Экономика және қашықтықтан оқыту институты

   Қазіргі заманғы теоретиктер керісінше, экономикада теңдік бұзылады, - деген қорытындыға келді.

   Теорияға  мынадай үлгілер жатады:

1. Кобб Дугластың факторлық моделі;
2. Солоудің факторлық моделі;
3. Кейнстің қысқа мерзімді кезеңдегі экономикалық теңдік моделі.
4. Харрод-Домардың динамикалық теңдік моделі.

   Кобб  Дугластың өндірістік формуласы немесе факторлық моделі экономикалық өндірістік ресурстарды қалайша пайдаланып, дайын өнім алады,  - деген  сұраққа жауап береді.

   Кобб  Дугластың функциясы былайша  белгіленеді:

     Y=F(K,L)=AK^l L^1-l, мұндағы

   Y - өндіріс көлемі,

   F - капитал,

   L - еңбек,

   A - өнімдік және технология деңгейін өлшейтін көрсеткіш,

   l – икемділік коэффициенті.

   Солоудің  моделі Кобб Дугластың өндірістік функциясының жалғасы болып табылады, ол өсудің басқа факторларын, атап айтқанда: негізгі  капиталды енгізу деңгейі, еңбек  ресурстарының біліктілігін пайдалану арқылы кеңейтілген. Бұл моделдің мәні – қор жиналымының халық санының өсуіне және ҒТП-тің белгіленген уақыт аралығында өндірістің артуына ықпал етуін зерттеу болып табылады.  Яғни, Кейнс үлгісіндегі динамикалық тепе-теңдіктің тұрақсыздығының себебі, өндіріс факторларының бірін-бірі алмастыра алмайтығында екендігін Р.Солоу өзінің үлгісінде көрсетті.

   Солоу үлгісіндегі алғышарттар:

• Капиталдың шекті өнімділігі
• Масштаб әсерінің тұрақтылығы
• Ығысудың (капиталдың тозуы) тұрақты нормасы

       Солоу экономикалық динамикасының жай  бір секторлы моделі экономикалық өсуінің  процесімен нәтижелерін теңдік жүйесі түрінде бейнеленген:

1. V=F(K*L)
2. V=C+S
3. S=S*V, мысалға 0<S>1, S=const
4. S=K+μ' * K', мысалға 0< μ >1, μ=const
5. L=g' * L', g=const

       V-ЖҰӨ  көлемі; C-тұтыну қоры; L-нақты еңбек ресурстарының көлемі; K-негізгі капитал көлемі; S-жинақталу нормасы; μ-амортизация нормасы; K'-капиталдың таза өнімі; L'-еңбек күйінің өсімі; g-жұмыс өсімінің коэффициенті.

   Кейнстің  қысқа мерзімді өсу моделі ұлттық табыстың өсу деңгейінің қарқынын және бөлінуін ескереді. Мұндағы басты назар: тұтыну мен қор жиналымының қосатын сұраныс деңгейіне аударады. Кейнс ұлттық табыстың өсуінің қарқынын қор жиналымы мен инвестиция мөлшеріне тәуелділік түрінде бейнеленеді.

   T_np=N_н/(1-Э_кв)= N_н Э_кв.

     T – ұлттық табыс өсімінің қарқыны

   N_н – қор жиналымының нормасы

   Э_кв – капитал салымының нәтижесі 

   1950 жылдары экономикалық өсудің  неокейнсиандық моделі дамыды. Оны Харрод, Домар және Хексин сияқты ғалымдар зерттеді. Олар экономикалық өсудің ұзақ мерзімді кезеңіндегі ұзақтылығын, халық санының өсуі, еңбек өсімділігінің артуын қамтамасыз етуін айтты.

