Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Кей жағдайда қатысушылар жеке-жеке жүріп істей  алмаған қылмыстарды қатысушылық  арқылы жасау мүмкіндігі туады. Қылмысты жалғыз істегенде адам өзін бүкіл  қоғамға қарсы қоя отырып, басқа  тараптан көмектің болмайтынын біледі. Өзінің қоғамнан бөлініп қалғанын сезіну, белгілі бір жағдайларда қылмыс жасаудан бас тартуға, қылмыстық  ниетін жүзеге асыруыны күмәндануына әкеліп соғады. Ал, қылмысты бір топ  адам болып жасағанда жағдай басқаша. Мұнда әрбір қатысушы басқа қатысушылардан көмек және тірек табады, сондықтан, бірлесіп жасайтын қылмысқа өз үлесін қосу шешімін бекітеді. Қатысушылық  арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға  қауіптілік дәрежесі қатысушылық кезіндегі  қылмыс ізін жасыру және қылмыстық  жауапкершіліктен құтылу мүмкіндігінің  жоғарылауына да тәуелді [4, 79 б.].

Қылмысқа  қатысушылықтың заңда көрсетілген  анықтамасын зерттеуге кіріспестен  бұрын, «қылмысқа қатысушылық терминінің түсінігін анықтау қажет. Себебі, бұл термин қылмыстық құқықтық әдебиетте  екі түрлі мағынада қолданылады.

Біріншіден, бұл термин бір қылмыс жасауға  бірнеше адамның қатысуын көрсетсе, екіншіден, қатысушылар арасында орындайтын рөлдерді бөлу жүргізілетін бірлесіп жасалатын әрекеттерді көрсетеді [5, 158 б.].

Қылмысқа  қатысушылықтың екінші түсінігіне байланысты «қылмысқа қатысушылық терминін қолданудың жоғарыда көрсетілген аспектін жіктеу мақсатында қылмыстық құқықта  тар [6, 220 б.] және кең [7, 59 б.] мағынадағы қатысушылық туралы айтылады.

Егер  бұл түсініктер араласпаса, бір терминді екі түрлі мағынада-кең және тар  қолдану қарсылық тудырмайды. Өйткені  тар мағынадағы қылмысқа қатысушылық  бір бөлімі болып кетеді. Қатысушылық  түсінігінің осы екі аспектісіне  ортақ белгі болып, екі жағдайда да қылмысқа екі немесе оданда көп  адамдардың қатысуы саналады. Тар мағынадағы қатысушылықтың айырмашылығы қатысушылар арасындағы функциялады бөлу, олардың әрекеттерінің біртектес болмауында. Осы жағдайға байланысты заң шығарушы арнайы заң-техникалық әдісін қолданады: ұйымдастырушының, айдап салушынық, көмектесушінін, әртүрлі қылмыстарындағы рөлдері бойынша ортақ әрекеттерін бөліп, олардың жауаптылығын Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде реттейді.

Біздің  пікірімізше, М.Д.Шаргородскийдің: «бірлесіп  қылмыс жасаған адамдардың әрқайсысының әрекетінде Ерекше бөлімнің бабында  көрсетілген қылмыстық құрам  болса, олардын, әрекеттерін саралауда  қылмысқа қатысушылық институтына  сілтеме жасаудың қажеті жоқ [8, 56 б.] -деген пікірін дұрыс деп есептеу керек.

Бірақ жоғарыда көрсетілген жағдайларды нақтылай келе профессор М.Д. Шаргородский қатысушылық  мәселесін мынадай жағдайларда  ғана туындайды деп көрсетеді:

1. заңда көрсетілген қылмыстық әрекет екі немесе бірнеше адамдардың әрекеттерінің жиынтығымен жасалады;
2. қылмыстық зардап олардың  әрекеттерінің жиынтығынан туындайды;
3. субьектінің   (қатысушының)   қоғамға   қауіптілігі және  кінәлі әрекетінің қылмыстылығы оның әрекетімен себепті байланысқан басқа адамдардың  (орындаушының)    қылмыстық   әрекетімен анықталады.

