Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысушылардың жалпы сипаттамасы

Қылмысқа  қатысушылықты нысандарға бөлуде Пионтковскийдің  көзқарасын Ковалев та қолдады. Қылмысқа қатысушылықтың «сыртқы және ішкі жақтарының ескере отырып, ол қылмысқа қатысушылықты  топтауды «қылмысқа қатысушылықтың негізін құрайтын осы жақтың негізінден, жүргізуді қажет деп табады. Осы  айтылғандарды қорыта отырып Ковалев  қылмысқа қатысушылықтың екі нысанын  ажыратады: алдын-ала келісіммен қатысу және алдын-ала келісімсіз қатысу. Қылмысқа қатысушылықтың соңғы нысанын Ковалев  тағы екі түрге бөлу керек дейді: алдын-ала келісіммен жай қатысушылық  және қылмыстық ұйым сипатындағы  алдын-ала келісіммен қатысушылық .

Қылмыстық құқықтық әдебиетте қылмысқа қатысушылықты  нысандарға бөлудің басқа да критерилері  көрсетіледі. Мысалы, Смирнов «қылмыс  жасаған адамдар арасындағы субьективті  байланыстың сипатына байланыстың  қылмысқа қатысушылықтың 3 нысанын  көрсетеді: жай қатысушылық (немесе ортақ кінә); біржақты субьективті  байланыс бойынша қылмысқа қатысушылық  және орындаушы мен қатысушылар  арасында екіжақты келісім болган жағдайда қатысушылық.

Шаргородский  бірге орындаушылықты қылмысқа қатысушылық  институтының шегінен шығара отырып, қылмысқа қатысушылық нысандары  ретінде ортақ кінә, жай қатысушылық  және қылмыстық ұйымды ұсынады.

Шнейдер қылмысқа қатысушылықты жай қатысушылық (ортақ кінә немесе бірге орындаушылық), күрделі қатысушылық және қылмыстық  сыбайластық деп бөледі. Бірақ, «қылмысқа  қатысушылықты нысандарға топтау олардың  қатысушыларының өзара қатынасының  құрылымдарына, олардың жауапкершіліктерінің шарттарына, тәртібімен шектеріне байланысты анықталады. Кез-келген бірлесіп жасалатын әрекет түрлі белгілерімен сипатталады. Осы белгілердің әрқайсысы бойынша логика заңдарына сүйене отырып, бөлу жүргізуге болады. Қылмысқа қатысушылықты құрайтын бірнеше адамның бірлесіп жасаған қоғамға қауіпті әрекеттерінде топтастыруға болады. Осы айтылғандарды басшылыққа ала отырып Бурчак, қылмысқа қатысушылықты 3 нысандарға бөледі: бірге орындаушылық, орындайтын рөлдерді бөлу арқылы қатысушылық және ерекше түрдегі қылмысқа қатысушылық. Қылмысқа қатысушылыардың әрекеттерінің келісім дәрежесіне байланысты бірлесіп қылмыс жасау жағдайын топтау және осының негізінде қылмысқа қатысушылықтың түрлі нысандарын бөліп шығаруды басқа топтастырумен-қылмысқа қатысушылықты түрлерге бөлу-шатастырмау керек.

Егер  қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлу қылмыскердің ұйымдасу дәрежесін  және бірлесіп жасаған қылмыс қауіптілігін көрсетуді көздесе, ал түрлерге бөлу қатысушылардың әрекеттерінің қылмыстық  сипатын көрсетуді мақсат етіп қояды. Қылмысқа қатысушылықтың барлық жағдайларын  екі түрге бөлуге болады: жай қатысушылық; бұл жерде барлық қатысушылардың әрекеттері біртектес және қылмыс құрамын  жүзеге асыруға тікелей қатысады(бірге орындаушылық); күрделі қатысушылық, бұл жерде орындайтын рөлдерді бөлу жүргізіледі, нәтижесінде қатысушылар әртүрлі әрекеттерді жүзеге асырады. Осыған сәйкес қылмысқа қатысушылықты әртүрлі топтастырудың тек өзіне тән мақсаттары бар, әртүрлі негіздерде құралады.

