Ақша мәні, қызметтері, теориясы

   Айналымға сәйкестірілген, стандартты монаталардың еңгізілуі ақшалардың толық көлемде  құн шамасының қызметін, айналым  мен жинақтау құралы қыметін атқаруы  үшін жағдайлар жасады. Монеталардан да, сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайындалады.

   Монаталарды құю, эмиссиясы ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «emissio» сөзінен  аударғанда «шығару» мағынаны береді. Ақшаның эмиссиясы –бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.

   Ақшаның ролі тарихи тұрғыдан алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа тауарлар құнын  өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды. К.Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам тарапынан беріледі. Алтын жалпы балама ролін атқару үшін өте сәйкес келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:

   Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи қасиеттеріне;

   Екіншіден, оның жоғарғы құны бар, яғни басқа  металдармен салыстырғанда, оны  өндіру  үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.

   Алтының негізгі өндірушілері болып Оңтүстік Африка Республикасы, Ресей, Өзбекстан  саналады.

   Құнның  қағаздан жасалған белгілері екіге бөлінеді. Қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.

   Қағаз ақшалар-бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын  және күміс монеталардың орынбасары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктермен байланысты.

   Металл  ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері  төмендегідей:

• Металл ақшалардың тасмалдап, алып жүру қолайсыздығы;
• Металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарына жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында төленуі;
• Бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;
• Эммисиондық табыс алу мақсатында қазынаның қағаз ақшаларды шығаруы;
• Бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.

   Қағаз ақшалар тапшылығын жабу үшін шығарылатын  және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.

   Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады. Олардың айналыста ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетіспеушілігіне байланысты шығарылуымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне айналысқа басты артық қағаз ақшалардың шығарылуын эмитентке деген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады. Мұнын барлығы бағаның өсуіне әкеліп соқтырады. Халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз ету үшін үкімет жалақыны, зйнетақыны, жірдемақыны өсіріп отырады. Халық тұтынатын тауарлардың бағасы өспейінше баға өсе береді. Баға-жалақы-баға... деген тіздек айнала береді. Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы экономикаға тән нәрсе.

   Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып тұрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны бір жапырақ қағазға айналады. Егер нағыз ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.

   Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз атауы бар, әр түрлі купюра мен бағамен қағаз ақшаларын  шығарады. Қағаз ақшалардың кемшіліктері  де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден, оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден, оларды тасымалдау өте қымбатқа қанағаттандыруды тоқтатты және оның орынбасарларымен қатар несиелік қағаздар пайда болады.

   Қағаз ақшалар сатып алу және төлем  құралдары ретінде мемлекет қажеттіліктерін  қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың элементтері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды құны және оларды шығару құны арасындағы айырма мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты құрайды. Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем құралы. Олар алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау қызметін атқара алады.

   Қағаз ақша айналымы үнемі көмекші сипатта  болады. Қағаз ақшалардың ұзақ, дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олардың  жоғарыда көрсетілген кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қар несиелік ақшалар әрекет етеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   2 Ақша теорияларына сипаттама 

   2.1.  Ақшаның металдық  теориясы 

   Бұл теория өкілдеріне капиталдың алғашқы  қорлану кезіңдегі меркантилестер жатады. Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп санау тән болған. Олардың пікірінше, қоғамның нағыз байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фитишистік сипатта, себебі бұл теорияның пайымдауынша ақшаның ролінде алтын, күміс сияқты кез келген бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде металдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М. Сперанскиий болып табылады. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізгі ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. М.М.Сперанскийдың ең мықты ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы ХІХ ғасыр теоретиктерімен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең. Яғни ақша жүйесінің жоғарғы және күрделі формаларын өтеу кезеңі болды.

   Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХ ғасырдың дүниежүзілік экономиканың шеңберіне симады. Өндірістің дамуы ақша базисын адекватты түрінің болуын талап етті. Объективті түрде металдық жүйенің негізінде жаңа төлем әдістері мен формалары қалыптасты. Олар несиеге негізделді. Металдық теорияның қайта жаңжануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында алтын монета стандарттының Германияда 1871-1873 жылдары енгізілуімен байланысты болды. Неміс экономистері Кейнс ақша деп тек қана бағалық металдарды емес, сондай-ақ металға айырбасталынатын орталық банктің банкноталары да аталады деген. Ол кездері ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негізделіп қолданылды.

   Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгереді. Қағаз несиелік ақшаларды  алтын қорымен жасанды түрде  үйлестіру натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке әкеліп соқтыруы сөзсіз. Өйткені алтын қорының өсімі физикалық тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмады. Сөйтіп бұл ақша бірлігі құнының тым аса ұлғаюына әкеліп соқтырып, сонын салдарынан ақшаның айырбасталынуы тәрізді аса маңызды қасиетінің жоғплуы пайда болды.

