Криминологияны ғылым ретінде қарау

Қылмыстық iстердi немесе өзге құжаттарды зерттеудiң бағдарламасы жасалынады. Зерттеудiң тиiстi нәтижелерi өңделедi және олардың негiзiнде қандай да бip заңдылықтың бар екендiгі туралы тұжырым жасалады.

2. Сауалнама не сырттай  (анкета арқылы), не бетпе-бет (сұхбат  арқылы) жүрriзiледi. Бiрiншi жағдайда cұрақтар  көрсетiлген анкета жасалынады. Егер cұpaқтapдa «жабық» сипат болса, онда оларға «иә», «жоқ» немесе «бiлмеймiн» деген жауаптар берiледi. Ал, «ашық» түрдел сурактарга кез келген нысанда жауап берiледi. Мұндай cұpaқ-жауаптарды өңеуде қиындық туындайды. Оларды, неriзiнен, зерттеудiң алғашқы кезеңiнде, жауаптардың қандай болатындығын алдын ала болжау қиын болған жағдайда пайдаланады, онда алдымен жауаптардың болуы мүмкiн варианттaрын анықтау және анкетаның «жұмыс қабiлeттiлiгiн» тексеру үшiн cұpaқтap түсініктi ме, оларға жауап берiлген бе, әлде жалтарып кеткен бе және т.б. анықтау үшiн «пилотажный» деп аталатын сұрақ-жауап жүргiзiледi. Немесе «ашық» cұpaқтapғa берiлуi мүмкін жауаптар «тiзбегi» ұсынылып, «еске салудан» қашу керек болған жағдайда қойылады. Мысалы, кейбiр сотталғандарға сұрақ қойылғанда, егер мәселе ашығынан болса, олар моральдық көпшiлiк қабылдаған нормаларына өздерiнiң тepic көзқараста екендiгiн ашық айтқан. Егер жауаптардың «тiзбегi» берiлсе онда олар «дұрысырақ» жауап беруге тырысады. Бipақ барлығы ондай емес.

Ұсынылған жауаптар «тiзбегiнiң» артында жауаптың ұсынылғаннан басқа нұсқасын таңдay керек болса және ол нұсқаны айқындауға өтiнiш болса, онда

 

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

 

34

жауаптар «тiзбегi»  «ашық» болады. «жабық тiзбекте» жауап нұсқаларының барлығы түгел берiледi.

Анкетада бiрiн-бiрi толықтыратын қосымша сұрақтар болады. Сол себептi кейде «ашық» және «жабық» сұрақтар жиынтығы пайдаланылады.

Әдетте, криминологиялық  зерттеулерде сұралатын адамның  аты- жөнi мен мекенжайы көрсетiлмейтiн  анонимдiк деп аталатын сұраулар да болады. Бұл анкетада «шағын төлқұжаттың» болуы қарастырылған, яғни онда жасы, жынысы, жұмысы туралы сұрақтардың және сұралғанды сипаттайтын басқа да малiметтердiң болуы мумкін.

Анкетаны құрастырғанда  оның артынан ЭЕМ-де өңделетiнiн ескеру керек. Сұхбаттасу дегенiмiз - қылмыс жасаған адаммен, немесе оның туыстарымен, немесе құқық қopғay органдарының қызметкерлерiмен, сондай-ақ басқа адамдармен әңгiмелесу.

