Экономика және қашықтықтан оқыту институты

 

    Төлем балансының экономикаға әсері валюта бағамына әсер етеуі арқылы жүреді. Сальдоның өз алдына тек сандық сипаты және статистикалық мәні болады, оның еш экономикалық мағынасы жоқ. Ал елдің валюта бағамы елдің тауар айналымын жүргізеді.

    Валюта бағамы деп елдің валютасын екінші елдің валютасына айырбастағандағы валюталардың қатынасын айтамыз. Мысалы,  123 тг = 1$, 5  тг =1RR.

    Қазіргі заманда валюта бағамын  белгілеуде бір- біріне қарама- қарсы екі әдіс бар:

1. валютаның еркін айналымдағы бағамы;
2. тағайындалатын валюта бағам әдісі.

    Валютаның еркін айналымдағы бағамы кезінде бағам ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады.

    Валютаның еркін айналымдағы  бағамына көптеген факторлар  әсер етеді. Олар:

• Тұтынушы талғамының өзгеруі. Басқа елдің тауарларына деген тұтынушының талғамы, көзқарасы ол елдің валютасына қатты әсер етеді. Мысалы, американдық машиналардың беделі артса, онда тұтынушылар оны алуға тырысып, долларға қосымша сұраныс тудырады. Немесе Қазақстанға Ресейден демалушылар көп келсе, онда рубль ұсынысы көбейіп, арзандайды.
• Табыстың салыстырмалы азаюы. Бір елдің ұлттық табысы басқа елдердің ұлттық табысына қарағанда өсімі салыстырмалы жоғары болған жағдайда, ол елдің валюта бағамы төмендейді. Себебі елдің импорты оның табыс деңгейіне қатысты болады.
• Бағаның салыстырмалы өзгеруі. Егер Қазақстанда баға өссе, ал Ресейде қалыпты болса, онда қазақстандықтар ресейліктердің салыстырмалы арзан таурын тұтынуға тырысып, рубльге қосымша сұраныс тудырады. Ал ресейліктер керісінше, біздің тауарды тұтынуға деген ынтаны азайтып, рубль ұсынымын кемітеді. Бұл екі жағдай бірігіп теңгені құнсыздандырады.
• Салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі. Мысалы, Қазақстанда инфляцияны тежеу мақсатында «Қымбат баға» саясаты жүргізілді. Нәтижесінде инфляцияны есептей отырып алынған нақты пайыздық мөлшерлеме мөлшері басқа елдерге қарағанда жоғары болды. Соның арқасында Қазақстан инвестициялауға өте тиімді елге айналды, ал ол инвесторларды (елдің экономикасы тұрақты болған жағдайда) теңгені алуға итермелейді.
• Алыпсатарлық. Қазақстан экономикасында: а) Ресей экономикасына қарағанда жылдам өсу қарқыны болады деген жорамал бар; ә) басқа елдерге қарағанда инфляция жоғары болады деген қауіп бар; б) төмен мөлшерлеменің пайыздық мөлшері күтілуде. Ондай жағдайда теңгесі бар тұлғалар қолындағы теңгені басқа, қалыпты валютаға сұранысты жоғарылатып, оны теңгеге қарағанда қымбаттатады.

    Бұл әдістің тиімділігі: валюта бағамы автоматты түрде түзетіліп, соның арқасында төлем балансының тапшылығы мен қалдықтары жойылады.

    Әдістің кемшіліктері:

• Белгісіздік және сауданың нашарлауы;
• Сауда жағдайы;
• Тұрақсыздық.

    Тағайындалатын валюта бағамы әдісі. Бұл тәсіл жоғарыда қарастырған тәсілге қарама- қарсы әдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта бағамын тұрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады. Тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жоюы керек. Оны жою жалпы келесі әдістермен жасалады:

• Резервтерді қолдану. Бұл валюта бағамын тұрақтандырудың ең бір жеңіл тәсілі. Ол нарыққа мемлекеттің өзінің валюта қорымен әсер ету механизмі. Бұл әдістің тиімсіз жағы: егерде теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бұл саясаттан бас тартуға мәжбүр болады.
• Сауда саясаты. Ол мемлекеттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатындағы импортты (яғни шетел валютасына деген сұранысты) шектеу, керісінше экспортты (өз валютасына деген сұранысты) ынталадыру саясаты.
• Валюталық бақылау; оңтайландыру. Оның мәні келесіде: мемлекет өзінің шетке тауар шығарушыларына (экспорттаушыларына) шетел валютасын тапсыруға міндеттейді.
• Ішкі макроэкономикалық реттеулер. Салық және ақша саясаттарын жүргізу көмегімен шетел валютасына деген сұранысты азайтады.

    Валютаның  бағамын екіге бөлуге болады: атаулы және нақты

Атаулы  бағам. Ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы. Мысалы, 1 доллар- 150 теңге атаулы бағамы юойынша халықаралық нарықта 1 долларды 150 теңгеге айырбастаймыз, ал доллар алғымыз келсе, онда әр долларға 150 теңге төлейміз.

Нақты бағам. Ол екі елдегі тауар бағасының қатысы. Басқаша айтқанда, ол бізге елдің ішінде шығарылған тауардың бағасын басқа елдегі шығарылған тауар бағасына салыстыра көрсетеді. 

Нақты бағам= атаулы бағам* ((өз елінде өндірілген тауар  құны)/ (шетелде өндірілген өнім құны)) немесе

Eн=Eа· (Р/Р*)

    Валютаны қадағалау-басқа әлем мен осы мемлекет арасында болатын мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау. Мысалы, шет мемлекеттерде жұмсауға арналған шетел валютасын резенттерге ауыстыруды үкімет тарапынан шектеу.  
 