Жоғарыдағы  көрсетілген анықтамадан көріп  отырғанымыздай, қылмысқа қатысушылықты  нысандарға бөлуде көптеген ғалымдар ұйымдасқан топты атамай кетеді немесе алдын-ала келісіммен қатысушылыққа  жатқызады. Мысалы, ұйымдасқан топты  қылмысқа қатысушылықтың жеке нысаны ретінде қарау мәселесі жөнінде  Бородин; «Ұйымдасқан топ -қылмысқа қатысушылықтың жеке нысаны деген тұжырым  дұрыс емес және теория мен тәжірибеде шатастыруға әкеліп соғуы мүмкін. Ұйымдасқан топ дегеніміз - кінәні ауырлататын  қылмысқа қатысушылықтың бір түрі -деп  жазады [53, 25 б.].

Ұйымдасқан  топты қылмысқа қатысушылықтың жеке нысаны ретінде қарастырудың қажеттілігін Гришаев пен Кригер қолдады: «Ұйымдасқан  топ қылмысқа қатысушылықтың ерекше нысаны бола отырып,қылмысқа қатысушылық  нысандары жүйесінде алдын ала  келісіммен қатысушылықпен ерекше түрдегі  қатысушылық арасында жеке орын алуы тиіс.

Дәл осындай  пікірді Трайнин де ұстанады: 1947 жылғы КСРО Жоғары Кеңесінің Президумының жарлығына сәйкес, кейбір авторлар ұйымдасқан топтың алдын-ала келісіммен қатысуға немесе қылмысқа қатысушылықтың ерекше түрі- бандыға жатқызады.Ал, шын мәнінде ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың жаңа жеке нысаны болып  табыладын.

Қылмысқа  қатысушылықтың теорияда ұсынылған  түрлерін салыстыра отырып, олардың  бәрі ұқсас деген тұжырымға келуге болады.

Трайнин Жәй қатысушылықңдеп алдын-ала  келісімсіз қатысушылықты түсінеді.Қылмысқа қатысушылықтың осы түрін Пионтковский, Гришаев пен Кригер де қолдайды,олардың  айтуынша бірге орындаушылық алдын-ала  келісімсіз қатысушылыққа тән [53, 27 б].

Алдын-ала  келісімсіз қылмысқа қатысуда, алдын  ала келісіммен қатысу сияқты рөлдерді бөлісіп қатысумен қатар, бірге  орындаушылықта орын ала береді.

Пионтковскийдін, осы пікірімен Тельновта қосылады: түлі рөлдерді бөлісу арқылы қатысу кезінде  «ұқсас әрекеттерді екі немесе оданда көп кінәләлер жүзеге асыруы мүмкін» [54, 112 б.].

Осыған  байланысты жай қатысушылық, яғни, алдын  ала келісімсіз қатысу бірге орындаушылық түрінде көрінуімен қатар, рөлдерді бөлісу арқылы қатысушылықты да көріне береді.

Жоғары  да көрсетілген қылмысқа қатысушылық  нысандарын қорыта келіп, қылмысқа қатысушылық  нысандарының жүйесін келесі түрде  құрған дүрыс:

1. алдын ала келісімсіз қатысу;
2. алдын ала келісіммен қатысу;
3. ұйымдасқан топ;
4. қылмысқа қатысушылықтың ерекше нысанын-қылмыстық ұйым (сыбайластық). Қылмысқа қатысушылықтың нысандарының осы жүйесі 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 31-бабында орын алды. Адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан тобымен, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық сыбайластық құрамында қылмыс жасау Қылмыстық кодекстің 54-бабының 1-бөлімінің в тармағына байланысты қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар болып табылады.

