Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Белгілі бір адамды ұйымдасқан топтың мүшесі деп табу үшін оның қылмыстық жоспар жасауға қатысуы немесе ол туралы білуі және өзінің әрекетімен қылмыс жоспарының орындалуына көмектесу  фактісі қажет. Егер ол адам қылмыс сипаты туралы білсе де, тіпті белгілі  бір мөлшерде оны жүзеге асыруға  немес қылмыс ізін жасыруға көмектессе де, бірақ, қылмыс жоспарын жасауға  қатыспаса немесе ол туралы білмесе, мұндай адамдар ұйымдасқан топтың мүшелері болып табылмайды, олар тек қылмысқа қатысушылар болады [55, 12 б.].

Сондықтан «қылмыс ізін немесе қылмыскерді  жасыруға уәде беру фактісі қылмыс ізін жасырушы адамды барлық жағдайда ұйымдасқан топ мүшесі деп табуға негіз боладың» деген Меркушевпен  келісуге болмайды. Осы анықтамаға сүйенетін болсақ, ұйымдасқан топ  түгелдей алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылыққа теңестіріледі де, ұйымдасу ерекшелігін көрсетпейді. Қылмыс жасауға немесе қылмыс ізін жасыруға көмектесуге немесе тікелей  қатысуға уәде беру жеткіліксіз, жоспар жасауға қатысу немесе қылмыстық  ниет туралы білу қажет. Қылмысқа қатысушылықтың дербес нысаны ретінде ұйымдасқан топ құрамында қылмыс жасау Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінде келесі түде ескерілген: біріншіден, кез-келген қылмыс жасағанда жауаптылықты және жазаны ауырлататын мән-жағдай (54бап Ібөлім В-тармақ); екіншіден, Ерекше бөлімнің бірқатар баптарында (96; 103; 104; 120; 121) қылмыстың ауырлатылған құрамы ретінде көрсетілген; үшіншіден, 235 бапқа сәйкес ұйымдасқан қылмыстық топты құру, сондай-ақ оны басқару үшін жауапкершілік бекітілген. Ұйымдасқан топ көп жағдайларда қауіпті, пайда табу мақсатында қылмыстар (ұрлық,тонау,шабуыл жасап тонау, қорқытып алушылық); жеке адамға қарсы қылмыстар (адам ұрлау, кісі өлтіру, денеге түрлі жарақаттар салу) және қару-жарақ, оқ дәрі, жарылатын заттар ұрлау сияқты қылмыстар жасайды. Ұйымдасқан топты бұрын қаралып кеткен қылмысқа қатысушылық нысандарынан негізгі айыру белгісі-оның тұрақтылығы болып табылады.Бұл топ мүшелерін (қатысушыларын) белгілі бір уақыт ішінде көптеген қылмыстарды (ұқсас және әртүрлі) бірлесіп жасау мақсаты біріктіреді деген сөз. Әрине, мұндай қылмыстық әрекет осындай топтың және оның жекелеген мүшелерінің әрекеттерін басқаратын, дайындықты, қылмыстық жоспарды жасауды, топ мүшелерінің арасында орындайтын рөлдерді бөлуді жүзеге асыратын басшының (ұйымдастырушының) болуын талап етеді. Ұйымдасқан топты салыстырмалы түрде бірлесіп қылмыстық әрекет ету мақсатымен біріккен адамдардың автономиялы қоғамдастығы десе де болады. Бірақ, ұйымдасқан топ арнайы дайындықты қажет ететін бір ғана қылмыстық әрекетті жүзеге асыру үшін де құралуы мүмкін.Қару-жарақтың болуы ұйымдасқан топтың міндетті белгісі болып табылмайды.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Пленумның 1996 жылғы 25 шілдедегі «Бөтеннің мүлкін ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы 9-шы қаулысының 4,5 және 8 тармақтарында  «ұйымдасқан қылмыстық топтың және қылмыстық сыбайластықтың алдын  ала келісіммен қылмыс жасаған адамдар  тобынан айырудың ең негізгі белгісі-олардың  ұйымдасу дәрежесі мен тұрақтылығын деп көрсетілген.

