кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тұтынушылық несиелендіру жайлы сөз қозғасақ, оның басты идеясы тұтынушылық несиелендіру елдегі және ғаламдық көлемдегі экономикалық дамытуды ынталандырудың негізгі факторлардың бірі болып табылуында.  Тек қана осы бизнес абсолютті бақылауға алынбауы тиіс, біз оны жауапкершілікпен жүзеге асыруымыз тиіс, нақты заңнамалық базаны енгізуіміз тиіс, сондай – ақ кәсіби түрде мониторингіні жүргізу үшін жаңа технологиялық құралдарды іске асыруымыз тиіс.

          Тұрмыстық несиенің дамуы ипотекалық  несиемен байланыстырылады. Тиімді  жоба болып акционерлері «Schwabisch bank» және  «Reiffeisen bank» болатын  қазақстандқ тұрғын үй құрылыс жинақ банкін құру болып табылады.  Бірінші банк – Германиянікі, екіншісі – Австриялық.

          Жоба бойынша еуропалық қаржы  институттары тұрғын үй банкісінің  бақылау пакетімен иемденеді  деп жоспарлануда.

          Несиелеу кезінде барлық конфликттік жағдайлар сот арқылы шешіледі, оған несие алушы да, несиелендіруші де жүгіне алады. Саңғылардың санатына банк үшін әр түрлі себептермен клиент қарыздарын жабу үшін ссуда бойынша кепілді өткізуінің мүмкін еместігі.

          Сондықтан, қазіргі Қазақстандық банкілермен несиелендіру тәжірбиесі өзінің несиелендіру объектілерін кеңейту, ссудаларды беру шарттарын жеңілдету, сонымен қатар осының барлығын іс жүзінде асыру керектігі байқалады. Макроэкономикалық тұрақтылық, жалпы алғанда инфляцияның алдын алу тұрғындарға банк ссудаларын кең қолдануға мүмкіндік береді.

          Зерттеу көрсеткендей, барлық әлем  елдерінде тұтыну несиесі–бұл  тұрмыс тауарларын сатып алуға  тұрғындарға берілетін және коммерциялық  несие формасында тұтыну қызметтерін  және банкілік ссудалар. Тұтыну несиесінің негізгі мақсаты – тұрғындарға тауар сатуды қолдау. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланыста: бір жағынан тауар айналымы өскен сайын несие көлемі өседі, өйткені тауарға сұраныс несиеге сұранысты туғызады, екінші жағынан–тұрғындарды несиелендірудің өсуі төлем мүмкіндігі сұранысы. Бұл тәуелділік, әсіресе қазіргі уақытта тауарлар нарығының толықтығы жағдайында байқалады.

          Бұл несие түрін әлтүрлі елдерде  салыстыру оның даму деңгейінің  әртүрлілігін көрсетеді. Италияда және Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыздарының сомасы осы елдердегі жалпы ішкі өнімге шаққанда 10% деңгейінде, ФРГ және Францияда-30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ та 60%- дан астам. Тұтыну несиесі ең алдымен қымбат тауарларды сатып алғанда пайдаланылады: автомобильдер, электротұрмыстық тауарлар, жиһаз т.б. тауар қымбат болған сайын, несие жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несиенің жартыдан астам көлемі автомобиль сату үлесіне тиеді. Қалған тауарлар көбіне нақты ақшаға сатылады.

          Дамыған елдердің бір заттарды жеке тұлғаларға сатуда тұрақты несие ашу тәжірибесі белең алды. Олар республика банктерінде тұтыну несиесін бергенде қолданылуы мүмкін.

          Банк тұтыну несиесіне белсенді  кірісуде. АҚШ және Ұлыбритания  банктері жеке тұлғаларға «персоналды несие» аталатын несие беруді тәжірибеге айналдыруда. Бұл несиелер тауар сатуды қаржыландырудан бірқатар ерекшеліктеоін тұтыну несиесінің түрі ретінде қарау керек.

          Біріншіден, «персоналды несие» - бұл  жеке тұлғаларға ақшалай формада  берілетін банктік ссуда;

          Екіншіден, бұл несиелер нақты  коммерциялық мәмілеге байланысты, сондықтан олар кәдімгі сатып  алынған тауарға кешіктіру, икемді  жүйесін қалыптастыру ;

          Үшіншіден, делдалдардың жоқтығы  мұндай несие жүйесі қарапайым  және икемді болады, өйткені онда тек банк пен несие алушы ғана болады.        Персоналды несие тұтыну тауарын сатып алу үшін қолданылады. Бұл несиелерді жиі жас жанұялар, студенттер, кейінгі 5 жыл ішінде өтеуге алынады. Бұл сома әдетте үш айлық несие алымының айлығымен шектеледі, өтеу мерзімі 36 ай.

          Қазіргі уақытта персоналды несиені  пайдалану ережелер біртекті  болды. Бұған кредиттік карточкаларды  жаппай пайдалану септігін тигізді.  Мұндай төлем құралдарының көп  түрі бар.

          Мұндай сызбаның ерекшелігі, қатардағы азаматтың 3 және одан да көп жылда үйді сатып алатын, салатын немесе жаңартатын соманың жарғысын жинай алуын атап өтейік. Егер ол міндеттеменің бәрін орындаса және жинақтау мерзімі аяқталған жағдайда ол екінші бөлігін банк займы ретінде ала алады. Міндетті шарт болып есеп айырысу тек теңгемен жүргізілетіні. Ал екінші міндет–займ бойынша пайыз салым бойынша сыйақының 3% айырмашылықтан көп болмау керек. Айталық, егер жинақтаулар бойынша         «Жилстройбанк»  ЖАҚ 10% болса, онда ендігі займды 13% табыстылықпен беру қажет.