Қылмысқа  алдын ала келісімсіз қатысу. Қазақстан  Республикасы Қылмыстық кодексінің 31-бабының 1-бөліміне сәйкес, қылмыс жасауға  екі немесе оданда көп орындаушы  күні бұрын сөз байланыспай қатысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс деп  табылады.

Қылмысқа  қатысушылықтың бұл нысанында қатысушылардың қылмыстық әрекетінің келісім дәрежесі елеусіз немесе тіпті жоқ, олардың  арасында субьективті байланыс төмен  және бір қатысушының екінші адамның  қылмысқа қатысатынын қылмысты бастаған кезде немесе қылмыс жасау барысында  білуімен шектеледі.

Қылмысқа  қатысушылықтың бұл нысаны қатысушылықтың   басқа нысандарына қарағанда  қоғамға қауіптілік дәрежесі төмен  болуымен сипатталады.

«Жай  қатысушылық бір қылмыс жасаудағы  бірнеше адамдардың қатысуының қауіптілігі  төмен түрі. Мұнда әрекет етуші  адамдар қылмыс жасауға басқа  адамдардың қатысатынын біледі, жеке қатысушылар арасында қылмыс жасау  туралы алдын ала келісім жоқ. Қылмысқа қатысушылықтың жай нысанына орындаушы айдап салушы мен көмектесушінің рөлін белгілемеген жағдайлар да жатады.

Көп жағдайда бірнеше адамның алдын ала  келісімсіз бірлесіп қылмыс жасау барысында  барлық қатысушылардың қылмыстық әрекеттері біртектес болады, яғни, әр қатысушы қылмыстық құрамды жүзеге асыруға  тікелей қатысады.

Алдын ала  келісімнің болмау факті қылмысқа қатысушылардың өз әрекеттерін келісуге, қылмыс ізін жасыруға шаралар қолдану мүмкідігінен айырады. Сондықтан, алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысудың қоғамға қауіптілік дәрежесі барлық жағдайларда жалғыз адам жасаған қылмыстың қауіптілігінен жоғары бола бермейді. Кейбір қылмыстарды  жасағанда олардың ерекшеліктерін, нақты жағдайларды, орнын, уақытын  ескере отырып, алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысу қылмыспен қылмыскердің, қоғамға қауіптілігін елеулі маңызы болмауы да мүмкін. Осыған байланысты қылмыстық заң алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықты барлық қылмыстар  бойынша жауаптылықты ауырлататын  мән-жағдай деп таба бермейді. Бірақ, көрсетілген жағдай қылмыстық әрекеттің кейбір түрлеріне жоғары қауіптілік сипатын бермейді деген сөз емес. Кейбір қылмыстарды топ болып жасау қатысушылардың арасында келісім болмаған күннің өзінде де, жалғыз адамның қылмысынан әлдеқайда қауіпті болатыны белгілі,  өйткені белгілі бір қылмыстық нәтижеге бағытталған бірнеше адамның қылмыстық ниетінің, өзара көмек және т.б. жағдайлар қылмыс жасауды едәуір оңайлатады, сондай-ақ, заңмен қорғалатын обьектіге елеулі зиян келтіруі мүмкін.

Сондықтан алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылықтың қауіптілігін ескере отырып, заң шығарушы осы белгілердің негізінде осындай  қылмыстардың ауырлататын құрамдарын Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміне (120-бап;121-бап;257-бап) енгізген. Бұл баптарда жауаптылықты ауырлататын мән-жағдай ретінде алдын ала келісім болмаса да, қылмыстық құрамының обективтік жағын тікелей орындаған адамдар тобының қылмысы көрсетілген.

Кейбір  жағдайларда, қылмысқа қатысушылықтың осы нысанында көпдеген адамдардың әрекет етуі қоғамға елеулі түрде  қауіп төндіреді. Мысалы, Қазақстан  Республикасы Қылмыстық кодексінің 241-бабында көрсетілген жаппай тәртіпсіздіктер. Әрине, жаппай тәртіпсіздікке қатысатын  адамдардың ішінде де «тәртіпсіздікті  ұйымдастыру туралы алдын ала  келіскен адамдар да болады, бұл  туралы осы баптың өзінде тікелей  көрсетіліп кеткен. Бірақ, жаппай тәртіпсіздікке қатысатын басым көпшілік тәртіпсіз  әрекет етуші көп адамдардың жиынтығы ретінде, алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылар болып табылады.