Криминологиялық зерттеулерде сотталғанмен жеке сұхбаттасу анкеталық cұpaқтapғa қарағанда, толығырақ нәтиже бередi, қылмыстық iс-әрекеттiк себептерi мен максатын, оның тәрбиесi мен өмip салтын анықтауға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар, сұралушы өзiнiң жеке ұстанымын жария eткici келмесе, оны анкета арқылы бiлуге болады. «Ұжымдық сұхбат» деген де өзiн жақсы жағынан көрсеттi, мысалы, онда бiрнеше, «әдетте, оннан көп емес» адаммен кездесу болады, оларға зерттеушi өздерi байқап жүрген қылмыскерлiктiң жайы, ондағы өзгерiстер, қабылданған шаралардың нәтижелiлiгi, қылмыскерлiктiң өсу немесе азаю себептерi жайында айтуды өтiнедi. Мысалы, мұндай сұхбат қандай да бiр ұйымның бiр топ қызметкерлерiмен немесе белгiлi бiр ауданың немесе үйдiң бiр топ тұрғындарымен, немесе колониядағы сотталғандармен, немесе прокуратураның, полиция бөлiмшесiнiң қызметкерлерiмен жүргiзiледi. Егер зерттеушi алдын ала сұрақтарды құрастырып, оларды қандай ретпен қою керектігін жоспарласа ғaнa ондай сұхбаттан жақсы нәтиже күтуге болады. Ол сұрақтар оқылмайды, epкін әңгiмелесу арқылы берiледi. Сұхбат нәтижелерi, әдетте, артынан жазылып алынады, сонан соң  өңделедi.

2. Байқаудың бiрнеше түрi бар.

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

 

35

Социологиялық зерттеулердегi байқауларға қарағанда криминологияда байқау өpiciнің және оның нұсқаларының бiршама ерекшелiктерi бар.

Мысалы, байқаудың үш негiзгi рөлiн бөлiп алуға болады: 1) байқаудың қандай да бiр қызметке қатысушы қызметi және оғaн қатысушыларды  байқап жүредi; 2) шындығында байқаушы (ол өзiн қызметiн байқауы тиiс субъектiлермен қатынаста байқаушы ретiнде сезiнедi); 3) қамтылған байқаушы жұмысқа орналасады не өзiн бақылаушы ретiнде көрсетпей бiр жерлерде жүредi, бақылауы тиiс қызметке қатыспайды, байқылауды сырттай жүргiзедi.

Қылмыстық қызметтi алатын болсақ, онда қылмыстық топқа, ұйымғаа кipгe криминологтi көзге елестету керек. Бiрақ мұндай топқа кipy қылмыс жасауға мiндеттi түрде қатысумен байланысты. Қатыспаған жағдайда зерттеушi әшкереленiп, одан ауыр зардап шегуi мүмкін. Заң криминолог-зерттеушiнi қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды қарастырмайды. Зерттеу тиicтi ic-әрекеттi қылмыc деп танымау үшiн де негiз бола алмайды, мысалы, аса қажеттiлiк  және қажеттi қоpғaныc жағдайларында.

Жаза өтеу орындарында  қамтылған байқау, көбiне, көрсeтiлген қиындықтармен, сондай-ақ сотталғанның мәртебесiн жасырын алудағы қиындықтармен байланысты.

Қамтылған байқауда құқық  қорғау органдарының оперативтiк қызметкерi, тергеушi, прокурор, судья, адвокат, еңбекпен түзеу мекемесінің қызметкерi ретiнде болған пайдалы. Бұл тұрғыдан алғанда криминолог үшiн оның құқық қорғау органдарында, соттарда жұмыс iстеп алған тәжiрибесiнiң маңызы зор.

Байқаудың басқа да түрлері  пайдаланылады. Мысалы, қалалардың бiрiнде кәмелетке толмағандар қылмыскерлiгiн зерттегенде оған қатысушьшар peтiндe заң оқу орындарының студенттерi қам'тылған. Олар зерттелетiндердiң құрдастарындай едi. Дискотекаларға, басқа да сауықтыру орындарына барғанда олардың басқалардан айырмашылығы болмады, сондықтан құқық бұзушылардың демалу кезiндеri epeкeттepiн, әр түрлi топтар арасындағы өзара байланысты, олардың жүрiс-тұрысын байқауға мүмкiндiк болды.

