Криминалистиканың жалпы теориясы

Криминалистикалық тіркеу жүргізу кезіндегі бекітудін, негізгі әдістеріне - ауызша суреттеу, фотосуретке түсіру және дактилокөшірілімдерді жасау кіреді. Соңғысы тіркелетін тұлға-лардың кол саусақтарының бедер іздерін алу аркылы жүзеге асырылады. Тіркеу ақпараттарын сақтау үшін колданылатын әдісіне байланысты - картотекалар, фотоальбомдар, іздердің коллекциялары пайдаланылады.

Қазіргі кезде  қылмыстық тіркеуге электронды-аныктауыш техникалары да колданылады. Оны пайдалану кезівде тіркемелік мәліметтер белгілі бір кодпен жазылады және олар компьютер-ге енгізіледі.

Тіркеу бойынша  тексеру кезінде мынандай мән-жайлар анықталады. Криминалистикалық тіркеудің міндеттеріне келесілер жатады:

а) көрсетіліп отырған тұлға тіркеуде тұрған жок па, егер түрса, оның жеке басын (түрғылықты мекен-жайы, бүрын сотталғандығын, кылмыс жасау түрі мен әдісін, жазасын өтеу мерзімі мен орнын, ісі кысқартылғандығын, іздестіруде жүргендігін, кайыр тілеу мен босқындап жүргендігі үшін үсталғандығын, сыртқы белгілерін, шұғылданған кәсібін, баскд да бейімділігін, мысалы: есірткіге немесе ішімдікке) сипаттайтын мәліметтер;

ә) қандай да бір тәсілмен жасалған, бірақ ашылмаған кыл-мыс ретінде тіркеуде тұрған жок па; сезікті туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

б) атыс каруы кімнің атынан тіркелген; ол үрланған емес пе; Кьілмысты жасау кезінде пайдаланылған жок па;

в) бұл карудан атылған ок және табылған гильза немесе патрондар тіркеуде тұрған жок. па; олар кашан, кайдан және кімнен алынды;

г) осы адаммен калдырылған және ұсынылып отырған қол саусақтарының іздері тіркеуде тұрған жок па; бұл адам туралы қавдай да бір мәліметтер бар ма;

д) танылмаған мәйіт тіркеуде тұрған жок па, хабар-ошарсыз кеткен тұлғамен кімнің және қандай адамның сырткы бейнесі ұқсас;

е) осындай әдіспен жасалған және ұсынылып отырған жалған ақша белгілері тіркеуде тұрған жоқ па; оларды жасаушылар туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

ж) автомотокөлік кұралының нақты иесі кім; автокөлік иесіз емес пе; автокөліктің кдндай да бір жол-көлік окиғасына катысы бар ма;

з) ұрланған ретінде көлік құралынын техникалық кұжаты тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса ол кімнің атында тіркеуде тұр, ұрлануы туралы кдндай мән-жайлар бар;

и) жүргізуші  қандай да бір жол-көлік оқиғасына  қатысты емес пе, ол әкімшілік жауаптылыққа тартылған жок па;

к) белгілі  бір куәлік ұрланған куәлік ретінде  тіркеуде тұрған жок, па; бұл куәліктің иесі іздестірілуде ме;

л) мұндай баспаханалық құжат немесе осы әдіс бойынша есірткі затгарын алу үшін жасалған рецепт тіркеуде тұрған жок па; кұжаттарды жасайтын накты тұлғалар туралы мәліметтер бар ма;

м) белгілі  бір немірленген зат немесе оның бөлшегі (бейне-камера, фотоаппарат, ұялы телефон, автокелік двигателі және т.б.) тіркеуде тұрған жоқ па; оның иесі жайлы кандайда бір мәліметтер бар ма;

н) қандай да бір сыртқы белгілері бойынша  жеке басы анық-талмаған адам науқас ретінде  тіркеуде тұрған жок па; кандай да бір белгілері бойынша жеке басы анықталмаған науқас тұлға хабар-ошарсыз кеткендер катарында тіркеуде тұрған жок па; бұл жеке басы аныкталмаған тұлға кім (онын кол саусақтары-ның іздері дактилоскопиялық картотекаларда бар ма);

о) теміржол транспортымен  тасымалданған жүктер ұрлан-ған заттар катарында тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса, олар-дың: ұрланған уакыты, табылған жері, ұрлау тәсілі, онын (буып-түйілуін қосқанда) нақты сипатгамасы, кылмыстык істің нөмірі, істі козғаған орган, заттардың қайдан табылғандығы және кімнен алынғандығы туралы мәліметтер бар ма.

