Ақшаның шығу тегі мен қызметтері

Кіріспе……………………………………………………………………………..3

 

ІІ. Ақшаның  шығу тегі, мәні мен қызметтері 

1.1. Ақшаның шығу тегі және тауарлық табиғаты................................................6

1.2. Құн  формасының дамуы және ақша  түрлерінің өзгеруі................................8

1.3. Ақшаның  атқаратын қызметтері және экономикадағы  рөлі.......................11

4. Ақшаның қажеттілігі және оның экономикалық маңызы........................15

 

ІІ. Ақша айналымы, ақша айналысы және Қазақстан Республикасының  ақша жүйесі 

1. Ақша  айналымы және ақша айналысы туралы түсінік.............................17

2.2.   Қолма-қол  ақша айналысы және қолма-қол  емес ақша айналымы..........19

3. Метал ақша айналысы, қағаз және  несие ақшалары және

олардың түрлері...........................................................................................24

4. Ақша айналысы заңы...................................................................................31

Қорытынды ............................................................................................................33

Пайдаланған әдебиеттер .......................................................................................35 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 Кіріспе

           Ақша   ежелгі  заманда  пайда   болды.  Олар  тауар  өндірісінің   дамуындағы  бірден – бір шарт  және  өнім  болып  табылады.  Ақшаның  пайда  болуы  мен  мәні  жайлы  біркелкі  шешімін  тапқан  жоқ.  Экономикалық  мектеп  өкілдеренің  бірі  ерте  дүниедегі  грек  ойшылы   Аристотель  ұсынған  қағидаға  сүйене  отырып,  ақшаны – белгілі  шарт,  адамдар  арасындағы  саналы  келісім  нәтижесі  ретінде  қарады.  Басқа  бағыттағы  мектеп  өкілдері  ақшаны – мемлекет  бекіткен  тауарды  айырбастауға  қажетті  құрал  ретінде  қарастырған.  Үшінші  өкілдері  ақша  өзінің  табиғаты  бойынша  алтын мен күміске жататындығын  айтқан.

           Тауар – бұл  сату  немесе  айырбастау  үшін жасалған  еңбек   өнімі.  Адам  еңбегінің  өнімі  (зат), оны    өндірушілердің   белгілі  қоғамдық  қатынастарын  тудыра  отырып, тауар  формасын  қабылдайды.  Заттардың  тауарға  айналуы  ақшаның  пайда  болуындағы  объективті  алғы  шарттарды  құрайды. Бірақ  кез  келген  зат  тауар  бола  алмайды.  Әрбір  тауар  қажетті  тұтыну  құнын  алу  құралы  бола  отырып,  өзінің  өндірушісіне қатынасы  бойынша  айырбас  құны  ретінде  көрінеді.  “Айырбас  құн  тауарлардың  өзінен  бөлініп  шыққан  және  олармен  бірге  өз  бетінше  өмір  сүретін  тауар,   ол  ақша”.

        Әрбір  ерекше  тауар  міндетті  түрде  тұтыну  құны  ретінде   көрінеді.  Оның  құны  жасырын   түрде  болады  және  тек  қана  ақшаға  теңестіру   жолымен  табылады.  Тауарлар   және  ақшалар  бір  және  осы  тауар формасының  нақты  қарама – қарсы  жақтары  бола  отырып, айырбас  процесінде  бір – бірін  табады  және  өзара  бір – біріне  ауысады.

        Алғашқы  қауымдық  құрылыс  кезінде  бір  тауардың  басқа  бір   тауарға  кездейсоқ  айырбасталуы  барысында,   айырбас  құнның  жай  немесе  кездейсоқ  формалары  қолданылады. (1 балта = 5 құмыра,  1 қой = 1 қап  бидай  және  т.б.).

        Тауардың  басқа  адамдардың  қажетін   қанағаттандыратын қасиеті тауардың  тұтыну  құны  болады, яғни  тауардың  қоғамдық  тұтыну  құны  болып табылады.  Тұтыну  құны  тауарды өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауаррына айырбастау  арқылы басқа адамдардың  қажетін  өтейді. Тауардың  басқа  тауарға  айырбасталу  процесін  оның  айырбас  құны  деп  атайды.  Айырбас  құнын  тауарлар  сатылғанда  ғана  ілесе  жүретін бағалық  көрсеткішті  айқын  көрсетеді.   Құн  дегеніміз – тауар  өндіргенде  жұмсалатын  еңбек  жиынтығы. Қоғам  дамуының  негізі – еңбек. Сондықтан,  тауарға  сіңген  қоғамдық  еңбек тауардың  құны  болады.