Сондықтан, қылмысқа қатысушылықтың ұйымдасқан топ  және алдын ала келісіммен қатысу сияқты нысандарының айыру негізінде  тұрақтылық белгісі жатыр. Алдын  ала келісіммен қылмысқа қатысушылықты  бірге орындаушылар қандайда бір  қылмысты бірлесіп жасауға келіседі де, олардың ниеті өз әрекеттерін  кейінгі қылмыстарға бағыттауды қамтымайды. Бірақ, бұл дегеніміз, алдын  ала келісіммен қылмыс жасаған топтың құрамында әрекет еткен адамдар  кейін қайта бірігіп, дәл сондай немесе басқа қылмыстар жасамайды  деген сөз емес. Дегенмен, жекелеген  қатысушылар арасында тұрақты байланыс және өздерінің бірлескен әрекеттерін  үнемі бағыттап отыру болмаса, мұндай адамдар тобы ұйымдасқан топ болып  табылмайды. Белгілі бір уақыт  өткен соң алдын ала келісіммен қылмыстық әрекет жасаған адамдар  тобы тұрақты болып, ұйымдасқан қылмыстық  топқа айналуы мүмкін.

Ұйымдасқан  топ бірге орындаушылардан тұруы  мүмкін, олардың әрқайсысы қылмыстық  құрамның обьективті жағын жүзеге асыруға  тікелей қатысады. Бірақ, көп жағдайларда  өзара келісімге сәйкес немесе топ  ұйымдастырушысының бұйрығы бойынша  топ мүшелері әртүрлі рөлдерді орындай  береді; біреулері топ ұйымдастырушысына  топ мүшелерінің әрекеттерін  бағыттауға көмектеседі; екіншілері, нақты  бір қылмыстың орындаушылары  болады; үшіншілері, орындаушыға көмектеседі; төртіншілері, қылмыстық жолмен табылған заттарды табуы мүмкін. Ұйымдасқан топ мүшелері белгілі бір жағдайларға  байланысты орындайтын рөлдерімен ауысуы мүмкін. Бірақ, ұйымдасқан топтың мүшелері орындайтын рөлдерінде тәуелсіз орындаушы  болып табылады да, өздері дайындауға немес жүзеге асыруға қатысқан қылмыстары үшш жауап береді. Ал ұйымдасқан топтың тұрақты мүшесі болып табылмайтын, бірақ, олардың құқыққа қарсы  әрекеттеріне көмектескен адамдар  жекелеген қылмыстарға көмектесуші  ретінде жауапқа тартылады. Осыған байланысты ұйымдасқан топтың қатысушыларының, әрқайсысының әрекеті туралы, қылмыс жасаудың дәл уақыты мен жағдайы туралы топтың басқа мүшелері біле бермеуі мүмкін. Олардың жасалатын қылмыс туралы, қылмыстың жалпы жоспарын, орындаушының белгілі бір қылмыстың, құрамды жүзеге асыратынын және өздерінің орындаушыға қылмыс жасауға немесе қылмыс ізін жасыруда белгілі бір көмектесу әрекетін жүзеге асыратындығын ғана білуімен шектелуі мүмкін.

Сондықтан, ұйымдасқан топтың қылмыс жасау факті  қылмыстың қауіптілігін жоғарылатуына  байланысты бұл жағдай сот жаза тағайындағанда ұйымдасқан топтың барлық мүшелері үшін жауаптылықты ауырлататын мән-жағдай ретінде ескеруі тиіс.

Трайнин «ұйымдасқан топтың топтасу дәрежесі алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылыққа  қарағанда жоғары деп көрсетсе, Пинчук «Трайнин ұйымдасқан топ туралы анықтамасы тәжірибеде жарамсыз» деп қарсылық көрсетеді [53, 108 б.].

Ұйымдасқан  топтың негізгі белгісі ретінде  оның ұйымдасу дәрежесін көрсете  отырып Пинчук, өз ойын былай жалғастырады: «Ұйымдастыру-алдын ала келісім  барысында ұсынылған қылмыстық  нәтижеге жетуге бағытталған дайындық шараларының жинағы, яғни, қылмыс жасауға  қолайлы жағдайлар тұғызу: қылмыс жасаудың жоспарын дайындау, қатысушылар  арасында орындайтын рөлдерді бөлісу, қылмыс жасау уақытын белгілеу, қылмыс жасау барысында қолданылатын құрал-саймандар  дайындау, жалған іс құжаттар дайындау т.б.

Топтың  ұйымдасуын сипаттайтын мән-жағдайларға  топ мүшелерінің ортақ мақсаттарының  болуы, қылмыстық қолсұғушылықтың  обьектісін таңдау, қатал тәртіп, сатқындарға  қолданатын жазалардын болуын қосуға болады. Көп жағдайларда ұйымдасқан топ мүшелерінің жалған, лақап  аттары болады.

Қылмыстық сыбайластық жасаған қылмыс. Қазақстан  Республикасы Қылмыстық кодексінің 31 бабының 4 бөліміне сәйкес, егер қылмысты ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстар  жасау үшін құрылған бірігіп ұйымдасқан топ (ұйым) не нақ сондай мақсатпен  құрылған ұйымдасқан топтың бірлестігі жасаса, ол қылмыстық сыбайластық (қылмыстық  ұйым) жасаған қылмыс деп танылады.

