Экономика және қашықтықтан оқыту институты

      LM қисығының графигі 

         R                                     LM                  

      

        R₂

 

        R₁

                                                                                    

                                                                           

                                                                                           Y

                                           Y₁     Y₂ 

      LM қисығының нақты қоры неғұрлым табыс жоғары болған сайын, пайыз мөлшерлемесі де жоғары болады. 
 

Тақырып № 6 Мемлекеттің макроэкономикалық  ролі: ақша- несиелік және фискалдық саясаты. 

1.Банктік  жүйе, құрылымы, қызметтері

2.Мемлекеттің  ақша- несиелік саясатының  құралдары

3.Мемлекеттің фискалдық саясаты.

 

    Банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк (эмиссиялық) және комерциялық  (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің  негізгі функциясы несие беру  және салымдарды өсіру. Осындай  шаралардың нәтижесінде комерциялық  банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды қағаздарды алып сатумен де айналысады.

   Орталық банк ұлттық волютаны  айналымға шығады, мемлекеттің алтын  резервтерін сақтайды, коммерциялық  банктердің міндетті резервтері  банктер арасындағы  шот айыру  ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекеттердің және банктердің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде  орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекеттерін қадағалайды және ұймдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынын өзгеруіне ықпалын тигізеді.

    Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық волютаның тұрақтылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.

     Ақша-несие саясаты.

     Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік  ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.

    Ақша-несие – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

    Ақша-несие саясатының түрлері.

    Шаруашылық жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:

1. рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2. экспенциялық ақша-несие саясаты.

  Рекстрикциялық ақша-несие  саясаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

  Экспенциялық ақша-несие  саясаты – несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендетуге және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.

        Ақша-несие саясатының мақсаты және құралдары.

    Ақша саясатының мақсаты және  құралдарын төмендегідей топтастыруға  болады.

    Ақырғы мақсат:

        а) экономиканың өсуі;

        ә) толық жұмысбастылық;

        б) бағаны тұрақтандыру;

        в) төлем балансын тұрақтандыру.

    Аралық мақсат:

        а) ақша жиыны;

        ә) пайыз мөлшерлемесі;

        б) айырбас курсы.

     Құралдары:

        а) несие берудің лимиті, пайыз  мөлшерлемесін тікелей реттеу;

        ә) міндетті резервтер нормасының  өзгеруі;

        б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;

        в) ашық нарықтағы операциялар.

    Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық  банк ақша-несие саясатын жүргізуде.  Нысанға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:

• қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілей;
• ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық Банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті резевтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
• мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу;
• банктерге және үкіметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жіктелген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.

Пайыз саясаты.

      ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты- айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады.

    Қазақстандағы инфляциямен күресудің  тағы да бір маңызды факторы-  шетел валютасына деген артық  сұранысты төмендету болып табылады.

    Коммерциялық банктер Орталық  банкке пайыз мөлшерлемесі есептелмейтін  салым ретінде ақшаны сақтайды. Бұл депозиттегі ақшаларының  белгілі бір бөлігі, мұны міндетті резервтер деп атайды.

    Әр мемлекетте ақшаны сақтау  формалары әр түрлі болады.

   Орталық банк жоғарыда аталған  құралдары арқылы ақша- несие  саясаттың мақсаттарын жүзеге  асырады:

1. ақша жиынын белгілі бір деңгейде ұстап тұру (қатаң монетарлық саясат);
2. пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру (икемді монетарлық саясат).

    Ақша- несие саясатының қазіргі кезеңдегі тиімділігі Орталық банктің саясатына деген сенімділікпен тығыз байланысты. Ақша- несие саясаты салық- бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен тығыз байланысты.    

Тақырып № 7. Экономикалық даму, өсу және құрылымдық өзгерістер. 

1.Экономикалық  өсу түсінігі, факторлары  және типтері

2. Экономикалық  өсу теориялары

 

   1. Экономикалық өсу  – экономика ауқымының тұрақты түрде ұзақ мерзімдік кезеңде дамуы, яғни жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және ұлттық табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерінің абсолюттік мәнде және жан басына шаққанда өсу процесі болып табылады.