Тексеруге байланысты жіберілетін сұраулар тиісті акпарат-тык-іздестіру картасынын тіркеу бланкілеріне тексерілетін объект жөніндегі мәліметгері толык көрсетіле отырып жазылады.

Кейбір жағдайларда  заттарды тексеру үшін міндетті түрде тексерілетін объектінің өзін жібереді. Мысалы: ақшалай белгілерді, кару, патрон, ок, гильзалар, саусак іздері және т.б.

Сұрауларды  күрастыру кала (аудандык) ішкі істер  органдар-дағы тіркеуді жүргізетін, сонадай-ак кылмыстық-іздестіру белімшелерінде жұмыс істейтін тиісті полиция қызметкерлеріне тапсырылады. Тіркеу орталығы дұрыс нәтиже бере алмаса, сүрау-лар жергілікті тіркеу бойынша тексеруге жіберіледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Криминалистикалық тіркеулердің түсінігі.
2. Криминалистикалық тіркеудін түрлері
3. Криминалистикалық тіркеудің объектілері мен мақсаттары

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

 

 

3-ТАРАУ. Криминалистикалық тактика.

 

№10 лекция. Криминалистикалық тактиканың тұжырымдамалық негіздері және технологиясы

МАҚСАТЫ: Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген әрекеттерін жүрзігу арқылы жүзеге асырылады. Сол істерді тергеуде криминалистикалық тактика түрлері қандай және олар қалай жүзеге асырылатын анықтау.

1. Криминалистикалық тактиканың түсінігі.
2. Тактикалық тәсілдер, оларды қолдану шарттары
3. Тактикалық комбинацияны: түсінігі, жіктемесі, шектіліктің жалпы жағдайы.

Қылмыстык істерді тергеу занда көрсетілген тергеу әрекет-терін  жүргізу аркылы жүзеге асырылады. Бірак, қылмысты дер кезінде ашып, керекті  дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші занда кәрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ереже-лерімен шектелмейді. Кай тергеу әрекетін жүргізгенде де ол осы аркылы неғүрлым көп және кұнды дәлелдемелер жинап алу үшін колайлы. үтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін артты-руға бағытталып, занға кайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді колданады.

Мүндай әдістерді колданудың негізгі мақсаты, ол кылмыс-кердің кылмыстын. ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекетгерін әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.

Криминалистика ғылымының  тергеу үстінде әркилы ситуа-Циялықжағдайларға  байланысты колайлы әдістер мен  тәсілдерді колдану және тергеуді ұйымдаскан түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі  кағидаларды окытатын негізгі бір  бвлімін кримина-листикалық тактика дейді.

Сонымен, криминалистикалық тактика дегеніміз — тергеу әрекеттерінін тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде жинауга, мүнымен катар тергеуді үйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде колданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі гылыми ережелерлін жиынтығы.'

Криминалистикалык тактиканың осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін тұжырымдап, нактылайтын болсак, оны қамтитын тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына байланысты дұрыс, ықшамды позиция ұстауы, ситуацияға байланысты нәтижелі және тиімді тәсілдерді кдлдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын дүрыс жоспарлау.

Кейбір окулыктарда  криминалистиканың бүл бөлімін  тер-геу тактикасы деп те атайды. Бірак тактикалык тәсілдердің кол-данылуы алдын ала тергеумен шектелмейді. Тактикалык әдіс-тердің көбі сот мәжілісінде де колданылады. Совдықтан тергеу тактикасы деген үғым бұл әдістердің қолдану жүйесін толық камтымағандыктан, бүл бөлімді криминалистикалық тактика деп атау өте орынды.

Криминалистикалык, тактика криминалистиканын басқа  да бөлімдерімен тығыз байланысты. Айталық, криминалистикалык, күрал-саймандарды тергеу үстінде қолданып, пайдалану ерекшеліктері әр тергеу әрекетін жүргізгенде колданылатын тактикалык тәсілдермен тығыз байланысты. Жаңа криминалис-тикалык күрал-саймандар пайда болса, оларды тергеу әрекет-терін жүргізгенде қолдану әдістері криминалистикалықтакти-када каралады. Сонымен кдтар, тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде колданылатын тәсілдер тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалык, тәсілдер әр кылмыстың тергеу әдістемесінін ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді карау тактикасы — тактикалык тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған қылмыстың түріне байланыс-ты. Айталық, жол-келік окиғасы болған жерді қарағанда бір тактикалык әдіс қолданылса, керісінше, басқа тактикалык әдістер ұрлык болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сон-дыктан әр тергеу әрекеттерінің тактикалык тәсіддері жеке кыл-мыстарды тергеу әдістемесі арқылы кылмысты ашу әдісі есебінде жүзеге асады.