        Ақша  кез  келген  тауар   құнын  білдіретін  ерекше  тауар  ролін   атқарады.  Осыдан  келіп  ақшаның  жаппай  өктем  күші  пайда  болады. Ақшаның  қоғамдағы  мәнін  К.Маркс  “индивид  өзінің  қоғамдық  билігін  де,   қоғаммен  байланысын  да  өзінің  қалтасына  салып  жүреді”  деген  афоризммен  сипатталады.  Ол  мынадан  айқын  көрінеді:

        Біріншіден,  тек  ақшаға  айырбастау  арқылы  ғана  тауарлар  қоғамдық  еңбектің  нәтижесі  екендігін  анықтауға  болады.  Мысалы,  ақшаның  тауарлар  айырбасында  делдалдық  етуі  арқылы  қоғамдық  еңбектің  сапалық  деңгейі  айқындалып, сандық  есебі  жүргізіледі.

        Екіншіден, әр  адамның  еңбектегі,  яғни  қоғамдық  өнімдегі  үлесін  де ақша  арқылы  анықтауға  болады.  Себебі  адамның  қоғамдық  еңбектегі  үлесін  жалақы  ретінде  алғанда  ақша  төлем  құралы  қызметін  атқарады.

        Үшіншіден,   айырбас  процесінде  ақшаның  делдалдық  етуімен   тауардың  ішкі  қайшылықтары  да  шешіледі.  Тек   ақшаның  пайда  болуына  байланысты  бүкіл  тауарлар  тұтыну  құндары  түрінде  айырбас  қатынасының  бір  жағында  тұрады  да,  ал екінші  жағында  бүкіл  тауарларға  қарсы  құнның  тұлғасы  ретінде  ақша  қарсы  тұрады.

        Тауар  дүниесінің  тауар   және  ақша  болып  екіге   бөлінуі  оның  тұтыну  құнымен   құнының, яғни  тауардың  ішкі  қарама – қарсы  жақтарының  қайшылығын  щещуге  жол  салады.

        Ақшаның  өмір  сүруіндегі  объективті  қажеттілік  ол  тауар  өндірісі  және  тауар  айналысының  болуына  негізделеді. Кез  келген  тауар  айналысында  ақша  айырбас  құралы  болып табылады.  Тауар  және  ақша  бір – бірінен  бөлінбейді.  Ақша  айналысы  болмаса, онда  тауар  айналысы  да  болмайды.  Ақша   тауардан  дами  отырып,  тауар  болып  қала  береді,  бірақ  тауар  ерекше  жалпылама  эквивалент.

        Ақша – жалпы  бірдей эквивалент,  ерекше  тауар,  онда  барлық   басқа  тауардың  құны  бейнеленеді   және  оның  делдал  ретінде   қатысуымен  тауар  өндірушілер  арасында  еңбек  өнімдерінің  айырбасы  үздіксіз  жасала  береді.

        Ақша - өндіру  мен  бөлу  процестерінде   адамдар  арасындағы  белгілі   бір  экономикалық  қарым –  қатынастарды  көрсететін, тарихи  даму  үстіндегі  экономикалық  категория  болып  табылады.  Экономикалық  категория    ретінде  ақшаның  мәні  оның  үш  қасиетінің  бірігуімен  көрініс  табады.

• малпыға  тікелей  айырбасталу;
• айырбас  құнының  дербес  формасы;
• еңбектің  сыртқы  заттық  өлшемі.

        Жалпыға  тікелей  айырбасталу   формасында  ақшаны  пайдалану,  кез  келген  материалдық  құндылықтарға  ақшаны  айырбастау  мүмкіншілігінің  бар  екендігін  көрсетеді.  Кәсіпорындар , жер, орман, жер  асты  байлықтары  сатылмады  және  сатып  алынбады. Қазіргі  кезде  жекешелендіру  проц естерінің  жүруімен  байланысты,  жалпыға  тікелей  айырбастау  формасында  ақшаны  пайдаланудың  көлемі  едәуір  кеңіді.

        Ақшаның  айырбас  құнының   дербес  формасы  ретінде   пайдалану  тауарларды  тікелей   өткізумен  байланысты  емес.  Ақшаны  бұл  формада  қолдану  жағдайлары  олар  несие  беру, бюджеттің  кірістерін  қалыптастыру, өндірістік  және  өндірістік  емес  шығындарды  қаржыландыру,  Ұлттық  банктің  несиелік  ресурстарды басқа  банктерге  сатуы  және  т.б.

        Еңбектің  сыртқы  заттық  өлшемі   тауарды  өндіруге  жұмсалған  еңбектің,  олардың  ақша  көмегімен  өлшенуі  мүмкін  құқын  анықтау  арқылы  көрінеді.