Басқаша айтқанда, автор қатысушылық институтының әрекетін тар мағынадағы қатысушылыққа  ғана емес, сонымен бірге, қатысушылардың әрқайсысы жеке-жеке әрекеттер жасаған  жағдайда да қолданады.  

Қатысушылардың  жеке-жеке әрекеттерінің жиынтығы заңмен тиым салынған әрекетті немесе ортақ  қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерді  құрайды [9, 67 б.].

Бұл жағдайды профессор Шаргородский «ортақ кінәң  деп атап, оны бірге орындаушылыққа қарсы қояды. Шаргородскийдің пікірінше  бірге орындаушылыққа қатысушылық  мүлде жоқ.

Профессор М.Д.Шаргородский бірге орындаушылықты қатысушылық институтынан бөле отырып, бұл институтқа қылмыстық ұйымды жатқызады, яғни, мұндай ұйымдарға қатысушылардың әрекеттерін саралауда Жалпы  бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ [7, 58 б.].

Басқа авторлар да қатысушылықтың тар және кең мағынадағы түсініктерін нақты ажыратып көрсетпейді. Мысалы, Ковалев М.И. қатысушылық  «рөлдерді бөлу арқылы, сондай-ақ бөлмей-ақ мүмкінң деп көрсетеді [9, 46 б.].

Қатысушылық түсінігін анықтауда қылмыстық  құқық теориясында ғалымдар әлі  де бір шешімге келмеген. Ковалев  теориядагы қатысушылық концепциясын топтастырып, үш бағытта бөледі [9, 107 б.]. Қасақаналық қылмысқа екі немесе оданда көп адамдардың қасақана қатысуы. Бұл пікірді криминалистердің басым көпшілігі ұсынады. Себепті байланысты  қатысушылықтың міндетті белгісі, элементі ретінде жоққа шығару. Бұл концепцияны Вышинский А.Я., Мишунин П.Г. қолдайды. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болуы. Мысалы, Трайнин: «Қатысушылық-бірнеше адамдардың бірлесіп бір абайсызда жасаған қылмыстарында да орын алады -дейді. Кейбір зерттеушілер қатысушылықтың қасақаналық сипатымен қоса, қатысушылар арасында алдын-ала келісім болу қажеттілігін көрсетеді.

Өз еңбегінде  Лаптев: «Кеңестік қылмыстық құқыққа  қатысушылықты бір немесе қылмыстар  жасау туралы келісімге негізделген  бірнеше адамдардың қатысуы деп  көрсетеді. Бірақ, бұл анықтама қатысушылардың көлемін тарылтады және атқаратын  рөлдеріне қарамастан қатысушылардың әрекеттерін алдын-ала келісімен  бекітілген формасын шектейді. Мишунин  қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін «қылмысқа қатысушылардың арасында субьективті байланыстың болуын қажет етеді [10, 89 б].

«Бұл  субьективті байланыс айдап салушы мен көмектесушінің өз әрекеттерімен  орындаушыға қылмыс жасауға көмектесіп отырғанын білуінен көрінуі тиіс. Қоғамға қауіпті әрекет жасағандары  үшін бәрі бірге қылмысқа қатысушылық  ережесі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс[11, 76 б.].

Қатысушылыққа анықтама бергенде Ковалев бір қыллмысты  жүзеге асыруда барлық қатысушылардың бірлесіп жасаған әрекеттерін көрсетіп, қажетті шарт ретінде қылмысқа қатысушының  есі дұрыстығын және ниетін көрсетеді.