   Сонымен бірге, экономикалық өсу – бұл  қоғамдық өнімнің өндіріс факторларының  сандық көбеюі мен сапалық жіктелуі болып табылады. Ол экономикалық дамуының құрамдас бөлігі. Экономикалық даму шаруашылық механизмінің эволюциясымен экономикалық жүйенің ауысуын бейнелейтін көп факторлы процесс. Экономикалық дамудың бірнеше циклдары бар:

   1. Кондратьев циклі.  Ол 50 жыл мерзімдегі ұзақ мерзімді даму көрсеткішін бейнелейді.

   2. Қалыпты немесе өнеркәсіптік. Ол 8-12 жыл уақыт аралығын қамтиды.

   3. Кіші цикл немесе  Китчин циклі.  Ол 3-4 жыл уақыт аралығын қамтиды.

   Елдің экономикалық даму деңгейін анықтау  үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.

1. Жан басына шаққандағы ЖҰӨ.
2. Ұлттық экономиканың салалық құрылымдары.
3. Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы.
4. Жан басына шаққандағы негізгі өнім түрлерінің өндірісі.
5. Экономикалық нәтижелерінің көрсеткіштері.
1. Жан басына шаққандағы ЖҰӨ - бұл елдердегі дамыған және дамушы етіп бөлетін халықаралық сыныптамасының негізіне алына көрсетілген. Егер бұл көрсеткіш 6-7 мың АҚШ долларын және одан көп шаманы құрайтын болса, елді дамыған ел қатарына жатқызады.
2. Ұлттық экономиканың салалық құрылымы, ол – материалдық және материалдық емес өндіріс салалары арасындағы қатынасты зерттейді. Бұл арақатынас өңдеу өнеркәсібінің үлесімен анықталады. Ол химия, машина жасау, құрылыс-отын, энергетика сияқты салалардың басыңқылығын анықтайды.
3. Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының көрсеткіштері мынадай жекелеген көрсеткіштермен анықталады:

• елдегі өмір сүрудің ұзақтылығы;

• халықтың білім деңгейі;
• еңбек ресурстарының біліктілігі;
• елдегі 10 мың адамға шаққандағы оқушылар мен студенттер саны және білімге жұмсалған шығындар үлесі.

   Ұлттық  экономиканың дамуында базистік болып  табылатын өнім түрлері бар.

4. Жан басына шаққандағы электр энергиясы, автомобиль, минералды тыңайтқыштар, металлургия өнімдері және негізгі азық-түлік өнімдерінің өндірісі.
5. Бұл елдегі еңбек ресурстарының негізгі және айналым капиталын пайдалану деңгейін анықтайды.

   Экономикалық  өсуді өлшеу үшін мынадай формула қолданылады:

   Δ Y_t = Y_t – Y_t-1,  Y – ұлттық табыс; t – уақыт индексі.

   Экономикалық  өсудің негізгі 4 факторы бар:

1. Табиғи ресурстардың және жұмысшы күшінің сапасын, санын арттыру.
2. Негізгі капитал көлемі мен сапасы.
3. Технологиялық прогресс.
4. Экономика өлшемі.

   Бұлардан  басқа, экономикалық өсуге әсер ететін бірқатар жанама факторлар бар:

• Экономикалық саясатының ерекшелігі;
• Өндірістік ресурстарға бағаның төмендеуі;
• Несие алу мүмкіндігінің жоғарлауы;
• Табысқа салынатын салықтың төмендеуі.

   Экономикалық  өсудің мынадай түрлері бар: экстенсивті, интенсивті, аралас.

   Экстенсивті экономикалық өсу – бұл өндіріс қуаттылығының артуы техникалық негізде жүзеге асырылатын және сандық факторларға негізделген экономикалық өсу.

   Интенсивті  экономикалық өсу – бұл техника мен технологияны жетілдіру есебінен сапалық факторларға негізделген экономикалық фактор.

   Аралас  экономикалық өсу – бұл өндірісте сандық және сапалық факторларының қатар қолданылуы.

      2. Экономикалық өсу теориялары 2 бағытқа негізделген: неоклассикалық және кейнсиандық.

   Неоклассикалық  бағыттардың өкілдері: экономика, өндірістік факторларды оңтайлы қолданатын өзін-өзі реттеуші механизмнен тұрады, - деген ойды дамытты.