Криминалистикалык тактика бөліміне тергеу әрекетін жүр-гізгенде қодданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу устінде тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының ара-сында қалыптасатын қарым-қатынастардың түрлері, тактика-лық операция, тергеу ситуациясы деген сұрактар да кіреді.

Криминалистикалык тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрактарының бірі — ол тактикалық әдіс.

Жоғарыда  айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін  жүр-гізгенде алдына коятын негізгі мақсаты - тергеуді жүргізу арқы-лы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер жинау, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру. Қойылған максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туын-дап тұрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекетгер қоддану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Міне, осындай тер-геу әрекетін жүргізгенде колданылатын әдіс-айланы тактика-лық әдіс дейміз. Әрине, ақылға салмайтындай кез келген әдістерді қоддана беруге болмайды. Сондықтан қолданатын так-тикалык, әдістер белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Такти-калык әдістерге қойылатын негізгі талап — оның заңға кдйшы келмеуі, жеке адамның не занды түлғалардың кұкығын бұзбауы және жалпы моральдык, этикалық қағидаларға сай болуы.

Тактикалық  әдіске қойылатын талаптардын тағы бірі — так-тикалык әдістің объективтігінің ғылыми тұрғыдан дәлелден-гендігі, оның ғылымның бір саласына немесе логика, психоло-гия, педагогика т.б. ғылымдардын белгілі бір кағидаларына негізделуі (тактикалык әдістін ғылымилык қағидасы). Осы ай-тылғавды түжырымдайтын болсак, тактикалык әдіс дегеніміз ол — заңға, этикалык талаптарға кдйшы келмейтін, белгілі си-туациялық жағдайда, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің колданатын арнайы айла-әдістері. Тергеу әрекетінің шеңберінде колданылатын тактикалык әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туында-ған ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс қолданылады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты аныктауға тактикалык тәсілдердің бірнеше түрі арнайы кезекпен колданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын тактикалык комбинциядейді.

Тактикалык  әдістердің, олардын комбинациясының  қолданылуы тергеу ситуациясына байланысты екендігі жоғарыда айтылды. Сондықтан тергеу ситуациясы деген криминалистика-лық санатгың ұғымына, түсінігіне токталайык. Тергеу ситуация-сы дегеніміз — тергеудің белгілі бір кезенінде айғақты мәлімет-тердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне, істің мән-жайын аныктау мүмкіндігіне байланысты калыптасатын жағ-дай. Тергеу әрекеттерін жүргізудің кейбір ережелері кылмыс-тық іс жүргізу заңында көрсетілген, сондықтан оларды такти-калық әдістер деп санауға болмайды. Осыған байланысты айта кететін бір жағдай, ол занда көрсетілген ережелердін көбі тер-геу тәжірибесінде пайда болып, алғашкыда тактикалык әдіс есебінде колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі де басында тергеу үстінде тактикалық әдіс есебінде пайда-ланылған. Атап айтканда: объектілерді тану үшін көрсету, ай-ғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау деген тер-геу әрекеттері алғашқыда тергеу тәжірибесінде жауап алудың тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана заң жүзінде бекітіліп, тергеу әрекеті есебінде жүргізілетін болды. Міне, осыған байланысты қазіргі жағдайда тергеу тәсілі есебінде қолданылып жүрген кейбір тәсілдер кейінгі мезгілде, заң жүзінде бекітілген жағдайда, олар заңталабы, процессуальдық ереже есебінде қодданылуы мүмкін. Әр тактикалык әдістін ма-ғынасын талдасак, оның түсінігі, табиғи негізі кдй ғылымның түріне, кандай ғылыми қағидаға негізделгендігімен сипаттала-ды. Тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсіл-дердің көбі логика, психология, педагогика, еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру және баскд да ғылымдардын қағидала-рына негізделеді. Айтылған ғылыми салапардын кағидалары тергеуге, атап айтканда, тергеу әрекетін жүргізуге бейімделіп, модификацияланған. Белгілі бір ғылымның кағидалары пайда-ланылғандыктан, бүл әдістер - логикалық, психологиялық, пе-дагогикалық тактикалык әдістер деп аталады. Өзінін шешетін тактикалық міндетіне байланысты тактикалық тәсілдер: таным-дык, басқарушы, ұйымдык-техникалыкдеп үш түрге бәлінеді.