Қылмыстық сыбайластық қылмысқа қатысушылықтың ең қауіпті нысаны болып табылады. Мұнда бірнеше адамдардың бірлесіп қылмыс жасау туралы жай ғана келісімі емес, қылмыскердің байланысының белгілі  бір нысаны айқындалады, мақсаты  қылмыс жасау болып табылатын  ұйымдасқан қылмыстық сыбайластықтың негізі қаланады. Ұйымдасу мен тұрақтылық белгілері қылмыстық сыбайластықты  ұйымдасқан топтан айыру белгілері  болып табылады.

Ұйымдасқан  топ қатысушылардың күшін бір  немесе бірнеше қылмыстар жасау  үшін біріктіретін алдын ала сыбайластық. Қылмысқа қатысушылықтың бұл нысанында  әрекет етуші адамдар арасында алдын  ала келісімнің болуымен қатар (жай  қатысушылықтың айырмасы), тұрақты  ұйымдасқан формадағы келісім болады. Ерекше түрдегі қылмысқа қатысушылық  белгілі бір ауыр немесе өте ауыр қылмыстар жасауға дайындалған  ұзақ уақытқа ұйымдасқан адамдар  тобы. Қылмыстық сыбайластықтың пайда  болу фактісінің өзі қоғамға қауіпті  болып табылады.

Осы анықтама қылмыстық сыбайластығының түсінігін  негізінде дұрыс көрсетті. Теоретиктердің көпшілігі қылмыстық сыбайластықтың анықтамасын көрсетуде қылмысқа қатысушылықтың осы нысанының міндетті белгісі ретінде оның тұрақтылығын ұсынады. Оған байланысты кеңестік қылмыстық  құқықта біршама уақыт ішінде қылмыстық сыбайластық жасаған  қылмыстардың қайталануы мағынасындағы  тұрақтылық қылмыстық сыбайластықтың міндетті белгісі болып саналды.

Бірнеше ауыр емес қылмыстар жасаған адамдар  тобы тұрақты байланыста  болмауы,  әрі  олар ұйымдасқан қылмыстық топ  болмауы мүмкін,   сондықтан   мұндай   топтар   қылмысқа   сыбайластық   болып табылмайды.

Қылмысқа  қатысушылар арасындағы байланыс сипатын, олардың мақсаттарын қылмыстық  әрекеттердің тәсілдерін ескермей, бір  ғана «қылмыстың қайталануың фактісі  негізінде тұрақтылық белгісін түсіндіру  бірлескен қылмыстық әрекеттің  кебір нысандарының қоғамға қауіптілігін дұрыс бағалауға кедергі келтірді, ұйымдасқан қылмыстық әрекеттің  қауіпті нысандарымен күресуді қиындатты.

Сыбайластықтың  қылмыстық әрекеті көп жағдайларда  бірнеше қылмыстарды дайындау мен  жүзеге асырудан тұрады. Бірақ, кейде  қылмыстық әрекет бір ғана өте  ауыр қылмысты дайындаудан көрінуі  мүмкін, мұндай дайындық барысында  топ мүшелерінің арасында берік  байланыс орнайды, белгілі бір ұйымдасу нысандары анықталады.

Жалпы айтқанда, қылмыстық сыбайластықты бір  немесе бірнеше қылмыстарды дайындау немесе жүзеге асыру мақсатында біріккен екі немесе оданда көп адамдардың ұйымдасқан тұрақты тобы деп көрсетуге  болады.

Қылмыстық сыбайластықтың мүшелері болып табылатын  адамдардың шегін анықтаудық тәжірибелік  және теориялық маңызы зор. Кеңестік заң әдебиетінде бұл мәселеге аз көңіл бөлді, кей жағдайда қылмыстық  сыбайластықтың мүшелері мен қылмысқа қатысушылар арасында айырмашылық  көрсету мүмкін болмады. Кей авторлардың  пікірінше қылмыстық сыбайластық  мүшелері болып сыбайластық қатарына кіруге келісім берген адамдар мен  қатар, мұндай келісім бермеген, бірақ  қылмыстық тапсырма орындаған немесе сыбайластық жиналыстарына қатысқан адамдарда саналады. Қылмыстық сыбайластыққа  мүшелікті осылай түсіндіру қате деуіміз керек, өйткені, қылмыстық  сыбайластықтың мүшелері болып табылмайтын, тек көмектесуші немесе қылмыс туралы хабарламаушы болатын адамдарды  қылмыстық сыбайластықтың мүшелері деп табуға мүмкіндік береді. Қылмыскерлердің  әсерінен кездейсоқ түсіп қалған мұндай адамдарды қылмыстық сыбайластықтың мүшелері деп қарау жауапкершілікті  бөлуден (дифференциация) бас тартуды  білдіреді, бұл дегеніміз қылмыстық  құқық принцптерін бұзу болып  табылады да, шын мәніндегі қылмыскермен күресті қиындатады. «Ұйымдасқан қылмыстық топқа немесе қылмыстық сыбайластыққа қатысу ұйымдасқан немесе сыбайластық жасаған қылмыстарға тікелей қатысуды ғана емес, сонымен қатар қылмыстық ұйымдардың мүддесіне сай келетін әрекеттерді: басшылық, қаржыландыру, қылмыс обьектісін іздестіру, көлікпен қамтамасыз ету және т.б әрекеттерді жасауды түсіну керек-деп көрсетті. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1996 жылғы 25 шілдедегі 9 қаулысының 9 тармағында.