3. Эксперимент. Профессор Дюверженiң айтуынша, «эксперимент жасауды арандатылған байқау деуге болады. Отандық әдебиетте экспериментке

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

36

4. «эксперимент жасаушының басқаруындағы кейбiр факторлардың ықпалымен объектiнiң өзгеретiн жағдайына бақылау жасау және дайектi тipкey болатын зеpттеу әдiсi» деген анықтама берiледi.

Криминологияда эксперимент  аясы eкi қатынаспен шектелген.

Бiр жағынан, қылмысты арандатуға жол берiлмейдi. 3еpтrеушi қылмысқа арандатушы, көмектесушi ретiнде немесе басқадай рөлде қатысқаны үшiн қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Екiншi жағынан, қылмыскерлiкпен күрес жөнiндегi шаралар заңға, моральдың көпшiлiк қабылдаған нормаларына негiзделуге, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерiн, ұлттық және дiни сезгіштердi бұзуға тиiс емес.

Болжаулау әдiстерiн де бөлiп алуға болмайды. Әдебиетте  олар фондық және профильдiк болып  бөлiнедi. Фондық әдiстер осы тарауда  айтылғaн әдicтep кешенiн пайдалана  отырып қажeттi ақпараттық база құpaды. Профильдiк әдiстер дегенiмiз - экстраполяция, модельдеу, эксперттiк бағалау әдiстерi. И.В. Бестужев- Ладаның орынды көрсеткенiндей, болжаулау, ол - «болашақ жайында айтпау, қандай да бiр құбылыстың және процестiң даму перспективасын қазiргi ғылым құралдарының көмегімен ұдайы зеpттеу».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

37

Әдебиеттер

Әдебиеттер

1. Алауханов Е. Как уберечься от преступника. Алматы: Өркениет, 2005.

2. «Криминогендiк», «антикриминогендiк», «криминалдық» терминдерiн дұрыс қолдану керек. Кейде «криминогендiк жағдай» деп қылмыскерлiктiң жайын айтады. Бұл ретте «криминалдық жағдай» деу керек.

    3. Қараңыз: Қайржанов Е. И. Криминология. Алматы, 1995. ll-бет.

4. Жекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. Алматы, 1971. 28-бет.

5. Қараңыз: Ван-Кан. Экономические факторы преступности. М., 1915; Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права. М., 1912; Чубuнcкuй М.П. Курс уголовной политики. М., 1907; Криминология (А.И.Долгованың редакциясында. М., 1997. 15-30-беттер.

6. Конгрестер 1885 жылы Римде, онда Ломброзо идеясы үстемдiк еттi, 1889 жылы - Парижде (онда Ломброзо әлеуметтiк факторды ескермегенін мойындады), содан соң 1892 жылы - Брюссельде, 1846 жылы - Женевада, 1901 жылы - Амстердамда, 1906 жылы - Туринде өттi. Қараңыз: Журнал Министерства юстиции. 1901. №9.

    7. Маркс К., Энгельс Ф. шығармалары. Т.2. 361-бет.

8 Мұнда Ф.Листтiң Ресейде - М.В.Духовскийдiң И.Я.Фойницкийдiң Н.С.Таганцевтiң, М.П.Чубинскийдiң және басқалардың үлесi зор.

9 Кан Уэдо. Преступность и криминология в современной Японии. М., 1989. 23-26-беттер.

   10. Курс советской криминологии. Т. 1. М., 1985. 58-бет.

  11 Қараңыз: Криминология / Н.Ф. Кузнецованың Г.М. Минковскийдiң редакциясында. М., 1994; Криминология / В.Н.Кудрявцевтiң, В.Е.Эминовтың редакциясында. М., 1997; Криминология / Н.А.Беляевтiң, И.В.Болгареваның редакциясында, СПб, 1992; Криминология / В.Н.Бурлаковтың және т.б. редакциясында. СПб, 1995. және басқалар.

12. Қараңыз: Ағыбаев А.А. «Қылмыстық құқық), Алматы: Жеты жарғы. 2003.

 

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

 

38

13. Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 с.117.

 14. Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. М., 1968; Механизм преступного поведения. М., 1981.

