Азаматтық қоғам және құқықгық мемлекет туралы теориялар

Құқық көп жақты, күрделі құбылыс. Сондықтан оған берілетін анықтамалар да сан қырлы.

Құқық (жалпы әлеуметтік мағынада) тиісті мүмкіндіктердің заңда көрсетілген, көрсетілмегендігіне қарамастан адамгершілік, әдет-ғұрып тұрғысынан әрекеттің негізделуі мен еркіндік ретінде танылады.

Құқықтың функционалдық  анықтамасы – қазіргі кездегі экономикамен негізделген халықтың, көпшіліктің еркін білдіретін, нормативті анықталған және бұзылудан тәрбиелеу, сендіру және қажетті жағдайда мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қорғалатын, қоғамдық қатынастарды реттеу қызметін атқаратын, құқықтық демократиялық мемлекет қалыптастыру мақсатында қоғамдық келісім құралы болатын нормалар жүйесі ретінде көрсетеді.

Құқыққа мынандай белгілер тән:

-еріктілік сипаты болады;

-жалпыға бірдей міндеттілік күші танылған;

-нормативтілік;

-мемлекетпен қалыптастырылады  және қорғалады;

-жүйелілік;

-қоғамдық қатынастарды  реттеу қызметін атқарады.

«Құқық» термині екі мағынада: обьективтік және субьективтік болып қолданылады, бірақ қай қайсысының да мағынасы толық ашылмаған. Бірінші мағынасында «құқық дегеніміз өмірдің заңдық тәртібі, мемлекетпен қорғалатын барлық құқықтық ережелердің жиынтығы», ал екінші жағдайда – құқық дегеніміз «жеке тұлғаның нақты құқық өкілдігіндегі абстрактылы ереженің нақты көрініс табуы».

Құқық мәнін анықтау барысында  екі түрлі көзқарасты ескеру қажет.

1.Таптық қөзқарас, онда  құқық экономикалық үстем таптың  заңдастырылған еркін білдіретін, мемлекетпен кепілдендірілген нормалар жүйесі ролін атқарады.

2.Жалпы әлеуметтік көзқарас бойынша құқық қоғамның әр түрлі топтарының арасындағы келістіруші ролін атқарады.

Дегенмен де, құқық түсінігі тәріздес, оның мәнінің де жан-жақты  көп қырлы екендігін естен  шығармауымыз қажет. Осы тұрғыдан құқықтың діни, ұлттық, нәсілдік және тағы да басқа  мәні болатындығын атап өту қажет. Құқық  мәнін анықтайтын нормативистік, табиғи-құқықтық, тарихи-материалистік, әлеуметтіктеориялар бар.

Құқықтүсінушіліктің негізгі  типтеріне мыналарды жатқызады:

·         нормативистік;

·         әлеуметтік юриспруденция;

·         табиғи құқық теориясы;

·         философиялық құқықтүсінушілік.

Құқық – қоғамның мемлекеттік  еркін, оның жалпыадамзаттық және таптық сипатын көрсететін жалпыға міндетті, формальды-анықталған нормалар жүйесі; мемлекетпен шығарылады  немесе санкцияландырылады және бұзылудан мемлекеттік мәжбүр ету мүмкіндігімен қорғалады; қоғамдық қатынастарды өкімдік-ресми реттеуші болып табылады.(Байтин М.И.)

Құқық – көмегімен құндылық тағайындалымдар анықталынатын  және бекітілетін, белгілі бір социумның  өкілдерімен жалпы маңызды ретінде  танылған және заңдық кепілдіктер жүйесі мен заңдық жауапкершілік шараларымен  қамтамасыз етілген біртектестендірілген әрекет стандарттарының жиынтығы.(Ромашов  А.И.)

Құқық – мемлекеттен бастау алатын және орындалуы онымен қамтамасыз етілетін әрекет тәртібі жүйесі. Сондықтан  даулы мәселе құқықты қалай түсінуде емес, мәселе осы тәртіптің мән - мағынасын қоғамның қалай қабылдайтындығында - деп санайды Раянов Ф.М.

Экономика, саясат және құқық  түсініктерінің арақатынасына тоқталмастан бұрын, олардың әрқайсысына жеке-жеке анықтама беру қажет. Экономика –  нақты қоғамның өндіріс тәсілі, өндірістік қатынастарының жиынтығы. Саясат –  билікке байланысты таптардың, топтардың  қатынасын сипаттайтын қоғамды  басқару өнері. Құқық туралы жоғарыда баяндалды. Аталған құбылыстардың  арақатынасына екі түрлі көзқарас анықталған.

Бірінші көзқарас бойынша  олардың арасында басымдылығымен танылатын  құбылыс жоқ, қоғам дамуындағы атқаратын  ролі тең деп саналады. Себебі, қоғамдық қатынастардың пайда болуы мен  қызмет етуінің алғашқы факторы  ретінде адамдардың мүддесі танылады. Белгілі бір жағдайларда мүдде  құқықта жүзеге асырылады да, содан  кейін әлеуметтік байланыстардың өзге салаларына таралады. Бұл жағдайда құқықтың экономикаға тигізетін  әсері туралы айтуға болады.