Жоғарыда  айтылғандай, қылмыстық сыбайластық  белгілі бір тұрақты байланыс нысандары бар және қылмыстық  әрекетпен бірлесіп айналысуды мақсат етіп қойған ұйымдасқан адамдар тобы болып табылады. Осыған байланысты қылмыстық сыбайластыққа мүше болу топтық сипатын оның қылмыстық әрекетінің мақсаттарымен тәсілдерін білу мен  қатар осы сыбайластықтың құрамында  қылмыстық әрекетпен айналысуға тілек білдіруді көрсетеді. Сыбайластықтың жекелеген мүшелері сыбайластық жасайтын барлық қылмыстарға қатыса бермеуі, оның барлық мүшелері мен басшыларын тани бермеуі мүмкін, бірақ олар қылмыстық сыбайластықтың сипатымен мақсаттарын біле оырып, белгілі бір нысанда оның мүшелігіне кіруге тілек білдіреді. Қылмыстық сыбайластық мүшелігіне қабылдау әртүрлі болады, ол сыбайластықтың сипаты мен оның әрекеттерінің жағдайлары мен шарттарына байланысты анықталады.Әрине, мүшелікке қабылдау белгілі бір дәстүрлермен байланысты болуы міндетті емес. Бұл жерде қылмыстық сыбайластық мүшелігіне енген адам өзінің басқа мүшелерінің қылмыстық әрекеттерімен байланысын сезінуі тиіс, ал сыбайластықтың басқа мүшелеріне сыбайластықтың қылмыстық әрекеттеріне қатысуға тілек білдірген жаңа мүшенің белсенді көмегіне сенім білдіреді[58, б. 128]. Сондықтан, сыбайластық жиналысына қатысу немесе оның қылмыстық әрекеттеріне кей кездері көмектесу-мұндай адамдарды тек қылмыс ізін жасырушы, қылмыс туралы хабарламаушы немесе қылмысқа қатысушылар деп жауапқа тартуға негіз болады.

Заңның  мағынасына байланысты қылмыстық сыбайластық  кем дегенде екі адамнан тұруы  мүмкін. Бірақ, басым жағдайларда  қылмыстық сыбайластыққа көптеген адамдардың қатысуы тән. Тіпті көп  жағдайларда қылмысқа қатысушылықтың осы нысаны өзара тікелей әрекет етпейтін, бірақ бір орталықтан басқарылатын жекелеген автономиялы топтардан  тұратын күрделі құрылымнан тұрады. Қылмыстық сыбайластықтың әрекеттерінің  әсер ету ауданы тұтас бір салаларды  қамтуы, тіпті республикалық, халықаралық  дәрежеде болуы мүмкін.

Сыбайластықтың  белсенді және пассивті қатысушыларының  бөлініп шығуына соғатын рөлдерді бөлісуге қарамастан, қылмыстық сыбайластықтың барлық мүшелері бірге орындаушылар болып табылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 235 бабына байланысты қылмыстық сыбайластыққа мүше болудың  өзі дербес қылмыс болып табылады. Бұдан басқа сыбайластық мүшесі дайындауға немесе жүзеге асыруға өзі  тікелей қатысқан нақты қылмыстар  үшін (31 бап 5 бөлім) жауап береді. Сыбайластық  мүшелігіне кіруге келісім бермеген, бірақ сыбайластықтың қылмыстық  әрекетінің жүзеге асуына жүйелі түрде  көмектескен адамдар сыбайластықтың мүшелері ретінде қаралуы тиіс. Көмектесушілік функцияның бір рет ғана орындау  қылмыстық сыбайластыққа қатысу болып табылмайды да, Қылмыстық кодекстің 28 бабының 5 бөліміне сәйкес өзінің ниетімен қамтылған нақты қылмыстарға  көмектесуші ретінде жауапқа тартылуы тиіс.