ІІ. Ақшаның  пайда болуы, мәні мен қызметтері

1.1. Ақшаның  пайда болуы және тауарлық  табиғаты 

      Ақша  кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады. Осыдан келіп ақшаның жаппай өктем күші пайда болды.

      Тауарлар  дүниесінің тауар және ақша болып  екіге бөлінуі оның тұтыну құнымен  құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы  жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. өйткені, егер тауар сатылса, оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші  жағынан оның құнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде  өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну құнын алуға мүмкіндік туады.

   Ақша  адамдарға ежелден таныс. Бірақ  оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды.  Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқысыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-жақты ашып, жауап берді. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі.

   Қоғамдық  дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым өз тұтынуынан ауысқан өзінің қандай  да  болсын еңбек өнімін анда-санда кездейсоқ кездескенде басқа бір қауымның өніміне айырбастайды. Сонда, адам еңбегінің нәтижесі - өнім (зат). Ал оны өндірушілкердің белгілі-бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату-сатып алу қатынастарын дәлелдейтін түрі – тауар. Тауар дегеніміз сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы. Тауар ең алдымен өндірушінің басқа өнімдерге айырбастау мақсатымен жасалған еңбек өнімі түрінде айырбас кезінде, яки нарықта көрінеді. Егер өнім өндірушінің өзінің тұтынуы үшін жұмсалса, ондай еңбек өнімі тауар сипатын алмайды. Мәселен, етікші өзі тіккен етікті өзі пайдаланса, онда ол тауар емес, тұтыну заты.

   Құн дегеніміз – тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам  дамуының негізі – еңбек. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық еңбек тауардың құны болып табылады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнімді құн ете алмайды. өнімнің құны болуы үшін белгілі-бір қоғамдық жағдай болуы қажет – ол тауар өндірісі, яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. 

   Сонымен ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің жинақталған түрі, құнның эквиваленттік  формасымен тұтыну құны біте қайнасқан  ерекше тауар. Немесе ақша деген тауар өндіру мен оны айырбастау процесінде басқа басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айырықша қызметі – барлық тауарларға ортақ балама ролін атқару.

      Ақша  – тауардың жалпы эквиваленті. Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады. Осыдан келіп ақшаның жаппай өктем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс «индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байлансын да өзінің  қалтасына салып жүреді» деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінді:

      Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы,  ақшаның тауарлар айырбасында делдалдық  етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық  деңгейі айқындалып, сандық есебі  жүргізіледі.

      Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өнімдегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адамның қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.

      Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық  етуімен тауардың ішкі қайшықтары да шешіледі.  
 
 
 

2. Құн формасының дамуы және ақша түрлерінің өзгеруі

 

      Алғашқы қоғамдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым өзінің тұтынуынан артылған кез-келген өнімін анда-санда, кездейсоқ кездескенде басқа  қауымның өніміне айырбастағанда құнның алғашқы формасы – құнынң қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы көрінеді. Мысалы, 1 өлшем астық 1 қойға және т.б. айырбасталды немесе Т=Т. Бұл теңдікте бір тауардың құны екінші тауарға айырбасталғанда көрінеді. Тосынан қарағанда айырбасталатын екі тауардың ролі бірдей сияқты. Ал шын мәнінде екінші тауар (мысалда қой) бірінші тауар (астық)  құнының көрінісі, яғни ол бірінші тауардың құнын білдіретін материалдың ролін атқарады. Өз құнын басқа тауармен көрсететін тауар (екінші) құнның салыстырмалы формасында болды. Ал екінші тауардың құнын білдіретін тауар құның баламалы формасында болып, оның эквиваленті, яғни бламасы болып есептеледі.

      Құнның  бұл формасы, аты айтып тұрғандай  айырбас процесінің алғаш пайда  болған кезіне, оның көп тарамай  кездейсоқ сипатта болған кезіне сай келеді. Бұл кезеңде эквивалент ролін кез келген әр түрлі тауарлар атқарды. Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске, ал айырбас құнының қарапайым түрі толық немесе дамыған түріне айналды. Егіншіліктен мал шаруашылығының бөлінуі, яғни алғашқы ірі қоғамдық еңбек бқөлінісі нәтижесінде мал кездейсоқ емес, қайта басқа тауарларға мол айырбасталатын болды. Енді басқа тауарлар малға айырбасталғанда кездейсоқ тауарлар емес, қайта ерекше эквиваленттер ретінде жүрді. Олардың әрқайсысы мал теңестірілетін көптеген эквиваленттердің бірі болып, айырбас мынадай формаға енді: 1 қой = 4 қап астыққа немесе 1 балтаға немесе т.с.с. тауарларға тең болады.  Айырбас дамуының жаңа сатысын білдіретін формасы құнның толық немесе кеңейтілген формасы деп аталды.