Екінші көзқарас бойынша  экономика саясатты да, құқықты да анықтайды. Кейінгілер қондырмалық  құбылыс болғандықтан, базиске (өндіріс  тәсіліне) тәуелді болады. Дегенмен де экономиканың үстемдігі шартты, себебі саясат пен құқық экономиканың дамуына немесе кері кетуіне әсер ететіндей күшке ие. Бұнда да саясат экономика мен құқықтың дәнекері болып табылады.

Саясат пен құқықтың да арақатынасы екі түрлі. Кейбір жағдайда ықпал етуші фактор ретінде саясат үстемдігі танылса, кейде үстемдік құқыққа тиесілі болады.

Адамгершілік – адам әрекетін жақсылық пен жамандық, әділеттілік  пен әділетсіздік тұрғысынан реттейтін  нормалар мен қағидалар жүйесі. Адамгершілік пен құқық қоғамдық қатынастарды ретке келтіру барысында өзара  әрекеттестікте болады. Олардың адам әрекетіне қоятын талаптары көбінесе ұқсас келеді. ¦қсастықтары мынада:

-әлеуметтік нормалардың  ішіндегі ең әмбебап түрі, қоғамның  барлық мүшелеріне таралады;

-реттеу объектілері қоғамдық  қатынастар болып табылады;

-қоғамнан бастау алады.

Адамгершілік пен құқықтың өз алдына жеке құбылыстар болуына  байланысты өзіндік ерекшеліктері  де бар:

-шығу тегіне байланысты  әртүрлі. Адамгершілік нормалары  адамзат қоғамымен қатар пайда  болса, құқық нормалары мемлекетпен  бірге пайда болған;

-көрініс табу нысандары  да әртүрлі. Адамгершілік адам  санасында орын алса, құқық жазба  нысандағы мемлекеттің арнаулы  актілерінде көрініс табады;

-әрекет ету аймақтарына  байланысты ажыратылады. Егер  адамгершілік қоғамдағы барлық  қатынастарды ретке келтіре алатын  болса, құқық барынша маңызды  бөлігін ғана қамтиды;

-қолданысқа енгізілу  мерзімі де ерекше. Адамгершілік  түйсікпен сараланған мезеттен  бастап әрекет етсе, құқықтың заңды күшіне ену мерзімі нақты анықталады;

-қамтамасыз ету тәсілдері  бөлек. Адамгершілік қоғамдық  әсер ету шараларымен қамтамасыз  етілетін болса, құқық нормалары  мемлекеттің мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етіледі.

¦лттық дәстүрлер және құқық. Еңбектік және отансүйгіштік дәстүрлер және құқық.

 

Құқық типін анықтау қазіргі  кезеңде екі түрлі нысанда  жүзеге асырылады. Бірінші көзқарас бойынша құқық типі формациялық  тұрғыдан анықталады. Оның басты өлшемі ретінде әлеуметтік-экономикалық белгілер алынады.  Аталған көзқарас авторларының ойы бойынша базис (өндірістік қатынастардың типі) қоғам дамуының шешуші факторы болып табылады да, тиісінше қондырмалық құбылыстарды – мемлекет пен құқық типін анықтайды. Экономикалық базис типіне сай құл иеленуші, феодалдық, буржуазиялық және социалистік құқық типтері анықталған. Аталған көзқарастың ұтымды тұстарымен (құқықты әлеуметтік-экономикалық факторлардың негізінде бөлумен) қатар осал тұстары да бар. Ол құқықтың нақты тарихи, ұлттық-мәдени және арнаулы заңдық қасиеттерін ашып көрсетуге мүмкіндік бермейді.

Екінші көзқарас бойынша  құқық нақты географиялық, ұлттық-тарихи, діни, арнаулы заңдық белгілеріне  байланысты жіктеледі. Аталған өлшемдерге байланысты құқықтың мынандай типтері анықталған:

1.                           ¦лттық құқықтық жүйелер. Ол белгілі бір мемлекеттің нақты тарихи құқығының, заңдық тәжірибенің және үстем құқықтық идеологияның жиынтығы.

2.                           Құқықтық семьялар. Бұл қайнар көздердің, құқық құрылымының және оның қалыптасуының тарихи жолдары ұқсастығы негізінде ерекшеленген құқықтық жүйелердің жиынтығы. Құқықтық семьялардың мынандай түрлері танылған: жалпы құқық, романо-германдық құқық, славяндық құқық, мұсылмандық құқық, индустық құқық және тағы басқалар.

Бұл көзқарастың ұтымды жағы -  онда құқықтың ұлттық-тарихи, нақты географиялық және техникалық-заңдық белгілері ажыратылған. Осал тұсы құқықтабиғатындағы әлеуметтік-экономикалық факторлардың ролі толық бағаланбаған.