   Кейнстік  өсу үлгісінің қарапайым түрі Домар үлгісі болып табылады,  бұл үлгіде капиталдың шекті өндірісі Леонтьев функциясы ретінде қарастырылады. Домар үлгісі еңбек нарығында ұсыныстың артықшылығынан шығады, бұл бағаның тұрақтылығын ескереді. Өнім тек бір ресурсқа тәуелді деп айтуға болады, ол – капитал. Егер үлгіде берілген деңгейден жеке сектордың жоспарлы инвестициясының өсу қарқыны ауытқыса, мұндай динамикалық тепе-теңдік тұрақсыз болуы мүмкін. Инвестицияның өсуі экономикада ұсыныс пен сұраныс өсуінің факторы болып табылады. Егер берілген мезгілде инвестиция өссе, онда мультипликатор әсерімен жиынтық сұраныс өседі:

   ΔY(AD)=ΔI*m=ΔI*(1/1-b)=ΔI*1/S

   m – шығын мультипликаторы

   b- тұтынуға шекті бейімділік

   S- қор жинағына шекті бейімділік 

   Жиынтық ұсыныстың өсуі:

   ΔҮ(AS)=α*ΔK

   α – капиталдың шекті өнімділігі

   Капиталдың  ΔK өсімшесі инвестицияның көлемімен қамтамасыз етіледі, осыдан  ΔҮ(AS)=α*I;

   Тепе-теңдік шарты бойынша инвестиция қор  жинағына тең болғандықтан, I=S;

   Домардың  үлгісі өсу теориясына сай келе алмайды, бұл Кейнстік қысқа мерзімді тепе-теңдікті ұзақ мерзімге кеңейтудің әрекеті және дамып келе жатқан жүйе үшін қандай шарттар орындалатынын көрсету.

   Инвестицияның эндогендік функциясын қоса отырып, Харрод (1939ж.) экономикалық өсудің арнайы үлгісін құрады. Акселератор принципіне сай, табыстың кез-келген өсуі капитал салымының өсуіне алып келеді, бұл өзгеріс табыстың өзгеруіне пропорционалды:

   I_t=V(Y_t - Y_t-1), мұндағы      

   Y- ұлттық табыс, t- уақыт индексі, V- акселератор.

   Экономикадағы алдыңғы кезеңде қалыптасқан  жағдайларды ескере отырып, кәсіпкерлер  өндіретін өнім көлемін жоспарлайды. Егер де алдыңғы кезеңдегі сұраныс  туралы болжамдары ақталып, сұраныс  ұсынысқа тең болса, онда өнім көлемін  өзгеріссіз қалдырады. Ал, егер сұраныс ұсыныстан көп болса, онда олар өндіріс көлемін кеңейтеді, және керісінше. 

Тақырып № 8. Мемлекеттің  әлеуметтік саясаты 

1.Халықтың  табысы, қалыптасу  көздері мен бөлу  тәсілдері

2.Өмір  сүру деңгейі мен  кедейшілік

3.Лоуренц   қисығы мен Джинни коэффициенті

4.Табыстарды  мемлекеттік қайта  бөлу. Әлеуметтік  қорғау жүйесі. 

    Мемлекеттің ең аса маңызды  саясаттарының бірі- әлеуметтік  саланы реттеу болып табылады. Әлеуметтік сала халықтың өмір  деңгейі, табысы, кедейшілік, елдегі  жұмыссыздық деңгейі сияқты көрсеткіштермен тығыз байланыста.

    Экономикалық тұрғыдан белсенді  халық- тауарлар мен қызмет  көрсету өндірісі үшін жұмысшы  күшін ұсынуды қамтамасыз ететін, экономикалық тұрғыдан белсенді  халықты өлшеу үшін белгіленген  жастағы халықтың бөлігі.

    Табыс дегеніміз адамдардың белгілі бір уақыт аралығында еңбегімен тапқан, жеке тұтынуын қамтамасыз ететін ақша соммаларының жиынтығы.

    Халық табысының қалыптасу көздері:

1. Еңбек ету нәтижесінде табылатын табыс:
• жалақы;
• сыйақы және т.б.
2. Кәсіпкерліктен түсетін табыс:
• пайда.
3. Меншіктен түсетін табыс:
• дивиденд;
• пайыз;
• рента.
4. Әлеуметтендірілген табыс:
• жәрдемақы;
• зейнетақы.

    Халық табысының деңгейі мен  мөлшерін бағалау:

• номиналды табыс- жекелеген адамдардың белгілі ауқыт аралығында алған ақшасының сомасы;
• қолдағы табыс- жеке тұтынуға және жинақтауға жұмсалатын табыс;
• нақтылы табыс- белгілі уақыт аралығында ақшаға сатып алуға болатын қызметтер мен тауарлар саны.