 

2 аралық бақылау  сұрақтары 

  Вопрос 1

Қай жауаптар макроэкономиканың құралдарына жатпайды:

Ответ 1

Несие саясаты 

Ответ 2

Ақша саясаты

Ответ 3 

Кадр саясаты

Ответ 4

Сыртқы сауда  саясаты 

Ответ 5

Бюджет-салық  саясаты 

Вопрос 2

Макроэкономикалық модель (үлгі) - бұл:

Ответ 1

Әр түрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің функциялық емес өзара байланыстарын анықтау

Ответ 2

Әр түрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің функциялық  өзара байланыстарын анықтау

Ответ 3

Әр түрлі экономикалық құбылыстар мен процестердің жеке шешімдерін анықтау

Ответ 4

Әр түрлі экономикалық құбылыстардың басқа ғылымдармен айырмашылығын анықтау

Ответ 5

Әр түрлі экономикалық процестердің экологиялық ғылымдармен  өзара байланысын анықтау

Вопрос 3

Макроэкономикалық үлгілерді көрсет:

Ответ 1

Шеңберлі ағым үлгісі

Ответ 2

Барлық үлгілер  макроэкономикалық болады

Ответ 3

Жиынтық сұраныс  пен жиынтық ұсыныс үлгісі

Ответ 4

IS-LM үлгісі

Ответ 5

Филлипс қисығы

Вопрос4

Экономистер экономиканың өсуінің белгісі деп нені санамайды?

Ответ 1

Құрылатын игіліктің  дамығандығы

Ответ 2

AD мен AS-тың  бір мезгілді қозғалысы

Ответ 3

Өмір деңгейінің өсімі

Ответ 4

Капиталмен әлсіз  жарақтану

Ответ 5

Экономикалық  потенциал өсімі

Вопрос 5

Жеке қор жинақтауға төмендегілердің қайсысы жатады?

Ответ 1

Салықтар минус  тұтыну шығындары

Ответ 2

ЖҰӨ-нен тұтыну және мемлекеттік шығындары алып тастағандағы айырма

Ответ 3

Қолма-қол табыс  пен тұтыну шығындарының айырмасы

Ответ 4

Салықтар минус  мемлекеттік шығыстар

Ответ 5

ЖҰӨ-нен тұтыну шығындарын алып тастағандағы айырма

 Вопрос 6

AS қисығының  кейнстік нұсқасына сәйкес ұзақ  мерзімдегі жалпы сұраныстың өзгеруі:

Ответ 1

AS қисығын жылжытады

Ответ 2

Өнім көлемі мен баға деңгейіне әсер етеді

Ответ 3

Баға деңгейіне  емес, өнім көлеміне әсер етеді

Ответ 4

Өнім көлемі мен баға деңгейіне әсер етпейді

Ответ 5

Өнім көлеміне емес, баға деңгейіне әсер етеді

Вопрос 7

Қай кезде жиынтық  сұраныстың артуында өндірістің тепе-теңдік көлемінің өсуі орындалады?

Ответ 1

AS қисығының  кейнсиандық кесіндісінде

Ответ 2

AS қисығының  кейнсиандық және аралық кесінділерінде

Ответ 3

AS қисығының  аралық кесіндісінде

Ответ 4

AS қисығының  аралық және класссикалық кесіндісінде

Ответ 5

AS қисығының  классикалық кесіндісінде

Вопрос 8

Күтілген жұмыссыздық  төмендегілердің қайсысының салдарынан пайда болады?

Ответ 1

Егер төменгі  деңгейдегі еңбекақының жақын арада  жоғарылайтыны белгілі болса

Ответ 2

Жұмыссыздықтан  жоғары көлемдегі сақтандыру енгізсе

Ответ 3

Жұмысшылар уақытша  ауа-райына байланысты жұмыстан босатылса

Ответ 4

Номиналды еңбекақы тепе-теңдік мөлшерден асып түссе

Ответ 5

Нақты еңбекақы тепе-теңдік мөлшерінен асып түскенде

Вопрос 9

Мемлекеттік қаржыға  не жатады:

Ответ 1

Кәсіпорын қазынасы

Ответ 2

Жанұя қазынасы

Ответ 3

Депозит

Ответ 4

Қазынадан тыс  қорлар

Ответ 5

Тұтынушылар қазынасы

Вопрос 10

Ақша ұсынысы  М 500 млрд долларды құрайды. ЖҰӨ 3000 млрд долларға тең ақша айналымының жылдамдығы қандай?

Ответ 1

0

Ответ 2

8

Ответ 3

6

Ответ 4

60

Ответ 5

10

Вопрос 11

Тұрақты валюта бағамындағы инфляция деңгейі жоғары болса, онда Жапонияда:

Ответ 1

Экспорт пен  импорт өседі

Ответ 2 

Экспорт азаяды, ал импорт өседі

Ответ 3

Тапшылық азаяды

Ответ 4

Экспорт өседі, ал импорт қысқарады

Ответ 5

Экспорт пен  импорт азаяды

Вопрос 12

Егер болжау 10-20 жылға болжанса, онда ол:

Ответ 1

Қысқа мерзімді болжам

Ответ 2

Орта мерзімді болжам

Ответ 3

Кешенді болжам

Ответ 4

Жекелеген болжам

Ответ 5

Ұзақ мерзімді болжам

Вопрос 13

Төменде көсетілгендердің қайсысы экономикалық өсу факторларына жатпайды?

Ответ 1

Рента

Ответ 2

Табиғи ресурстардың саны мен сапасы

Ответ 3

Капитал

Ответ 4

Технологияларды өндірісте қолдану

Ответ 5

Еңбек ресурстарының  саны мен сапасы