Қоғамның құқықтық жүйесі. Негізгі элементтері мен олардың сипаттамалары:заң ғылымы, құқықтық ұғымдар, заң техникасы. Заңды тәжірибе. Қазіргі кездегі құқықтық жүйелердің жіктелуі.Романо-германдық құқықтық жүйе, англо-саксондық құқықтық жүйе, дәстүрлі діни құқықтық жүйе.

Құқық нысаны – жалпыға  бірдей міндетті, заңды маңызы бар, қоғамда орын алған құқық нормаларын ұйымдастыру тәсілі. Құқық нысаны мынандай ерешеліктерімен айшықталады:

-    азаматтардың нормативті бекітілген еркін бейнелейді, әлеуметтік-экономикалық базиспен негізделеді;

-    халықтың саяси билігін бекітеді және қамтамасыз етеді, оның мүддесіне қызмет етеді;

Құқық нысанының негізгі 4 түрі танылған: прецедент, әлет-ғұрыптық құқық, нормативті акт, нормативті келісім.

Прецедент - құзіретті мемлекеттік  органның белгілі бір мәселе бойынша  қабылдаған шешімінің осыған ұқсас  өзге істерді қарағанда міндетті түрде қолданылуы. Прецедент әкімшілік және сот прецеденттері болып екі топқа бөлінеді. Англо-саксондық құқық жүйесінде қолданылады.

Әдет-ғұрып құқығы тарихи қалыптасқан ұрпақтан-ұрпаққа берілетін  әдет-ғұрып, салт-дәстүр нормаларына  мемлекеттік мәжбүр ету күші тағайындалатын құқық нысанының бір түрі. Қазіргі кезеңде көбінесе діни-ғұрыптық құқықтық жүйелерде (мұсылман құқығы, иудаистік және индустық құқықтарда) танылған. Қазіргі Қазақстанда дүниежүзілік нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес азаматтық және банк құқығы салаларында істік айналым әдет-ғұрыптары қолданысқа енуде.

Нормативті құқықтық акт  – құқық нормаларын бекітуге, өзгертуге  немесе жоюға бағытталған, айқындалған  тәртіпте қабылданатын мемлекеттік  органның актісі. ‡лкен екі топқа жіктеледі: заңдар және заңға бағынышты актілер.

Заң - мемлекеттің жоғарғы  өкілді органы немесе тікелей халықтық дауыс беру (референдум) арқылы қабылданған, қоғамдық өмірдің маңызды мәселелерін  реттейтін және жоғарғы заңдық күші болатын нормативті құқықтық акт. Оның белгілері.

-    заң шығару билігі органдарымен немесе тікелей халықтың дауыс беруімен қабылданады;

-    дайындау және қабылдау тәртібі Конституция мен парламент регламентімен анықталады;

-    халықтың еркі мен мүддесін көздеуі қажет;

-    барынша маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді;

-    жоғарғы заңдық күші болады.

Ол мынадан көрінеді: 1)өзге құқықтық актілердің барлығы заңнан бастау алуға және оған қарсы келмеуге тиісті, егер белгілі бір қайшылықтар болатын болса, заң үстемдігі танылады; 2)заңдар оны қабылдаған органнан басқа ешкімнің бекітуін қажет етпейді; 3)заңды қабылдаған органнан басқа ешкім оны қайтарып алуға немесе өзгертуге хақысыз.

Заңның өзі заңдық күшіне байланысты бөлінеді: конституциялық заңдар, заңдар. Конституциялық заңдар қоғамдық және мемлекеттік құрылымның аса маңызды мәселелерін реттейді және парламенттің басым көпшілік (депутаттардың 2/3 бөлігінің) даусымен қабылданады.

Заңға бағынышты акт дегеніміз заң негізінде және заңға сүйене отырып қабылданатын, қоғамдық қатынастардың заңмен реттелмеген бөлігін қамтитын, міндеттілік күш болатын нормативті-құқықтық актінің бір түрі. Оның түрлері:

-    Президенттің жарлықтары мен өкімдері;

-    ‡кіметтің қаулысы, Премьер-Министрдің өкімі;

-    Министрліктер, ведомстволар мен мемлекеттік комитеттердің нормативті бұйрық, нұсқау, ережелері;

-    Мемлекеттік биліктің жергілікті органдарының қаулылары мен шешімдері;

-    жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешім, өкім, қаулылары.

Нормативті келісім – субъектілердің өзара мүддесін есепке алуды мүмкін ететін құқықтық қатынастар жүйесін жасайтын, әрі азаматтық қоғамның дұрыс өмірсүруін қамтамасыз ететін, оның субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін анықтайтын құқық нысаны. Нормативті келісім құқықшығармашылық субъектілерініңжаңа құқық нормасын қалыптастыратын келісімі. Нормативті актілермен қатар қолданылуы мүмкін.

 

 

 

1. Мемлекет
1. Мемлекет белгілері,түрлері

 

Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық институты. ^[1]