Тұтынушылық шығындар- азық- түлік тауарларын сатып алуға бағытталған халықтың ақшалай шығындарының бір бөлігі. Оған: азық- түлік өнімдері, азық- түлік емес тауарлар мен қызмет көрсету шығындары жатады.

Күнкөріс  минимумы- бір адамға есептелінген минималды ақшалай табыс, оның құны минималды тұтынушылық қоржынға тең. Күнкөріс минимумын анықтауға ықпал ететін факторлар бар және олар мыналар болып табылады:

• тамақ өнімдерінің тұтыну нормасы;
• осы өнімдердің бағасы;
• азық- түліктік және азық- түліктік емес шығындардың арасында қалыптасқан арақатынасы.

    Тамақ өнімдерінің тұтыну нормасы  республика халқына бірдей дәрежеде есептелінеді. Оның көлемін ҚР тамақтану Академиясы тағамның энергетикалық құндылықтарын ескере отырып, аңықтайды.

    Минималды тұтыну қоржынын ҚР  Үкіметі анықтайды. Ол көрсеткішке  2006 жылы елеулі өзгерістер енгізілді.  Тұтыну қоржыны- бұл нақты өнімдерді тұтыну жиынтығы, ол әр елде әртүрлі болады, себебі елдің әлеуметтік- экономикалық даму деңгейіне байланысты. Мәселен, ол Қазақстанда- 43 өнімнен тұрса, АҚШ- та- 50- ден асады.

    Кедейшілік- адамның физиологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз, азаматтардың табысының шекті төмен деңгейі.

    Қазақстандағы кедейшілік мәселесінің  басты себептері:

• мәжбүрлік жұмыссыздық;
• халықтың табыс дәрежесінің төмендігі;
• тауарлар мен қызметтер бағасының жоғары болуы және т.б.

    Мемлекеттің әлеуметтік саясаты қоғам өмірінің әлеуметтік- экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты төмендегідей жағдайларды қамтиды:

• қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу;
• қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесі;
• халықтың әл-қуатын көтеру жағдайлары;
• адамдарды ынталандыру, әлеуметтік кепілдік жасау.

    Әлеуметтік шығындар жылдан жылға  өсіп келеді, оған келесі деректерді  келтіруге болады: 

 

    Әлеуметтік қорғау- мемлекет тарапынан  халықтың материалдық және әлеуметтік  жағдайларын бақылайтын шаралар. 

   

Тақырып №9. Елдің төлем балансы және валюталық айырбас курсы 

1. Елдің төлем балансының  түсінігі мен құрылымы

2. Төлем балансының  статьяларын талдау

3. Валюталық рынок  және валютаны  котировкалау әдістері

4. Шетелдік валютаға  сұраныс және ұсыныс 

    Мемлекеттің әлемдік нарықтағы жетістіктері мен жалпы әрекеттерінің айнасы ретінде төлем балансын қарастыруға болады. Төлем балансының ішіне елдің барлық жасаған қарым- қатынасының экономикалық жағы, яғни сандаң мәні енеді. Ал халықаралық валюта қорының анықтамасы бойынша оның құрамы екіге бөлінеді:

• Операциялар балансы
• Капитал қозғалысының балансы

    Елдің экспорттық операциялары (тауар және  қызмет экспорты) елдің импортынан кем болған жағдайда төлем балансын активті (оң), кем болған жағдайда пассивті (теріс) сальдолы деп есептейміз.

Төлем балансы төмендегідей тармақтардан құралады:

1. ағымдағы операциялар: сауда, табыс қозғалысы, аударымдар (мемлекеттік және жеке тұлғалардың);
2. капитал қозғалысының балансы: ұзақ мерзімдік инвестициялар- тікелей және қоржындық, қысқа мерзімдік капиталдар қозғалысы;
3. тұрақтандырушы тармақта қорларды қайта бағалау және қозғалысы, ХВҚ (халықаралық валюталық қоры) қаражатын қолдану, басқа да қаржы көздері;
4. қорлардың соңғы өзгерісі: алтын, шетел валютасының, несиелердің өзгерісі.