Алдын ала  келісімсіз қатысушылықтың белгілері  болмағанымен, қылмысты бір топ адамдар  жасады деп айта алмайтын жағдайларда  болады, яғни, көмектесушілік әрекет орындаушының қылмыс жасау үстінде болуы мүмкін, бірақ бұл туралы орындаушы білмейді. Мысалы, екі адамның төбелесіп  жатқанын көріп үшінші адам олардың  біреуіне көмектесу мақсатында ешкімге  байқатпай пышақ тастайды. Бұл  жерде алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылыққа тән қоғамға қауіптілігі  жоғары бірге орындаушылық жоқ болғандықтан, жауаптылықты ауырлататын мән-жағдай-қылмыстық  топтың жасауы-туралы айта алмаймыз.

Қылмысқа  алдын ала келісіммен қатысу. Қазақстан  Республикасы Қылмыстық кодексінің 31-бабының 2-бөліміне байланысты егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын  уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобын алдын ала сөз  байласып жасаған қылмыс деп табылады.

Қылмысқа  алдын ала келісіммен қатысу бірнеше  адамдардың бірлесіп қылмыс жасау туралы қылмыс жасамастан бұрын келісім  жасаған жағдайында орын алады. Осының нәтижесінде қылмысқа қатысушыларға  қылмыстың, тек жалпы сипаттамасы  ғана емес, сонымен бірге қылмыстық  әрекеттің басқада мән-жағдайлары белгілі болады. Қылмысқа қатысушылықтың осы жағдайында қатысушылардық арасындағы субьективті байланыс жоғары болады (салыстырмалы түрде), олардың қылмыстық  әрекетінің ұйымдастырылуы да жоғары, сондықтан қылмысқа қатысушылықтың бұл нысанының қауіптілігі де жоғары.

Қылмысқа  қатысушылардың арасындағы алдын ала  келісім сипаттамасы бойынша  әртүрлі болады. Келісім қылмыс жасаудың жекелеген кезеңдері туралы немесе қылмыстың егжей-тегжейіне дейін  жасалуы мүмкін. Бірнеше адамдар  бірқатар қылмыстарды бірлесіп жасау  туралы келісімге келуі мүмкін, онда әрбір қылмыстың жоспары жеке-жеке жасалады.

Кейбір  жағдайларда қылмысқа қатысушылық  туралы келісім жекелеген мәселелерді  қамтып, бірнеше адамдардың ұйымдасуы  елеулі түрде болмайды. Бұл жерде  бірге орындаушылармен қатар, рөлдерді бөлісіп қатысушылық орын алуы мүмкін. Алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық  арасында тығыз субьективтік байланыс және қылмыстық әрекет туралы елеулі келісім болмаған айдап салушы мен орындаушымен көмектесуші болуы мүмкін.

Мұндай  қатысушылық көп жағдайларда  бірлескен қылмыстық әрекеттің  қоғамға қауіптілік дәрежесі елеулі болғанымен, барлық қатысушылар үшін жауапкершілікті ауырлататын мән-жағдай болып санала бермейді.Алдын ала  келісім нәтижесінде барлық қатысушылар  қылмыстық құрамды жүзеге асыруға  тікелей қатысқанда жағдай басқаша  болады. Осындай бірлескен әрекеттін, қоғамға қауіптілігі, кейбір жағдайларда, едәуір жоғарылайды. Бірақ қазігі кезде  алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылықтың барлық жағдайларын жауапкершілікті  ауырлататын мән-жағдай ретінде  санауға болмайды.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алдын ала келісіммен қатысушылық  жауапкершілікті ауырлататын мән-жағдай ретінде біқатар баптар көрсетілген (120;121;125;126 баптар).