Қылмысқа  қатысушылықтың түсінігі алғаш рет  заң жүзінде 1959 жылғы Қылмыстық  Кодексте орын алды. Осы кодекске сай, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлесіп қылмыс істеуге қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылды. Қылмысты екі  немесе одан көп адамдардың бірлесіп жасау процесінде олардың арасында осындай қылмысты қатысушылардың бәріне ортақ деп табуға мүмкіндік беретін  байланыс орнайды [12, 26 б.].

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне  сәйкес (27-бап) екі немесе одан да көп  адамдардың қасақана қылмыс жасауға  қасақана бірлесіп қатысуы-қылмысқа қатысуы  деп танылады [1, 11 б.].

Осы мәтінен  көрініп тұрғандай, қылмысқа екі  немесе одан да көп адам қатысқанда, қылмысқа бірлесіп қатысқанда, қылмысқа қасақана қатысқанда ғана қатысушылық  туралы айтуға болады. Бұлардың алғашқы  екеуі обьективті белгі де, соңғысы  субьективті белгі болып табылады.      

1.2 Қылмысқа қатысушылықтың белгілері

Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық  нәтижеге жету жолында өз күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды[13, б. 4[. Топ болып қылмыс жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып жасаған қылмыс қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс жасауды және онық ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының негіздері мен шектерін, кінә дәрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің маңызы зор.

Басқа құқық  салаларына қарағанда қылмыстық  құқық қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады [14, 28 б.].

Қатысушылық белгілерінің өзін объектіитік жене субъективтік белгілер деп жіктеуге болады.

Объективтік белгілер. Қылмысқа қатысушылықтың ең жалпы белгісі болып бір қылмыс жасауға бірнеше субьектінің  қатысуы саналады.

Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге  елестету мүмкін емес. Бірақ, бір ғана сандық белгінің қылмысқа қатысушылықты  анықтауға жеткіліксіз болуы  мүмкін [15, 59 б.].

Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда  қатысушылардың әрқайсысы нақты  қылмыстық нәтижеге жету жолында  елеулі әрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық  құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нәтижеге елеулі түрде  әсер ететін әрекеттер жасамаса, бұл  қылмысқа қатысушылық болып табылмайды.

Қылмысқа  қатысушының әрекеттері обьективтік  жағынан әрекетсіздікпен сипатталған  кезде де қылмысқа қатысушылықтын, болуы мүмкін емес. Бірақ, бұл қылмысқа қатысушылық әрқашан белсенді әрекетпен  көрінеді деген сөз емес [16, 51 б.].

Орыс  ғалымы Колоколов қылмысқа қатысушылық-«қатысушылар тек белсенді әрекет етіп, қылмыстық  нәтижеге жетуге ұмтылғанда ғана болады,-деп  есептеді. Трайнин Колоколовтың пікіріне қарсылық білдіре отырып, «қатысушы  нәтижеге жету жолында әрекетсіздікпен  де қатысуы мүмкін,- деп көрсетті.

Қылмысқа  қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында әрқашан белсенді әрекет жасау міндетті емес деген пікірді  қолдасақ, Трайниннің пікірімен келісу керек. Бірақ әрбір қатысушы «қылмыстық нәтижеге жетуге әрекетсіздік арқылы қатысадың деген пікір қате. Бұл  пікір орындаушы мен көмектесуші  үшін дұрыс болуы мүмкін, өйткені, орындаушылық әрекет етумен қатар, әрекетсіздікпен  де көрінуі мүмкін. Айдап салушының  ішкі табиғаты сондай, айдап салушылықты  жүзеге асыру тек белсенді әрекет ету арқылы ғана мүмкін болады, сондықтан  әрекетсіздікпен жүзеге асыруға  болады деген пікірмен келісуге болмайды. Ұйымдастырушының да қылмысқа қатысуы  тек белсенді әрекетпен сипатталады [17, 39 б.]. Сонымен, қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында екі немесе оданда көп адамдардың әрекет етуі қажет әрі қатысушылардың әрекеттері ортақ қылмыстық нәтижеге елеулі түрде үлес қосуы тиіс. Бірақ, тек сандық көрсеткіштің болуы қатысушылық үшін жеткіліксіз. Қылмысқа қатысушылықты анықтау үшін қатысушылықты басқа екі немесе оданда көп адамдардың әрекеттерінің кездейсоқ тоғысу жағдайларынан ажырататын белгі қажет. Мұндай белгі  болып қатысушылардың әрекеттерінің бірлесуі саналады. Қылмысқа қатысушылық үшін бір қылмысқа қатысушылардың бірлесіп әрекет еткендігі қажет. Кеңестік заң әдебиеттерінде әрекет бірлесімі мәселесі толық, жан-жақты ашылып көрсетілмеген.