          Парламент депутаттары мен азаматтардың  үндеуін ескере отырып, үкімет  арнайы қаулы қабылдады, онда  «Банк Центр Кредит» ЖАҚ –  на азаматтармен индексацияланбаған  несие принципі бойынша келісімдерді  қайта жасап (1999 жылдың 1 сәуіріне) және бағамды 1$-ға 88,3 тг. Мөлшерінде қоюды міндеттеді. Үкіметтің осы қаулысында, ол республикалық бюджеттен азаматтардың міндеттемелердің бөлігінің орындалуын қаржыландыруын міндеттеу. Жыл сайын, несие келісімінің бүкіл мерзіміне бюджетте жинақталған  сома, 60 млн шамасында. Жыл сайынғы компенсацияға жататын бағамдық айырма деңгейі Ұлтық Банктің жыл соңына бағамы мен   88,3 арасындағы айырма алынды. 

          Сонымен қатар, несиелік тәуекелді  реттеудегі мемлекеттің де ролі  маңызды болып табылады. Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық банкі және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырады. Ескере кететін жағдай, 2005 жылғы 31 желтоқсанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агентікке жүктелінген болатын.

         Тағы айта кететін жағдай бұл  несиелік мониторинг. Яғни несиелік  мониторинг дегеніміз несиені  берген күннен бастап, оны толық  қайтарғанға дейін қарыз алушының  несиелік қабілетінің өзгерісін  үнемі талдап отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік келісім шарттың бұзылуы анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің күнделікті жұмысы.

          Несиелік мониторингті жүргізуге  арналған ақпарат көзіне мыналар  жатады:

• Банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпарат;
• Қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
• өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықтаушылардан, сатып алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарын, үшінші тұлғалардан және тағы басқа).

          Ақпараттың толығына қарай несиелік  мониторинг ағымдық және тереңдетілген болып бөлінеді.

          Ағымдық мониторинг – ай сайын  ағымдық мониторинг есебі түрінде  рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің  орындалысы шегінде барлық несиелер  бойынша жоспарлы түрде қарыз  алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде жүргізілетін тексеру.

          Ағымдық несиелік мониторинг  әр сайын несие толық қайтарылғанға  дейін жасалады. Ағымдық несиелік  мониторингтің мақсаты – банктің  барлық берген несиелер бойынша  төлемсіздіктің алдын алу. Мониторинг жүргізуде несиені қайтару кестесі пайдаланылады және оның көшірмесі шот менеджеріне беріледі.

          Ағымдағы  мониторингтің негізгі қадамдарына  мыналар жатады:

• қарыз алушының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау жасау;
• клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзіміне екі үш күн бұрын телефон арқылы ескерту, телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде).
• Клиенттің орналасқан жеріне бару (қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық есебініңиматериалдары негізінде оның қаржылық және шаруашылық жағдайымен танысу және т.б.

          Қарызды қайтару күнінде несиені  қайтару кестесі бойынша қарыз  алушының негізгі қарыздың және  пайыздың төленгендігі тексеріледі. 

          Егер  қарыздың қайтаруын кешіктіру  қарыз алушының негізгі қарыз  алушының уақытша қаржылай қиындықтарына немесе ұмытшақтығына байланысты болса, да дабыл қағу қажет емес. Бұл жағдайда қарыздың кешіктірілуі қарыз алушының болашақ іскерлігіне кері әсер ететіндігін ескерткен дұрыс.

          Егер  қарыз алушының тексеріп бару  барысында несиені қайтармауымен байланысты мүмкін болар мәселелердің барлығын куәләндыратын қауіпті белгілер анықталса, онда тереңдетілген мониторинг жүргізіліп, оның нәтижесінде мынадай сұрақтарға жауап ізделінеді:

• Қарызды кешіктіру себептері;
• Кешіктірілген қарызды қайтару мүмкіндігі;
• Алдағы уақыттарда қарызды қайтару кестесін орындау мүмкіндігі.

          Тереңдетілген мониторинг–ай сайын  тереңдетілген мониторинг есебі  түрінде рәсімделетін, несиені қайтару  кестесінің орындалысының бұзылуына  қарай, жоспардан тыс  немесе (кенеттен) немесе қандай да бір алаңдатарлық белгілердіңтуындауына байланысты қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы барынша толық ақпаратарды алу мақсатында жүргізілетін тексеру.

          Тереңдетілген мониторгтің ұзақтылығы  мыналарға тәуелді:

• Қарыз алушының несиелік рейтингіне;
• Қарыз алушының саласының жағдайына.

          Несиелік рейтинг – несиені  қайтару ықтималдығы, міндеттемені  орындау тұрғысынан қарыз алушының  несиені өтеу қабілеттілігін бағалауды білдіреді. Мұндай рейтингті әдетте банктер  немесе мамандандырылған консалтинг агенттіктері анықтайды.

          Несиелік мониторинг келесі бір  түріне несиелік ресурстардың  мақсатты пайдалануын тексеру  жатады. Несиелік ресурсты бергеннен кейін несие менеджері міндетті түрде жобаның іске асырылатын жеріне барып қарыз алушының несиелік ресурсты  көздеген мақсатқа пайдалану барысына тексеру жасайды.