Тергеп жатқан кылмысты ашуға керекті, былайша  айткднда, криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытта-лған және осы үшін колданылатын әдіс-айлаларды танымдык, тактикалык, әдістер дейміз.

Тергеу әрекетін жүргізу барысын дұрыс баскарып отыруға, оның нәтижелілігін арттыру  үшін тиімді әдістерді колдануға бағытталған тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адам-дар айтысып, сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға ай-налдьірып жібермеу үшін, оларды белгілі бір кезекпен сейлетіп, жауап алу тактикасы колданылады. Атап айтканда, бірінші ке-зекте іске керекті фактіні қолдап, дәлелдеп отырған адамнан жауап алынса, екінші кезекте осы айтып отырған фактының, окиғаның болуын, керісінше, жокка шығарып, айтылғанды кол-дамай отырған адамнан жауап алынады.

Тактикалық  әдістер тергеудің ұтымды түрде жүргізіліп, тергеудің нәтижелі болуына мейлінше қолайлы жағдай туғы-зуғабағытталады.

Тергеудің бастапқы, кей жағдайда соңғы кезендерінде туын-даған ситуациялык жағдайларға байланысты тергеу және же-дел-іздестіру әрекеттерін белгілі бір кезектілікпен жүргізу так-тикалық жағынан алып карағанда тиімді. Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің үтымдылығын қамтамасыз ететін тактикалық әдістер негізге алынады.

Қылмыстык істерді  тергегенде тергеу әрекеттерімен катар  жедел-іздестіру шаралары және басқа да дайындык, ұйымдас-тыру жүмыстары жүргізіледі. Тергеудің нәтижелі табыска жетуі, қылмыстың дер кезінде ашылуы, іске керекті дәлелдемелерді толық жинап алу тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекет-терін және жедел-іздестіру жүмыстарын кешіктірмей дүрыс кезектілікпен жүргізуге тікелей байланысты. Мүнымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізгенде, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде алынған мәліметтерді орынды және белгілі бір әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Ай-тылған жүмыстарды бәрін бірімен-бірі жалғасып жаткдн бүтін процесс _деп есептеп, осы жүмыстардын жиынтығын тұжырым-дап, оны бір ұғыммен тактикалык комбинация (операция) деп атаймыз. Кейбір оқулыктарда бүл ұғымды тактикалық комби-нация деп атайды да, ал баскд біреулерінде оны тактикалық опе-рация дейді. Бірінші айтылған оқулықтын авторлары тактика-лық комбинация деген үғымды кдрапайым және күрделі деп екі топқа бөледі. Қарапайым тактикалык комбинация деп бір тер-геу әрекетінін шенберінде бірнеше тактикалык әдістердін кол-Данылуын айтады да, ал күрделі тактикалык комбинация деп тергеу үстінде белгілі кезекпен жүргізілетін барлық жұмыстар-Дьің кешенін атайды. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалык не криминалистикалык, операция дейді. Былайша  қарағанда, осы екі ұғымда да колданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең де емес, біріне-бірі кайшы да келмейді. Комбинация дегеніміз киыстыру, кисындастыру, немесе қиыстырудың ай-ласы. Операция дегеиіміз күрделі әрекет. Біздіңше тергеу үстінде жүргізілетін жұмыстарға келетін болсақ. оларды белгілі айла-мен қиыстырып жүргізу керек. Сондыктан бұл жұмыстарды тұжырымдап, оған толық сипат беретін болсак, оны тактика-лық комбинациялык. операция деп атағанымыз дүрыс болар еді. Сонымен тактикалық комбинациялык операция дегеніміз тер-геу үстінде ситуацияға байланысты қылмыстын мән-жаііын анық-тау үшін жүргізілетін тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру және басқа да үйымдық жүмыстардын жиынтыгы және оларды белгілі кезекпен, тактикалық айламен кисындастырып жүргізу әдісі.