Ғалымдар  Гришаев Г.А мен Кригер П.И [6, 37 б.] әрекет бірлесімі түсінігін төрт элементтен тұрады деп көрсетеді:

1. қылмысты бірнеше адам бірлесіп жасайды;
2. қылмыстық нәтиже бұл адамдар үшін ортақ, біртұтас болады;
3. әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының әрекеті үшін қажетті шарт болып табылады;
4. қылмыстың   нәтижесінде   қылмыс  жасау   факті   қатысушылардың әрқайсысының әрекетімен себепті байланысты.

Бірлесім  белгісін осылайша жіктеу белгілі бір  дәрежеде жасанды болып табылады, өйткені, біріншіден, әрекет бірлесімі  түсінігіне басқа обьективті моменттерді  қосу арқылы қалыптан тыс ұлғайтады, екіншіден, бұл түсініктің психологиялық  субьективтік мазмұнын жоққа шығарады.

Кейбір  Кеңестік криминалистер әрекет бірлесімі-қатысушылардың қол сұғу обьектісінің бір болуынан көрінеді дейді. Мысалы, Соловьев: «Қылмыс  жасауға қатысқан адамдардың әрекеттері бір обьектіге бағытталса, қылмысқа қатысушылық орын алады, яғни, бір  қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді  немесе осындай қауіп төндіреді [4, 49 б,]-дейді.

Қатысушылық арқылы жасалынатын көп қылмыстарда  кінәлілер бір обьектіге қол  сұғатындығына қарамастан, қатысушылардың әрекет бірлесімін бұлай түсіндіруге  болмайды. Өйткені, екі адам бір обьектіге  қол сұғуы мүмкін, бірақ оларды қатысушылар деп табуға болмайтын  жағдайлар да бар.

Осыған  орай, әрекет бірлесімі түсінігін  ашу үшін қатысушылардың әрекеттерінің  бір обьектіге зиян келтіруге  бағытталғандығы жеткіліксіз. Демек, қатысушылардың әрекет бірлесімін бір  обьектіге қол сұғуымен түсіндіруге  болмайды.

Бірлесім  обьективтік моменттен басқа, белгілі  бір психикалық ортақтылық болуын қамтиды. Бұл мәселе қылмысқа қатысушылардың бар мағынасына қатысты туындайды, өйткені, бірге орындаушылықта немесе қылмыстық ұйым нысанындағы қатысушылықта  әрекет бірлесімін анықтау қиын емес. Бірлесімді анықтау қатысушылар  арасында келісім болғанда да қиын емес. Мұндай келісім жоқ болғанда әрекет бірлесімін анықтау қиынға соғады. 1. Бұл жағдайда әрекеттері бір қылмыстық  нәтиженің тууына әсер ететін бірнеше  субьектілердің арасында психикалық байланыстың  бар немесе жоқтығын зерттеу мәселесі сыртқы, обьективті сферадан ішкі сфераға, қатысушының  санасында  болатын  психикалық  процестерді  зерттеу  сферасына өтеді.

Өз әрекетімен ортақ нәтижеге әсер ететін адамдардың мінез-құлқы олардың арасындағы байланыс туралы айтуға мүмкіндік береді.