   Сонымен ақшаның ішкі мазмұны бағалы металдың мөлшеріне берілген құжат ретінде  біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа оның ішінде мемлекетке деген  сенім ауысады. Үкіметке деген сенімсіздік соғыстар және басқа да жағдайлар, классикалық алтын стандартына қайта әкеледі. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса да алтын ерекше орында тұрады.

   Қазіргі жағдайдағы алтынның негізгі экономикалық қызметінің мәні оның капиталды инфляциядан сақтау құралы ретінде қызмет етумен несие алуда қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсіптік шикізат болып қала беруімен сипатталады. Адамзат құнының әртүрлі формаларын өз басынан өткере отырып, яғни ақша айналысына қол жеткезді. Металдың ақша ретінде қызмет етуінен барып, одан бірте-бірте монеталар пайда бола бастады. Көпестер класының бөлінуімен алғашқы монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы кезеңде сипаттайды. Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар:

• Биметализм;
• Монометализм

   Биметализм-жалпыға  бірдей эквивалент ролін екі немес  одан көп металл атқарады, яғни айналыста  алтын және күміс монеталар пайдаланады.

   Монометализм-жалпыға  бірдей эквивалент ретінде бір ғана металл түрі (алтын, күміс және т.б.) қолданылатын ақша жүйесі.

   Осылай  біздің эрамызға дейін ІІІ-ІІ ғасырда  Римде мыс монометализмы, Ресейде 1843-1852 жылдар аралығында күміс монометализмы  болды. Ресейде, олай болса Қазақстан  да, алтын монометализмы 1897 жылы ІІ Николай патша тұсында енгізілді.

   Түрікше «акче» сөзі қазақша ақша яғни ақ сөзінен, күміс монетаның түсіне қарап  шыққан.

   Капиталистік  тауарлы өндірістің дамуы барысында  қағаз ақшалар пайда бола бастады. Олар айналыстан алтын монеталарды  ығыстырып шықты. Қағаз ақшалар айналысындағы ұсақ төлемдерге қызмет ететін ауыстырылатын монеталар қағаз ақшалардвң әр түрі болып табылады. Әдетте оны төменгі сынамасы бар металдан: мыс-никельден, мыс-мырыштан және алюминидың құймаларынан жасайды.  

   2.2. Ақшаның номиналистік теориясы 

   Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің  метализмге қарсы іс-әрекеті болып  табылады. Тауар өндірісі мен айналымның өсуіне байланысты металл монеталар  вексель, банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алады. Ақшалар мен бағалы металдар арасында ішкі байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгілерінің жүру құқығын негіздеді. Ол үшін олардың металдық құрамын белгіледі. Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей

   Ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады. Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес. Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Адам Смиттің айтуы бойынша, ақша бұл айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екі жақты мәнге ие деп санайды:

• Қандай да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі

   ХІХ ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында саяси экономикада номинализм үстемдік ете бастады. Бірақ бұрынғы  номинализмның айырмашылығы оның объектісіне  қағаз ақшалар жатады. Номинализмның  мәні неміс экономисі Кнапптың еңбегінде  жақсы берілген. Оның негізгі ережелері төмендегідей құрылды:

• Ақша – құқықтық тәртіптің өнімі мемлекеттік биліктің туындысы;
• Ақша- мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол мемлекеттің төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып табылады.
• Ақшаның негізгі қызметі-төлем құралы.

   Кнапп ақшаның мәні оның матералдық белгісінде емес, оларды пайдалану барсын реттейтін құқықтық нормасында деп жазады.

   1929-1933 жылдары экономикалық дағдырыс  тұсында номинализм әрі қарай  дами түседі. Сөйтіп Дж. М. Кейнс  алтын ақшаларды жабайылық шарқыншағы, арбаның бесінші дөңгелегі деп хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуін үнемі қамтамасыз етіп отыратын қағаз ақшаларды жатқызады. Ол қағаз ақшалардың алтынды айналыстан шығарылуын Кнапп теориясының жеңісі деп қарастырды. Дж.М. Кейнс барлық өркениетті ақшалар қарапайым түрінде қалып, кнапптық партализм толық жүзеге асты деп санады.

   Ақшаның номиналдық теориясы жағында белгілі  американ экономисі П.Самуэльсонда болды. Ол ақшалар өткен уақытта  ғана олаомен байланысты болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгілерге айналуда деп сендіреді. Тауар ақшалардың дәуірін қағаз ақшалар дәуірі алмастырады. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғат ашады. Ақша дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық.

   Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының  объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттіліктерімен байланысты.

   ХІІІ  ғасырда Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан жасалған кез болды. Ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын бұл ақшалардың төрт бұрышты плантин формасы және олардың ерекше белгілері мен мөрі болған. Олардың сатып алу қабілеті де әр түрлі болған. Нағыз қағаз ақшаларының пайда болуын Шыңғыс ханның немересі Құбыла ханмен байланыстырады.

   Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған. Мысалға, 1922 жылы шығарылған алтын червонец алтынға және шетел волютасына сатылып алынған, яғни волюталық интервнция жүргізілген.