«Осы  жағдайларда бірнеше адамдардың алдын ала келісіммен қылмыс жасауы қорғалатын обьектінің ерекшелігіне байланысты, жалғыз адамның қылмысына қарағанда  қауіптілігі жоғары болып саналады. Сондықтан, жоғарыдағы қылмыстардың ауырлататын  құрамдарын бөліп көрсетуді дұрыс  деп есептеу керек.

Қорытып айтқанда, алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылықта барлық қатысушыларға  жасалатын қылмыстың сипаттамасы  белгілі болады, бірақ олардың  арасында қылмыстық әрекеттің кейбір кезеңдері ғана талқыланады, бұл  дегеніміз, олардың арасында тұрақты  байланыс болады деп айтуға мүмкіндік  бере бермейді. Алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылықта қылмысты дайындау мен оны жүзеге асыруда шешуші рөлді орындаушы атқарады.

Ұйымдасқан  топ жасаған қылмыс. Қазақстан  Республикасы Қылмыстық кодексінің 31 бабының 3 бөліміне байланысты егер қылмысқа бір немесе бірнеше қылмыс жасау  үшін күні бүрын біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады.Ұйымдасқан топ-қылмысқа қатысушылықтың дербес нысаны болып табылады. Ұйымдасқан топ мүшелерінің  арасында қылмыстардың негізгі мәселелерін  талқылауға орындайтын өзара бөлісуге, қылмыс жасаудың орны, уақыты, тәсілі және қылмыс ізін жасыру туралы келісімге  келуге, кейбір жағдайларда дайындық әрекеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік  беретін тұрақты байланыс орнайды. Ұйымдасқан топ алдын ала келісім  кезінде жасалатын қылмыстық  жоспарға сәйкес әрекет етеді, осыған байланысты қылмыс жасау мен оның ізін жасыру оңайға түседі. Сондықтан, ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың қауіпті нысаны болып табылады. Қатысушылардың өзара әрекет етуі бұл жерде тығыз. Ұйымдасқан топтың әрбір қатысушысы басқа қатысушылардың қылмыстық әрекет туралы біліп қана қоймай, оны бірлесіп жасауға келісім береді. Қылмыстық әрекет өзара келісілген сипат алады-бұл топтың ұйымдасу белгісін көрсетеді. Топтың қол сұғушылық нысанының еркешелігі осында. Ұйымдасқан топ түсінігі және оны қылмысқа қатысушылықтың басқа нысандарынан айыру мәселесі 1947 жылғы КСРО Жоғарғы кеңесінің «мемлекеттік және қоғамдық мүлікті қорғау үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Жарлығынан кейін жоғары маңызға ие болады. Осы жарлықтың мәніне байланысты ұйымдасқан топ деп  алдын ала келісім барысында ортақ мақсатқа жету жолында рөлдермен әрекеттерді бөлісуге мүмкідік беретін жоспар жасаған екі немесе оданда көп адамдардың тобын түсіну керек. Мұндай келісім қылмыскерлерге өз күштерін біріктіруге, кедергілердің алдын ала жоюға, басқа да дайындықтар жүргізуге, қылмыс жасауға және қылмыс ізін жасыруға мүмкіндік береді. Дәл осы әрекеттер топтың, қаншалықты дәрежеде ұйымдасқандығын көрсетеді, ал осындай топтың қылмыс жасауы бір адам жасаған немесе бірнеше адамдардың алдын ала келісімсіз жасаған қылмыстарына қарағанда әлде қайда қауіпті. Бірақ ұйымдасқан топ алдында келісімге келетін әрекеттердің толық тізімін беру мүмкін емес, өйткені әрбір қылмыстың тек өзіне тән ерекшелігі болады, ал қылмыстың жасалуына қолайлы жағдай туғызатын алғы-шарттар әртүрлі.