     15. Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. Душанбе, 1977. Черных Н.С.

Виктимологическая профилактика преступлений военнослужащих / / Преступность и законодательство. М., 1997.

16. «Қылмыскерлiк - таптық қоғамның белгiлi бiр мемлекетте, белгiлi бiр кезеңде жасалатын барлық қылмыстар жиынтығынан тұратын, бiршама жаппай, тарихи өзгерiп тұратын әлеуметriк, қылмыстық-құқықтық сипаты бар құбылысы» - деп жазды Н.Ф.Кузнецова. Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1969).

    17. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма- Ата, 1974. 105-бет.

    18. Қараныз: Гуров А.И. Профессиональная преступность. М., 1990.

  19. Қараныз: Шнайдер Г.Й. Криминология. М., 1995. 127-бет.

   20. Қайржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики. Караганда, 1986. С.19.

    21. Жунусов Б.Ж. Проблемы уголовно-правовой политики. Алматы, 1993.

   22. Себепке мынадай әмбебап анықтама беруге талпыныс болған: «Кез келген қоғамдағы қылмыскерлiктiң ортақ себебi - объективтiк әлеуметтiк қайшылықтар». Қараңыз: Криминология / В.Н.Кудрявцевтің, В.Е.Эминовтың редакциясында. 1995. 76-бет.

    23. Миндагулов А.Х., т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988. 12-бет.

   24. Шаргородский М.Д. Преступность, ее причины и условия в соц. обществе // Преступность и ее предупреждение. Л. 1966, 30-бет; А.Н Ағыбаев. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Аламаты, 1995, 115б.

    25. Жұмағали А. Криминология. Жалпы бөлiм. Дәрicтер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003. 57-бет.

  26. Дюркгейм Э. Норма и патология // Социология преступности. М., 1966. 27 Аванесов Г.А. Теория и методология крим. прогнозирования. М., 1972; Лунев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991 және басқалар.

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

39

   28. Ной И.С. Методологические проблемы сов. Криминологии. Саратов, 1975. Емельянов В.П. Преступность лиц с психическими аномальями. Саратов, 1980.

  29. Булатов С.Я. Возрождение Ломброзо в советской криминологии / / Революция права. N2 1. 1920. С. 48.

  30. Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М., 1970; Дубинин ВЛ. және басқалар. Генетика, поведение, ответственность. М., 1982.

31 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 133.

   З2. Кудрявцев В.М. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.

   33. Мәлiметтер Е.О. Алаухановтың «Пайдақорлык'-ЗОРЛЫК кылмыстардьщ алдын алудын: криминологиялык проблемалары» такырыбындаfыl 3.Г.д. гыл ... дарежесiн алу ушiн дайындалган диссертациядан алынды (Алматы, 2004, l3l-бет).

34. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. Алматы, 2002. С. 146

35. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 126.

36 Мауленов Г.С Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы, ғылым, 1999. с.б.

     37. Қ.Р. Президентiнiң және Қ.Р Министрлер кабинетi актiлерi жинағы, 1992.

№ 27. 493-496-беттер.

38. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 187.

39. Скаков А. К. К вопросу о правовых основаниях назначения режима исправительной колонии в порядке исключения // Вестник Мин. Юст. РК. Алматы, 1995. 136 с.

40 Алауханов Е.О. Пайдакорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 201бет.

41 Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственностью в обществе переходного периода. Алматы: Жетi жарғы, 1995. С. 197.

42 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың

file://C:\Documents and  Settings\Администратор\Рабочий стол\ЭУИ УП  Раиса\IN... 10.04.2007

 

40

криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 230 бет.

    43. Кудрявцев в.н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.

44 Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002. С. 199.

    45 Жадбаев С. Х. Криминология. Алматы: Жетi жарғы, 2002. С. 93.

46. Ашитов 3.0. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. Алматы. 1976. С. 11.

47 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002 С. 197.

48 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл ... диссертация. Алматы, 2004. 82бет.